เมนู

4. กมฺมนานากรณปญฺโห

[4] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, เกน การเณน มนุสฺสา น สพฺเพ สมกา, อญฺเญ อปฺปายุกา, อญฺเญ ทีฆายุกา, อญฺเญ พหฺวาพาธา อญฺเญ อปฺปาพาธา, อญฺเญ ทุพฺพณฺณา, อญฺเญ วณฺณวนฺโต, อญฺเญ อปฺเปสกฺขา, อญฺเญ มเหสกฺขา, อญฺเญ อปฺปโภคา, อญฺเญ มหาโภคา, อญฺเญ นีจกุลีนา, อญฺเญ มหากุลีนา, อญฺเญ ทุปฺปญฺญา, อญฺเญ ปญฺญวนฺโต’’ติ?

เถโร อาห ‘‘กิสฺส ปน, มหาราช, รุกฺขา น สพฺเพ สมกา, อญฺเญ อมฺพิลา, อญฺเญ ลวณา, อญฺเญ ติตฺตกา, อญฺเญ กฏุกา, อญฺเญ กสาวา, อญฺเญ มธุรา’’ติ? ‘‘มญฺญามิ, ภนฺเต, พีชานํ นานากรเณนา’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, กมฺมานํ นานากรเณน มนุสฺสา น สพฺเพ สมกา, อญฺเญ อปฺปายุกา, อญฺเญ ทีฆายุกา, อญฺเญ พหฺวาพาธา, อญฺเญ อปฺปาพาธา, อญฺเญ ทุพฺพณฺณา, อญฺเญ วณฺณวนฺโต, อญฺเญ อปฺเปสกฺขา, อญฺเญ มเหสกฺขา, อญฺเญ อปฺปโภคา, อญฺเญ มหาโภคา, อญฺเญ นีจกุลีนา, อญฺเญ มหากุลีนา, อญฺเญ ทุปฺปญฺญา, อญฺเญ ปญฺญวนฺโตฯ ภาสิตมฺเปตํ มหาราช ภควตา – ‘กมฺมสฺสกา, มาณว, สตฺตา กมฺมทายาทา กมฺมโยนี กมฺมพนฺธู กมฺมปฺปฏิสรณา, กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา’’’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

กมฺมนานากรณปญฺโห จตุตฺโถฯ

5. วายามกรณปญฺโห

[5] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ตุมฺเห ภณถ ‘กินฺติ อิมํ ทุกฺขํ นิรุชฺเฌยฺย, อญฺญญฺจ ทุกฺขํ นุปฺปชฺเชยฺยา’ติ ฯ เอตทตฺถา, มหาราช, อมฺหากํ ปพฺพชฺชา’’ติฯ ‘‘กิํ ปฏิกจฺเจว วายมิเตน, นนุ สมฺปตฺเต กาเล วายมิตพฺพ’’นฺติ? เถโร อาห ‘‘สมฺปตฺเต กาเล, มหาราช, วายาโม อกิจฺจกโร ภวติ, ปฏิกจฺเจว วายาโม กิจฺจกโร ภวตี’’ติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, ยทา ตฺวํ ปิปาสิโต ภเวยฺยาสิ, ตทา ตฺวํ อุทปานํ ขณาเปยฺยาสิ, ตฬากํ ขณาเปยฺยาสิ ‘ปานียํ ปิวิสฺสามี’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ

‘‘เอวเมว โข, มหาราช, สมฺปตฺเต กาเล วายาโม อกิจฺจกโร ภวติ, ปฏิกจฺเจว วายาโม กิจฺจกโร ภวตี’’ติฯ

‘‘ภิยฺโย โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, ยทา ตฺวํ พุภุกฺขิโต ภเวยฺยาสิ, ตทา ตฺวํ เขตฺตํ กสาเปยฺยาสิ, สาลิํ โรปาเปยฺยาสิ, ธญฺญํ อติหราเปยฺยาสิ ‘ภตฺตํ ภุญฺชิสฺสามี’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, สมฺปตฺเต กาเล วายาโม อกิจฺจกโร ภวติ, ปฏิกจฺเจว วายาโม กิจฺจกโร ภวตีติฯ

‘‘ภิยฺโย โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, ยทา เต สงฺคาโม ปจฺจุปฏฺฐิโต ภเวยฺย, ตทา ตฺวํ ปริขํ ขณาเปยฺยาสิ, ปาการํ การาเปยฺยาสิ, โคปุรํ การาเปยฺยาสิ, อฏฺฏาลกํ การาเปยฺยาสิ, ธญฺญํ อติหราเปยฺยาสิ, ตทา ตฺวํ หตฺถิสฺมิํ สิกฺเขยฺยาสิ, อสฺสสฺมิํ สิกฺเขยฺยาสิ, รถสฺมิํ สิกฺเขยฺยาสิ, ธนุสฺมิํ สิกฺเขยฺยาสิ, ถรุสฺมิํ สิกฺเขยฺยาสี’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, สมฺปตฺเต กาเล วายาโม อกิจฺจกโร ภวติ, ปฏิกจฺเจว วายาโม กิจฺจกโร ภวติฯ ภาสิตมฺเปตํ มหาราช ภควตา –

‘‘‘ปฏิกจฺเจว ตํ กยิรา, ยํ ชญฺญา หิตมตฺตโน;

น สากฏิกจินฺตาย, มนฺตา ธีโร ปรกฺกเมฯ

‘‘‘ยถา สากฏิโก มฏฺฐํ [นาม (สี. ปี. ก.) สํ. นิ. 1.103], สมํ หิตฺวา มหาปถํ;

วิสมํ มคฺคมารุยฺห, อกฺขจฺฉินฺโนว ฌายติฯ

‘‘‘เอวํ ธมฺมา อปกฺกมฺม, อธมฺมมนุวตฺติย;

มนฺโท มจฺจุ มุขํ ปตฺโต, อกฺขจฺฉินฺโนว ฌายตี’’’ติ [โสจตีติ (สพฺพตฺถ)]

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

วายามกรณปญฺโห ปญฺจโมฯ

6. เนรยิกคฺคิอุณฺหภาวปญฺโห

[6] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ตุมฺเห ภณถ ‘ปากติกอคฺคิโต เนรยิโก อคฺคิ มหาภิตาปตโร โหติ, ขุทฺทโกปิ ปาสาโณ ปากติเก อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺโต ทิวสมฺปิ ปจฺจมาโน [ธมมาโน (สี. ปี.)] น วิลยํ คจฺฉติ, กูฏาคารมตฺโตปิ ปาสาโณ เนรยิกคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺโต ขเณน วิลยํ คจฺฉตี’ติ, เอตํ วจนํ น สทฺทหามิ, เอวญฺจ ปน วเทถ ‘เย จ ตตฺถ อุปฺปนฺนา สตฺตา, เต อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจมานา น วิลยํ คจฺฉนฺตี’ติ, ตมฺปิ วจนํ น สทฺทหามี’’ติฯ

เถโร อาห ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, ยา ตา สนฺติ มกรินิโยปิ สุสุมารินิโยปิ กจฺฉปินิโยปิ โมรินิโยปิ กโปตินิโยปิ, กิํนุ ตา กกฺขฬานิ ปาสาณานิ สกฺขราโย จ ขาทนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, ขาทนฺตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตานิ ตาสํ กุจฺฉิยํ โกฏฺฐพฺภนฺตรคตานิ วิลยํ คจฺฉนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, วิลยํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘โย ปน ตาสํ กุจฺฉิยํ คพฺโภ, โสปิ วิลยํ คจฺฉตี’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เกน การเณนา’’ติ? ‘‘มญฺญามิ, ภนฺเต, กมฺมาธิกเตน น วิลยํ คจฺฉตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, กมฺมาธิกเตน เนรยิกา สตฺตา อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจมานา น วิลยํ คจฺฉนฺติฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา – ‘โส น ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหตี’’’ติฯ

‘‘ภิยฺโย โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, ยา ตา สนฺติ สีหินิโยปิ พฺยคฺฆินิโยปิ ทีปินิโยปิ กุกฺกุรินิโยปิ, กิํนุ ตา กกฺขฬานิ อฏฺฐิกานิ มํสานิ ขาทนฺตีติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, ขาทนฺตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตานิ ตาสํ กุจฺฉิยํ โกฏฺฐพฺภนฺตรคตานิ วิลยํ คจฺฉนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, วิลยํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘โย ปน ตาสํ กุจฺฉิยํ คพฺโภ, โสปิ วิลยํ คจฺฉตี’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เกน การเณนา’’ติ? ‘‘มญฺญามิ, ภนฺเต, กมฺมาธิกเตน น วิลยํ คจฺฉตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, กมฺมาธิกเตน เนรยิกา สตฺตา อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจมานา น วิลยํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ

‘‘ภิยฺโย โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, ยา ตา สนฺติ โยนกสุขุมาลินิโยปิ ขตฺติยสุขุมาลินิโยปิ พฺราหฺมณสุขุมาลินิโยปิ คหปติสุขุมาลินิโยปิ, กิํนุ ตา กกฺขฬานิ ขชฺชกานิ มํสานิ ขาทนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, ขาทนฺตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตานิ ตาสํ กุจฺฉิยํ โกฏฺฐพฺภนฺตรคตานิ วิลยํ คจฺฉนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, วิลยํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ