ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

เปฏโกปเทสปาฬิ

1. อริยสจฺจปฺปกาสนปฐมภูมิ

นโม สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปรมตฺถทสฺสีนํ

สีลาทิคุณปารมิปฺปตฺตานํฯ

[1] ทุเว เหตู ทุเว ปจฺจยา สาวกสฺส สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทาย – ปรโต จ โฆโส สจฺจานุสนฺธิ, อชฺฌตฺตญฺจ โยนิโส มนสิกาโรฯ ตตฺถ กตโม ปรโต โฆโส? ยา ปรโต เทสนา โอวาโท อนุสาสนี สจฺจกถา สจฺจานุโลโมฯ จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโคฯ อิเมสํ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยา เทสนา สนฺทสฺสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกิริยา [อุตฺตานิกิริยา (ก.)] ปกาสนา – อยํ วุจฺจติ สจฺจานุโลโม โฆโสติฯ

[2] ตตฺถ กตโม อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร?

อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร นาม โย ยถาเทสิเต ธมฺเม พหิทฺธา อารมฺมณํ อนภินีหริตฺวา โยนิโส มนสิกาโร – อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโรฯ

ตํอากาโร โยนิโส ทฺวาโร วิธิ อุปาโยฯ ยถา ปุริโส สุกฺเข กฏฺเฐ วิคตสฺเนเห สุกฺขาย อุตฺตรารณิยา ถเล อภิมนฺถมานํ ภพฺโพ โชติสฺส อธิคมาย ฯ ตํ กิสฺส เหตุฯ โยนิโส อคฺคิสฺส อธิคมายฯ เอวเมวสฺส ยมิทํ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคานํ อวิปรีตธมฺมเทสนํ มนสิกโรติ – อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโรฯ

ยถา ติสฺโส อุปมา ปุพฺเพ อสฺสุตา จ อสฺสุตปุพฺพา จ ปฏิภนฺติฯ โย หิ โกจิ กาเมสุ อวีตราโคติ…เป.… ทุเว อุปมา อโยนิโส กาตพฺพา ปจฺฉิเมสุ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย จ ปรโต โฆโส โย จ อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร – อิเม ทฺเว ปจฺจยาฯ ปรโต โฆเสน ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา – อยํ วุจฺจติ สุตมยี ปญฺญาฯ ยา อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาเรน อุปฺปชฺชติ ปญฺญา – อยํ วุจฺจติ จินฺตามยี ปญฺญาติฯ อิมา ทฺเว ปญฺญา เวทิตพฺพาฯ ปุริมกา จ ทฺเว ปจฺจยาฯ อิเม ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา สาวกสฺส สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทายฯ

[3] ตตฺถ ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ อวิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ น จ อตฺถปฺปฏิสํเวที โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ วิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ เอส เหตุ เอตํ อารมฺมณํ เอโส อุปาโย สาวกสฺส นิยฺยานสฺส, นตฺถญฺโญฯ โสยํ น จ สุตฺตสฺส อตฺถวิชานนาย สห ยุตฺโต นาปิ โฆสานุโยเคน ปรโต โฆสสฺส อตฺถํ อวิชานนฺเตน สกฺกา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อลมริยญาณทสฺสนํ อธิคนฺตุํ, ตสฺมา นิพฺพายิตุกาเมน สุตมเยน อตฺถา ปริเยสิตพฺพาฯ ตตฺถ ปริเยสนาย อยํ อนุปุพฺพี ภวติ โสฬส หารา, ปญฺจ นยา, อฏฺฐารส มูลปทานิฯ

ตตฺถายํ อุทฺทานคาถา

โสฬสหารา เนตฺตี, ปญฺจนยา สาสนสฺส ปริเยฏฺฐิ;

อฏฺฐารสมูลปทา, กจฺจายนโคตฺตนิทฺทิฏฺฐาฯ

[4] ตตฺถ กตเม โสฬสหารา?

เทสนา วิจโย ยุตฺติ ปทฏฺฐานํ ลกฺขณํ จตุพฺยูโห อาวฏฺโฏ วิภตฺติ ปริวตฺตโน เววจโน ปญฺญตฺติ โอตรโณ โสธโน อธิฏฺฐาโน ปริกฺขาโร สมาโรปโน – อิเม โสฬส หาราฯ

ตตฺถ อุทฺทานคาถา

เทสนา วิจโย ยุตฺติ, ปทฏฺฐาโน จ ลกฺขโณ [ปทฏฺฐานญฺจ ลกฺขณํ (ปี.)];

จตุพฺยูโห จ อาวฏฺโฏ, วิภตฺติ ปริวตฺตโนฯ

เววจโน จ ปญฺญตฺติ, โอตรโณ จ โสธโน;

อธิฏฺฐาโน ปริกฺขาโร, สมาโรปโน โสฬโส – [โสฬส หารา (ปี. ก.)];

[5] ตตฺถ กตเม ปญฺจ นยา?

นนฺทิยาวฏฺโฏ ติปุกฺขโล สีหวิกฺกีฬิโต ทิสาโลจโน องฺกุโสติฯ

ตตฺถ อุทฺทานคาถา

ปฐโม นนฺทิยาวฏฺโฏ, ทุติโย จ ติปุกฺขโล;

สีหวิกฺกีฬิโต นาม, ตติโย โหติ โส นโยฯ

ทิสาโลจนมาหํสุ, จตุตฺโถ นยลญฺชโก;

ปญฺจโม องฺกุโส นาม [ปญฺจมํ องฺกุสํ อาหุ (ปี. ก.)], สพฺเพ ปญฺจ นยา คตาฯ

[6] ตตฺถ กตมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ?

อวิชฺชา ตณฺหา โลโภ โทโส โมโห สุภสญฺญา สุขสญฺญา นิจฺจสญฺญา อตฺตสญฺญา สมโถ วิปสฺสนา อโลโภ อโทโส อโมโห อสุภสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนิจฺจสญฺญา อนตฺตสญฺญา, อิมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิฯ ตตฺถ นว ปทานิ อกุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติฯ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติฯ

กตมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ?

อวิชฺชา ยาว อตฺตสญฺญา, อิมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติฯ

กตมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ?

สมโถ ยาว อนตฺตสญฺญา, อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติฯ อิมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิฯ

ตตฺถ อิมา อุทฺทานคาถา

ตณฺหา จ อวิชฺชา โลโภ, โทโส ตเถว โมโห จ;

จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, กิเลสภูมิ นว ปทานิฯ

เย จ สติปฏฺฐานา สมโถ, วิปสฺสนา กุสลมูลํ;

เอตํ สพฺพํ กุสลํ, อินฺทฺริยภูมิ นวปทานิฯ

สพฺพํ กุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ, นวหิ เจว อกุสลํ;

เอกเก นว มูลปทานิ, อุภยโต อฏฺฐารส มูลปทานิฯ

อิเมสํ อฏฺฐารสนฺนํ มูลปทานํ ยานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, อยํ ทุกฺขสมุทโย; ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ อิติ สมุทยสฺส ทุกฺขํ ผลํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย นิโรธํ ผลํฯ อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ภควตา พาราณสิยํ เทสิตานิฯ

[7] ตตฺถ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อปริมาณานิ อกฺขรานิ ปทานิ พฺยญฺชนานิ อาการานิ นิรุตฺติโย นิทฺเทสา เทสิตา เอตสฺเสวตฺถสฺส สงฺกาสนาย ปกาสนาย วิวรณาย วิภชนาย อุตฺตานีกมฺมตาย ปญฺญาปนายาติ ยา เอวํ สพฺเพสํ สจฺจานํฯ อิติ เอกเมกํ สจฺจํ อปริมาเณหิ อกฺขรปทพฺยญฺชนอาการนิรุตฺตินิทฺเทเสหิ ปริเยสิตพฺพํ, ตญฺจ พฺยญฺชนํ อตฺถปุถุตฺเตน ปน อตฺเถว พฺยญฺชนปุถุตฺเตนฯ

โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ‘‘อหํ อิทํ ทุกฺขํ ปจฺจกฺขาย อญฺญํ ทุกฺขํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ ตสฺส ตํ วาจาวตฺถุกเมวสฺส ปุจฺฉิโต จ น สมฺปายิสฺสติฯ เอวํ สจฺจานิฯ ยญฺจ รตฺติํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทาย ปรินิพฺพุโต, เอตฺถนฺตเร ยํ กิญฺจิ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, สพฺพํ ตํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํฯ

น กิญฺจิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ธมฺมเทสนาย ธมฺมจกฺกโต พหิทฺธา, ตสฺส สพฺพํ สุตฺตํ อริยธมฺเมสุ ปริเยสิตพฺพํฯ ตตฺถ ปริคฺคณฺหนาย อาโลกสภานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ถาวรานิ อิมานิฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ชรา พฺยาธิ มรณํ สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ ตตฺถายํ ลกฺขณนิทฺเทโส, ปาตุภาวลกฺขณา ชาติ, ปริปากลกฺขณา ชรา, ทุกฺขทุกฺขตาลกฺขโณ พฺยาธิ, จุติลกฺขณํ มรณํ, ปิยวิปฺปโยควิปริณามปริตาปนลกฺขโณ โสโก, ลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว, กายสมฺปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, กิเลสปริทหนลกฺขโณ อุปายาโส, อมนาปสโมธานลกฺขโณ อปฺปิยสมฺปโยโค, มนาปวินาภาวลกฺขโณ ปิยวิปฺปโยโค, อธิปฺปายวิวตฺตนลกฺขโณ อลาโภ, อปริญฺญาลกฺขณา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ปริปากจุติลกฺขณํ ชรามรณํ, ปาตุภาวจุติลกฺขณํ จุโตปปตฺติ, ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตนลกฺขโณ สมุทโย, สมุทยปริชหนลกฺขโณ นิโรโธ, อนุสยสมุจฺเฉทลกฺขโณ มคฺโคฯ พฺยาธิลกฺขณํ ทุกฺขํ, สญฺชานนลกฺขโณ สมุทโย, นิยฺยานิกลกฺขโณ มคฺโค, สนฺติลกฺขโณ นิโรโธฯ อปฺปฏิสนฺธิภาวนิโรธลกฺขณา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ, ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ, ทุกฺขญฺจ นิโรโธ จ, ทุกฺขญฺจ มคฺโค จ, สมุทโย จ ทุกฺขญฺจ, สมุทโย จ นิโรโธ จ, สมุทโย จ มคฺโค จ, นิโรโธ จ สมุทโย จ, นิโรโธ จ ทุกฺขญฺจ, นิโรโธ จ มคฺโค จ, มคฺโค จ นิโรโธ จ, มคฺโค จ สมุทโย จ, มคฺโค จ ทุกฺขญฺจฯ

[8] ตตฺถิมานิ สุตฺตานิฯ

‘‘ยเมกรตฺติํ [ชาตก 1 วีสตินิปาเต อโยฆรชาตเก] ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;

อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติฯ

อฏฺฐิมา, อานนฺท, ทานุปปตฺติโย เอกุตฺตริเก สุตฺตํ – อยํ ชาติฯ

ตตฺถ กตมา ชรา?

อจริตฺวา [ธ. ป. 155] พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;

ชิณฺณโกญฺจาว ฌายนฺติ, ขีณมจฺเฉว ปลฺลเลฯ

ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ เทเวสุ – อยํ ชราฯ

ตตฺถ กตโม พฺยาธิ?

สามํ เตน กุโต ราช, ตุวมฺปิ ชรายนฺติ เวเทสิ;

ขตฺติย กมฺมสฺส ผโล, โลโก น หิ กมฺมํ ปนยติฯ

ตโย คิลานา – อยํ พฺยาธิฯ

ตตฺถ กตมํ มรณํ?

ยถาปิ [ทีฆนิกาเย อโธลิขิตคาถา] กุมฺภการสฺส, กตํ มตฺติกภาชนํ;

ขุทฺทกญฺจ มหนฺตญฺจ, ยํ ปกฺกํ ยญฺจ อามกํ;

สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํฯ

มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน [หญฺญมาเน (ปี) ปสฺส สุ. นิ. 783], มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;

เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนฯ

อุทกปฺปนสุตฺตํ – อิทํ มรณํฯ

ตตฺถ กตโม โสโก?

อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ปาปการี อุภยตฺถ โสจติ;

โส โสจติ โส วิหญฺญติ, ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺฐมตฺตโน [กมฺมกิลิฏฺฐํ อตฺถโน (ปี.) ปสฺส ธ. ป. 15]ฯ

ตีณิ ทุจฺจริตานิ – อยํ โสโกฯ

ตตฺถ กตโม ปริเทโว?

กาเมสุ [สุ. นิ. 780] คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา;

ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กิํสุ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสฯ

ติสฺโส วิปตฺติโย – อยํ ปริเทโวฯ