เถโร อภิธมฺมสํยุตฺตาย กถาย ราชานํ มิลินฺทํ สญฺญาเปสิ – ‘‘อิธ, มหาราช, จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ตํสหชาตา ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา เอกคฺคตา ชีวิตินฺทฺริยํ มนสิกาโรติ เอวเมเต ธมฺมา ปจฺจยโต ชายนฺติ, น เหตฺถ เวทคู อุปลพฺภติ, โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป.… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, ตํสหชาตา ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา เอกคฺคตา ชีวิตินฺทฺริยํ มนสิกาโรติ เอวเมเต ธมฺมา ปจฺจยโต ชายนฺติ, น เหตฺถ เวทคู อุปลพฺภตี’’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

เวทคูปญฺโห ฉฏฺโฐฯ

7. จกฺขุวิญฺญาณาทิปญฺโห

[7] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต นาคเสน, ปฐมํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา มโนวิญฺญาณํ, อุทาหุ มโนวิญฺญาณํ ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ? ‘‘ปฐมํ, มหาราช, จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา มโนวิญฺญาณ’’นฺติฯ

‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต นาคเสน, จกฺขุวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถาหํ อุปฺปชฺชามิ, ตฺวมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชาหี’ติ, อุทาหุ มโนวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถ ตฺวํ อุปฺปชฺชิสฺสสิ, อหมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิสฺสามี’’’ติ? ‘‘น หิ, มหาราช, อนาลาโป เตสํ อญฺญมญฺเญหี’’ติฯ

‘‘กถํ , ภนฺเต นาคเสน, ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘นินฺนตฺตา จ, มหาราช, ทฺวารตฺตา จ จิณฺณตฺตา จ สมุทาจริตตฺตา จา’’ติฯ

‘‘กถํ, ภนฺเต นาคเสน, นินฺนตฺตา ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชติ? โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, เทเว วสฺสนฺเต กตเมน อุทกํ คจฺเฉยฺยา’’ติ? ‘‘เยน, ภนฺเต, นินฺนํ, เตน คจฺเฉยฺยา’’ติฯ ‘‘อถาปเรน สมเยน เทโว วสฺเสยฺย, กตเมน ตํ อุทกํ คจฺเฉยฺยา’’ติฯ ‘‘เยน, ภนฺเต, ปุริมํ อุทกํ คตํ, ตมฺปิ เตน คจฺเฉยฺยา’’ติฯ

‘‘กิํ นุํ โข, มหาราช, ปุริมํ อุทกํ ปจฺฉิมํ อุทกํ อาณาเปติ ‘เยนาหํ คจฺฉามิ, ตฺวมฺปิ เตน คจฺฉาหี’ติ, ปจฺฉิมํ วา อุทกํ ปุริมํ อุทกํ อาณาเปติ ‘เยน ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, อหมฺปิ เตน คจฺฉิสฺสามี’’’ติฯ

‘‘น หิ, ภนฺเต, อนาลาโป เตสํ อญฺญมญฺเญหิ, นินฺนตฺตา คจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, นินฺนตฺตา ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชติ, น จกฺขุวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถาหํ อุปฺปชฺชามิ, ตฺวมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชาหี’ติ, นาปิ มโนวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถ ตฺวํ อุปฺปชฺชิสฺสสิ, อหมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิสฺสามี’ติ, อนาลาโป เตสํ อญฺญมญฺเญหิ, นินฺนตฺตา อุปฺปชฺชนฺตี’’’ติฯ

‘‘กถํ, ภนฺเต นาคเสน, ทฺวารตฺตา ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชติ? อเปปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, รญฺโญ ปจฺจนฺติมํ นครํ อสฺส ทฬฺหปาการโตรณํ เอกทฺวารํ, ตโต ปุริโส นิกฺขมิตุกาโม ภเวยฺย, กตเมน นิกฺขเมยฺยา’’ติ? ‘‘ทฺวาเรน, ภนฺเต, นิกฺขเมยฺยา’’ติฯ ‘‘อถาปโร ปุริโส นิกฺขมิตุกาโม ภเวยฺย, กตเมน โส นิกฺขเมยฺยา’’ติ? ‘‘เยน, ภนฺเต, ปุริโม ปุริโส นิกฺขนฺโต, โสปิ เตน นิกฺขเมยฺยา’’ติฯ

‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, ปุริโม ปุริโส ปจฺฉิมํ ปุริสํ อาณาเปติ ‘เยนาหํ คจฺฉามิ, ตฺวมฺปิ เตน คจฺฉาหี’ติ, ปจฺฉิโม วา ปุริโส ปุริมํ ปุริสํ อาณาเปติ ‘เยน ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, อหมฺปิ เตน คจฺฉิสฺสามี’ติฯ ‘‘น หิ, ภนฺเต, อนาลาโป เตสํ อญฺญมญฺเญหิ, ทฺวารตฺตา คจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ทฺวารตฺตา ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชติ, น จกฺขุวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถาหํ อุปฺปชฺชามิ , ตฺวมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชาหี’ติ, นาปิ มโนวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถ ตฺวํ อุปฺปชฺชิสฺสสิ, อหมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิสฺสามี’ติ, อนาลาโป เตสํ อญฺญมญฺเญหิ, ทฺวารตฺตา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

‘‘กถํ, ภนฺเต นาคเสน, จิณฺณตฺตา ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชติ?โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, ปฐมํ เอกํ สกฏํ คจฺเฉยฺย, อถ ทุติยํ สกฏํ กตเมน คจฺเฉยฺยา’’ติ? ‘‘เยน, ภนฺเต, ปุริมํ สกฏํ คตํ, ตมฺปิ เตน คจฺเฉยฺยา’’ติฯ

‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, ปุริมํ สกฏํ ปจฺฉิมํ สกฏํ อาณาเปติ ‘เยนาหํ คจฺฉามิ, ตฺวมฺปิ เตน คจฺฉาหี’ติ, ปจฺฉิมํ วา สกฏํ ปุริมํ สกฏํ อาณาเปติ ‘เยน ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, อหมฺปิ เตน คจฺฉิสฺสามี’’’ติฯ ‘‘น หิ, ภนฺเต, อนาลาโป เตสํ อญฺญมญฺเญหิ, จิณฺณตฺตา คจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, จิณฺณตฺตา ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชติ, น จกฺขุวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถาหํ อุปฺปชฺชามิ, ตฺวมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชาหี’ติ, นาปิ มโนวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถ ตฺวํ อุปฺปชฺชิสฺสสิ, อหมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิสฺสามี’ติ, อนาลาโป เตสํ อญฺญมญฺเญหิ, จิณฺณตฺตา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

‘‘กถํ, ภนฺเต นาคเสน, สมุทาจริตตฺตา ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชติ? โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, มุทฺทาคณนาสงฺขฺยาเลขาสิปฺปฏฺฐาเนสุ อาทิกมฺมิกสฺส ทนฺธายนา ภวติ, อถาปเรน สมเยน นิสมฺมกิริยาย สมุทาจริตตฺตา อทนฺธายนา ภวติฯ เอวเมว โข, มหาราช, สมุทาจริตตฺตา ยตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชติ, น จกฺขุวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถาหํ อุปฺปชฺชามิ, ตฺวมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชาหี’ติ, นาปิ มโนวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ อาณาเปติ ‘ยตฺถ ตฺวํ อุปฺปชฺชิสฺสสิ, อหมฺปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิสฺสามี’ติ, อนาลาโป เตสํ อญฺญมญฺเญหิ, สมุทาจริตตฺตา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยตฺถ โสตวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตีติ…เป.… ยตฺถ ฆานวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ…เป.… ยตฺถ ชิวฺหาวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ …เป.… ยตฺถ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, ยตฺถ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มโนวิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต นาคเสน, ปฐมํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา มโนวิญฺญาณํ, อุทาหุ มโนวิญฺญาณํ ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา กายวิญฺญาณ’’นฺติ? ‘‘กายวิญฺญาณํ, มหาราช, ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา มโนวิญฺญาณ’’นฺติฯ

‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต นาคเสน,…เป.… อนาลาโป เตสํ อญฺญมญฺเญหิ, สมุทาจริตตฺตา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

จกฺขุวิญฺญาณาทิปญฺโห สตฺตโมฯ

8. ผสฺสลกฺขณปญฺโห

[8] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยตฺถ มโนวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ผสฺโสปิ เวทนาปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, ยตฺถ มโนวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ผสฺโสปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ, เวทนาปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ, สญฺญาปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ, เจตนาปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺโกปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ, วิจาโรปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ, สพฺเพปิ ผสฺสปฺปมุขา ธมฺมา ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, กิํลกฺขโณ ผสฺโส’’ติ? ‘‘ผุสนลกฺขโณ, มหาราช, ผสฺโส’’ติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺเฌยฺยุํ, เตสุ ยถา เอโก เมณฺโฑ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํ ยถา ทุติโย เมณฺโฑ, เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

‘‘ภิยฺโย โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุํ, เตสุ ยถา เอโก ปาณิ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา ทุติโย ปาณิ, เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

‘‘ภิยฺโย โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, ทฺเว สมฺมา วชฺเชยฺยุํ, เตสุ ยถา เอโก สมฺโม, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา ทุติโย สมฺโม, เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

ผสฺสลกฺขณปญฺโห อฏฺฐโมฯ

9. เวทนาลกฺขณปญฺโห

[9] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, กิํลกฺขณา เวทนา’’ติ? ‘‘เวทยิตลกฺขณา, มหาราช, เวทนา อนุภวนลกฺขณา จา’’ติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ