3. ติกนิทฺเทโส

[768] (1. ก) ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปญฺญา?

โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺฐาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปิํ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ทิฏฺฐิํ รุจิํ มุทิํ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘จินฺตามยา ปญฺญา’’ฯ

(ข) ตตฺถ กตมา สุตมยา ปญฺญา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺฐาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปิํ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ทิฏฺฐิํ รุจิํ มุทิํ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ ปรโต สุตฺวา ปฏิลภติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สุตมยา ปญฺญา’’ฯ

(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา ปญฺญาฯ

[769] (2. ก) ตตฺถ กตมา ทานมยา ปญฺญา? ทานํ อารพฺภ ทานาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทานมยา ปญฺญา’’ฯ

(ข) ตตฺถ กตมา สีลมยา ปญฺญา? สีลํ อารพฺภ สีลาธิคจฺฉ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลมยา ปญฺญา’’ฯ

(ค) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา ปญฺญาฯ

[770] (3. ก) ตตฺถ กตมา อธิสีเล ปญฺญา? ปาติโมกฺขสํวรํ สํวรนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิสีเล ปญฺญา’’ฯ

(ข) ตตฺถ กตมา อธิจิตฺเต ปญฺญา? รูปาวจรารูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิจิตฺเต ปญฺญา’’ฯ

(ค) ตตฺถ กตมา อธิปญฺญาย ปญฺญา? จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อธิปญฺญาย ปญฺญา’’ฯ

[771] (4. ก) ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติฯ อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อายโกสลฺลํ’’ฯ

(ข) ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ? ‘‘อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติฯ อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตี’’ติ – ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อปายโกสลฺลํ’’ฯ

(ค) สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺญา อุปายโกสลฺลํฯ

[772] (5. ก) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ปญฺญา วิปากา ปญฺญาฯ

(ข) จตูสุ ภูมีสุ กุสเล ปญฺญา วิปากธมฺมธมฺมา ปญฺญาฯ

(ค) ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปญฺญาฯ

[773] (6. ก) ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ปญฺญา อุปาทินฺนุปาทานิยา ปญฺญาฯ

(ข) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา อนุปาทินฺนุปาทานิยา ปญฺญาฯ

(ค) จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา ปญฺญาฯ

[774] (7. ก) วิตกฺกวิจารสมฺปยุตฺตา ปญฺญา สวิตกฺกสวิจารา ปญฺญาฯ

(ข) วิตกฺกวิปฺปยุตฺตา วิจารสมฺปยุตฺตา ปญฺญา อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปญฺญาฯ

(ค) วิตกฺกวิจารวิปฺปยุตฺตา ปญฺญา อวิตกฺกอวิจารา ปญฺญาฯ

[775] (8. ก) ปีติสมฺปยุตฺตา ปญฺญา ปีติสหคตา ปญฺญาฯ

(ข) สุขสมฺปยุตฺตา ปญฺญา สุขสหคตา ปญฺญาฯ

(ค) อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา ปญฺญา อุเปกฺขาสหคตา ปญฺญาฯ

[776] (9. ก) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ปญฺญา อาจยคามินี ปญฺญาฯ

(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปญฺญา อปจยคามินี ปญฺญาฯ

(ค) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา เนวาจยคามินาปจยคามินี ปญฺญาฯ

[777] (10. ก) จตูสุ มคฺเคสุ ตีสุ ผเลสุ ปญฺญา เสกฺขา ปญฺญาฯ

(ข) อุปริฏฺฐิมา [อุปริฏฺฐิเม (สฺยา.), อุปริฏฺฐิมํ (ก.)] อรหตฺตผเล ปญฺญา อเสกฺขา ปญฺญาฯ

(ค) ตีสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ วิปาเก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปญฺญาฯ

[778] (11. ก) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา ปริตฺตา ปญฺญาฯ

(ข) รูปาวจรารูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา มหคฺคตา ปญฺญาฯ

(ค) จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อปฺปมาณา ปญฺญาฯ

[779] (12. ก) ตตฺถ กตมา ปริตฺตารมฺมณา ปญฺญา? ปริตฺเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

[780] (ข) ตตฺถ กตมา มหคฺคตารมฺมณา ปญฺญา? มหคฺคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหคฺคตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

[781] (ค) ตตฺถ กตมา อปฺปมาณารมฺมณา ปญฺญา? อปฺปมาเณ ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปมาณารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

[782] (13. ก) ตตฺถ กตมา มคฺคารมฺมณา ปญฺญา? อริยมคฺคํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

(ข) จตูสุ มคฺเคสุ ปญฺญา มคฺคเหตุกา ปญฺญาฯ

[783] (ค) ตตฺถ กตมา มคฺคาธิปตินี ปญฺญา? อริยมคฺคํ อธิปติํ กริตฺวา ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘มคฺคาธิปตินี ปญฺญา’’ฯ

[784] (14) จตูสุ ภูมีสุ วิปาเก ปญฺญา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทินี, น วตฺตพฺพา อนุปฺปนฺนาติฯ จตูสุ ภูมีสุ กุสเล ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากเต ปญฺญา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทินีติฯ

[785] (15) สพฺพาว ปญฺญา สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนาฯ

[786] (16. ก) ตตฺถ กตมา อตีตารมฺมณา ปญฺญา? อตีเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตีตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

[787] (ข) ตตฺถ กตมา อนาคตารมฺมณา ปญฺญา? อนาคเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาคตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

[788] (ค) ตตฺถ กตมา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปญฺญา? ปจฺจุปฺปนฺเน ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา …เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

[789] (17) สพฺพาว ปญฺญา สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธาฯ

[790] (18. ก) ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺตารมฺมณา ปญฺญา? อชฺฌตฺเต ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

[791] (ข) ตตฺถ กตมา พหิทฺธารมฺมณา ปญฺญา? พหิทฺธาธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พหิทฺธารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

[792] (ค) ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปญฺญา? อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเม อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปญฺญา’’ฯ

เอวํ ติวิเธน ญาณวตฺถุฯ

ติกํฯ

4. จตุกฺกนิทฺเทโส

[793] (1. ก) ตตฺถ กตมํ กมฺมสฺสกตญาณํ? ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กมฺมสฺสกตญาณํ’’ฯ ฐเปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ, สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺญา กมฺมสฺสกตญาณํฯ

(ข) ตตฺถ กตมํ สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ? ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วา เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… ‘‘วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ วา ยา เอวรูปี อนุโลมิกา ขนฺติ ทิฏฺฐิ รุจิ มุทิ เปกฺขา ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ’’ฯ

(ค) จตูสุ มคฺเคสุ ปญฺญา มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํฯ

(ฆ) จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา ผลสมงฺคิสฺส ญาณํฯ

[794] (2) มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเขเปตํ ญาณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ ญาณํฯ

(ก) ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข ญาณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺเข ญาณํ’’ฯ

(ข-ฆ) ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ’’ฯ

[795] (3) กามาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา กามาวจรา ปญฺญา, รูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา รูปาวจรา ปญฺญา, อรูปาวจรกุสลาพฺยากเต ปญฺญา อรูปาวจรา ปญฺญา, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา อปริยาปนฺนา ปญฺญาฯ

[796] (4. ก) ตตฺถ กตมํ ธมฺเม ญาณํ? จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ปญฺญา ธมฺเม ญาณํฯ

(ข) โส อิมินา ธมฺเมน ญาเตน ทิฏฺเฐน ปตฺเตน วิทิเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน นยํ เนติฯ