ยญฺจ ชิวฺหาย รสํ สายติ, ตํ วิญฺญาเณน วิชานาติฯ ยญฺจ กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสติ, ตํ วิญฺญาเณน วิชานาติ, ยญฺจ มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, ตํ วิญฺญาเณน วิชานาติฯ เอวํ โข, มหาราช, วิชานนลกฺขณํ วิญฺญาณ’’นฺติฯ

‘‘กลฺโลสิ , ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

วิญฺญาณลกฺขณปญฺโห ทฺวาทสโมฯ

13. วิตกฺกลกฺขณปญฺโห

[13] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, กิํลกฺขโณ วิตกฺโก’’ติ? ‘‘อปฺปนาลกฺขโณ มหาราช, วิตกฺโก’’ติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, วฑฺฒกี สุปริกมฺมกตํ ทารุํ สนฺธิสฺมิํ อปฺเปติ, เอวเมว โข, มหาราช, อปฺปนาลกฺขโณ วิตกฺโก’’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

วิตกฺกลกฺขณปญฺโห เตรสโมฯ

14. วิจารลกฺขณปญฺโห

[14] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, กิํลกฺขโณ วิจาโร’’ติ? ‘‘อนุมชฺชนลกฺขโณ, มหาราช, วิจาโร’’ติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, กํสถาลํ อาโกฏิตํ ปจฺฉา อนุรวติ อนุสนฺทหติ [อนุสทฺทายติ (ก.)], ยถา, มหาราช, อาโกฏนา, เอวํ วิตกฺโก ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา อนุรวนา [อนุมชฺชนา (ก.)], เอวํ วิจาโร ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ , ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

วิจารลกฺขณปญฺโห จุทฺทสโมฯ

วิจารวคฺโค ตติโยฯ

อิมสฺมิํ วคฺเค จุทฺทส ปญฺหาฯ

4. นิพฺพานวคฺโค

1. ผสฺสาทิวินิพฺภุชนปญฺโห

[1] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, สกฺกา อิเมสํ ธมฺมานํ เอกโตภาวคตานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุํ ‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ วิญฺญาณํ, อยํ วิตกฺโก, อยํ วิจาโร’ติ’’? ‘‘น สกฺกา, มหาราช, อิเมสํ ธมฺมานํ เอกโตภาวคตานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุํ ‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ วิญฺญาณํ, อยํ วิตกฺโก, อยํ วิจาโร’’’ติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, รญฺโญ สูโท อรสํ วา รสํ วา [ยูสํ วา รสํ วา (สี. สฺยา. ปี.)] กเรยฺย, โส ตตฺถ ทธิมฺปิ ปกฺขิเปยฺย, โลณมฺปิ ปกฺขิเปยฺย, สิงฺคิเวรมฺปิ ปกฺขิเปยฺย, ชีรกมฺปิ ปกฺขิเปยฺย, มริจมฺปิ ปกฺขิเปยฺย, อญฺญานิปิ ปการานิ ปกฺขิเปยฺย, ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย, ‘ทธิสฺส เม รสํ อาหร, โลณสฺส เม รสํ อาหร, สิงฺคิเวรสฺส เม รสํ อาหร, ชีรกสฺส เม รสํ อาหร, มริจสฺส เม รสํ อาหร, สพฺเพสํ เม ปกฺขิตฺตานํ รสํ อาหรา’ติฯ สกฺกา นุ โข, มหาราช, เตสํ รสานํ เอกโตภาวคตานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา รสํ อาหริตุํ อมฺพิลตฺตํ วา ลวณตฺตํ วา ติตฺตกตฺตํ วา กฏุกตฺตํ วา กสายตฺตํ วา มธุรตฺตํ วา’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, สกฺกา เตสํ รสานํ เอกโตภาวคตานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา รสํ อาหริตุํ อมฺพิลตฺตํ วา ลวณตฺตํ วา ติตฺตกตฺตํ วา กฏุกตฺตํ วา กสายตฺตํ วา มธุรตฺตํ วา, อปิ จ โข ปน สเกน สเกน ลกฺขเณน อุปฏฺฐหนฺตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, น สกฺกา อิเมสํ ธมฺมานํ เอกโตภาวคตานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุํ ‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ วิญฺญาณํ, อยํ วิตกฺโก, อยํ วิจาโร’ติ, อปิ จ โข ปน สเกน สเกน ลกฺขเณน อุปฏฺฐหนฺตี’’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ , ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

ผสฺสาทิวินิพฺภุชนปญฺโห ปฐโมฯ