เมนู

16. อรูปธมฺมววตฺถานทุกฺกรปญฺโห

[16] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ทุกฺกรํ นุ โข ภควตา กต’’นฺติ? เถโร อาห ‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กต’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต นาคเสน, ภควตา ทุกฺกรํ กต’’นฺติฯ ‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ ‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’’นฺติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, โกจิเทว ปุริโส นาวาย มหาสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา หตฺถปุเฏน อุทกํ คเหตฺวา ชิวฺหาย สายิตฺวา ชาเนยฺย นุ โข, มหาราช, โส ปุริโส ‘‘อิทํ คงฺคาย อุทกํ, อิทํ ยมุนาย อุทกํ, อิทํ อจิรวติยา อุทกํ, อิทํ สรภุยา อุทกํ, อิทํ มหิยา อุทก’’’นฺติ? ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, ชานิตุ’’นฺติฯ ‘‘อิโต ทุกฺกรตรํ โข, มหาราช, ภควตา กตํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ ‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’’นฺติฯ ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ ราชา อพฺภานุโมทีติฯ

อรูปธมฺมววตฺถานทุกฺกรปญฺโห โสฬสโมฯ

อรูปธมฺมววตฺถานวคฺโค สตฺตโมฯ

อิมสฺมิํ วคฺเค โสฬส ปญฺหาฯ

มิลินฺทปญฺหปุจฺฉาวิสชฺชนา

เถโร อาห ‘‘ชานาสิ โข, มหาราช, สมฺปติ กา เวลา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, ชานามิ ‘สมฺปติ ปฐโม ยาโม อติกฺกนฺโต, มชฺฌิโม ยาโม ปวตฺตติ, อุกฺกา ปทีปียนฺติ, จตฺตาริ ปฏากานิ อาณตฺตานิ คมิสฺสนฺติ ภณฺฑโต ราชเทยฺยานี’’’ติฯ

โยนกา เอวมาหํสุ ‘‘กลฺโลสิ, มหาราช, ปณฺฑิโต เถโร’’ติฯ ‘‘อาม, ภเณ, ปณฺฑิโต เถโร, เอทิโส อาจริโย ภเวยฺย มาทิโส จ อนฺเตวาสี, นจิรสฺเสว ปณฺฑิโต ธมฺมํ อาชาเนยฺยา’’ติฯ ตสฺส ปญฺหเวยฺยากรเณน ตุฏฺโฐ ราชา เถรํ นาคเสนํ สตสหสฺสคฺฆนเกน กมฺพเลน อจฺฉาเทตฺวา ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อชฺชตคฺเค เต อฏฺฐสตํ ภตฺตํ ปญฺญเปมิ, ยํ กิญฺจิ อนฺเตปุเร กปฺปิยํ, เตน จ ปวาเรมี’’ติ อาหฯ อลํ มหาราช ชีวามี’’ติฯ ‘‘ชานามิ, ภนฺเต นาคเสน, ชีวสิ, อปิ จ อตฺตานญฺจ รกฺข, มมญฺจ รกฺขาหี’’ติฯ ‘‘กถํ อตฺตานํ รกฺขสิ, ‘นาคเสโน มิลินฺทํ ราชานํ ปสาเทติ, น จ กิญฺจิ อลภี’ติ ปราปวาโท [ปรปฺปวาโท (ก.)] อาคจฺเฉยฺยาติ, เอวํ อตฺตานํ รกฺขฯ กถํ มมํ รกฺขสิ, ‘มิลินฺโท ราชา ปสนฺโน ปสนฺนาการํ น กโรตี’ติ ปราปวาโท อาคจฺเฉยฺยาติ, เอวํ มมํ รกฺขาหี’’ติฯ ‘‘ตถา โหตุ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, สีโห มิคราชา สุวณฺณปญฺชเร ปกฺขิตฺโตปิ พหิมุโข เยว โหติ, เอวเมว โข อหํ, ภนฺเต, กิญฺจาปิ อคารํ อชฺฌาวสามิ พหิมุโข เยว ปน อจฺฉามิฯ สเจ อหํ, ภนฺเต, อคารสฺมา อนาคาริยํ ปพฺพเชยฺยํ, น จิรํ ชีเวยฺยํ, พหู เม ปจฺจตฺถิกา’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา นาคเสโน มิลินฺทสฺส รญฺโญ ปญฺหํ วิสชฺเชตฺวา อุฏฺฐายาสนา สงฺฆารามํ อคมาสิฯ อจิรปกฺกนฺเต จ อายสฺมนฺเต นาคเสเน มิลินฺทสฺส รญฺโญ เอตทโหสิ ‘‘กิํ มยา ปุจฺฉิตํ, กิํ ภทนฺเตน นาคเสเนน วิสชฺชิต’’นฺติ? อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ เอตทโหสิ ‘‘สพฺพํ มยา สุปุจฺฉิตํ, สพฺพํ ภทนฺเตน นาคเสเนน สุวิสชฺชิต’’นฺติฯ

อายสฺมโตปิ นาคเสนสฺส สงฺฆารามคตสฺส เอตทโหสิ ‘‘กิํ มิลินฺเทน รญฺญา ปุจฺฉิตํ, กิํ มยา วิสชฺชิต’’นฺติฯ อถ โข อายสฺมโต นาคเสนสฺส เอตทโหสิ ‘‘สพฺพํ มิลินฺเทน รญฺญา สุปุจฺฉิตํ, สพฺพํ มยา สุวิสชฺชิต’’นฺติฯ

อถ โข อายสฺมา นาคเสโน ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน มิลินฺทสฺส รญฺโญ นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ อถ โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ –

‘‘มา โข ภทนฺตสฺส เอวํ อโหสิ ‘นาคเสโน มยา ปญฺหํ ปุจฺฉิโต’ติ เตเนว โสมนสฺเสน ตํ รตฺตาวเสสํ วีตินาเมสีติ น เต เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ตํ รตฺตาวเสสํ เอตทโหสิ ‘กิํ มยา ปุจฺฉิตํ, กิํ ภทนฺเตน วิสชฺชิต’นฺติ, ‘สพฺพํ มยา สุปุจฺฉิตํ, สพฺพํ ภทนฺเตน สุวิสชฺชิต’’’นฺติฯ

เถโรปิ เอวมาห – ‘‘มา โข มหาราชสฺส เอวํ อโหสิ ‘มิลินฺทสฺส รญฺโญ มยา ปญฺโห วิสชฺชิโต’ติ เตเนว โสมนสฺเสน ตํ รตฺตาวเสสํ วีตินาเมสีติ น เต เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺส มยฺหํ, มหาราช, ตํ รตฺตาวเสสํ เอตทโหสิ ‘กิํ มิลินฺเทน รญฺญา ปุจฺฉิตํ, กิํ มยา วิสชฺชิต’นฺติ, ‘สพฺพํ มิลินฺเทน รญฺญา สุปุจฺฉิตํ, สพฺพํ มยา สุวิสชฺชิต’’’นฺติ อิติห เต มหานาคา อญฺญมญฺญสฺส สุภาสิตํ สมนุโมทิํสูติฯ

มิลินฺทปญฺหปุจฺฉาวิสชฺชนา นิฏฺฐิตาฯ

เมณฺฑกปญฺหารมฺภกถา