‘‘ภิยฺโย โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, ขีรํ ทุยฺหมานํ กาลนฺตเรน ทธิ ปริวตฺเตยฺย, ทธิโต นวนีตํ, นวนีตโต ฆตํ ปริวตฺเตยฺย, โย นุ โข, มหาราช, เอวํ วเทยฺย ‘ยํ เยว ขีรํ ตํ เยว ทธิ, ยํ เยว ทธิ ตํ เยว นวนีตํ, ยํ เยว นวนีตํ ตํ เยว ฆต’นฺติ, สมฺมา นุ โข โส, มหาราช, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต, ตํเยว นิสฺสาย สมฺภูต’’นฺติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ธมฺมสนฺตติ สนฺทหติ, อญฺโญ อุปฺปชฺชติ, อญฺโญ นิรุชฺฌติ, อปุพฺพํ อจริมํ วิย สนฺทหติ, เตน น จ โส, น จ อญฺโญ, ปุริมวิญฺญาเณ ปจฺฉิมวิญฺญาณํ สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

ธมฺมสนฺตติปญฺโห ปฐโมฯ

2. ปฏิสนฺทหนปญฺโห

[2] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, โย น ปฏิสนฺทหติ, ชานาติ โส ‘น ปฏิสนฺทหิสฺสามี’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, โย น ปฏิสนฺทหติ, ชานาติ โส ‘น ปฏิสนฺทหิสฺสามี’ติฯ ‘‘กถํ, ภนฺเต, ชานาตี’’ติ? ‘‘โย เหตุ โย ปจฺจโย, มหาราช, ปฏิสนฺทหนาย, ตสฺส เหตุสฺส ตสฺส ปจฺจยสฺส อุปรมา ชานาติ โส ‘น ปฏิสนฺทหิสฺสามี’’’ติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, กสฺสโก คหปติโก กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ธญฺญาคารํ ปริปูเรยฺยฯ โส อปเรน สมเยน เนว กสฺเสยฺย น วปฺเปยฺย, ยถาสมฺภตญฺจ ธญฺญํ ปริภุญฺเชยฺย วา วิสชฺเชยฺย วา ยถา ปจฺจยํ วา กเรยฺย, ชาเนยฺย โส, มหาราช, กสฺสโก คหปติโก ‘น เม ธญฺญาคารํ ปริปูเรสฺสตี’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, ชาเนยฺยา’’ติฯ ‘‘กถํ ชาเนยฺยา’’ติ? ‘‘โย เหตุ โย ปจฺจโย ธญฺญาคารสฺส ปริปูรณาย, ตสฺส เหตุสฺส ตสฺส ปจฺจยสฺส อุปรมา ชานาติ ‘น เม ธญฺญาคารํ ปริปูเรสฺสตี’’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, โย เหตุ โย ปจฺจโย ปฏิสนฺทหนาย, ตสฺส เหตุสฺส ตสฺส ปจฺจยสฺส อุปรมา ชานาติ โส ‘น ปฏิสนฺทหิสฺสามี’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

ปฏิสนฺทหนปญฺโห ทุติโยฯ

3. ญาณปญฺญาปญฺโห

[3] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยสฺส ญาณํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปญฺญา อุปฺปนฺนา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, ยสฺส ญาณํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปญฺญา อุปฺปนฺนา’’ติฯ ‘‘กิํ, ภนฺเต, ยญฺเญว ญาณํ สา เยว ปญฺญา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, ยญฺเญว ญาณํ สา เยว ปญฺญา’’ติฯ ‘‘ยสฺส ปน, ภนฺเต, ตญฺเญว ญาณํ สา เยว ปญฺญา อุปฺปนฺนา, กิํ สมฺมุยฺเหยฺย โส, อุทาหุ น สมฺมุยฺเหยฺยา’’ติ? ‘‘กตฺถจิ, มหาราช, สมฺมุยฺเหยฺย, กตฺถจิ น สมฺมุยฺเหยฺยา’’ติฯ ‘‘กุหิํ, ภนฺเต, สมฺมุยฺเหยฺยา’’ติ? ‘‘อญฺญาตปุพฺเพสุ วา, มหาราช, สิปฺปฏฺฐาเนสุ, อคตปุพฺพาย วา ทิสาย, อสฺสุตปุพฺพาย วา นามปญฺญตฺติยา สมฺมุยฺเหยฺยา’’ติฯ ‘‘กุหิํ น สมฺมุยฺเหยฺยา’’ติ? ‘‘ยํ โข ปน, มหาราช, ตาย ปญฺญาย กตํ ‘อนิจฺจ’นฺติ วา ‘ทุกฺข’นฺติ วา ‘อนตฺตา’ติ วา, ตหิํ น สมฺมุยฺเหยฺยา’’ติฯ ‘‘โมโห ปนสฺส, ภนฺเต, กุหิํ คจฺฉตี’’ติ? ‘‘โมโห โข, มหาราช, ญาเณ อุปฺปนฺนมตฺเต ตตฺเถว นิรุชฺฌตี’’ติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, โกจิเทว ปุริโส อนฺธการเคเห ปทีปํ อาโรเปยฺย, ตโต อนฺธกาโร นิรุชฺเฌยฺย, อาโลโก ปาตุภเวยฺยฯ เอวเมว โข, มหาราช, ญาเณ อุปฺปนฺนมตฺเต โมโห ตตฺเถว นิรุชฺฌตี’’ติฯ

‘‘ปญฺญา ปน, ภนฺเต, กุหิํ คจฺฉตี’’ติ? ‘‘ปญฺญาปิ โข, มหาราช, สกิจฺจยํ กตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, ยํ ปน ตาย ปญฺญาย กตํ ‘อนิจฺจ’นฺติ วา ‘ทุกฺข’นฺติ วา ‘อนตฺตา’ติ วา, ตํ น นิรุชฺฌตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยํ ปเนตํ พฺรูสิ ‘ปญฺญา สกิจฺจยํ กตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, ยํ ปน ตาย ปญฺญาย กตํ ‘อนิจฺจ’นฺติ วา ‘ทุกฺข’นฺติ วา ‘อนตฺตา’ติ วา, ตํ น นิรุชฺฌตี’ติ, ตสฺส โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, โย โกจิ ปุริโส รตฺติํ เลขํ เปเสตุกาโม เลขกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปทีปํ อาโรเปตฺวา เลขํ ลิขาเปยฺย, ลิขิเต ปน เลเข ปทีปํ วิชฺฌาเปยฺย, วิชฺฌาปิเตปิ ปทีเป เลขํ น วินสฺเสยฺยฯ เอวเมว โข, มหาราช, ปญฺญา สกิจฺจยํ กตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, ยํ ปน ตาย ปญฺญาย กตํ ‘อนิจฺจ’นฺติ วา ‘ทุกฺข’นฺติ วา ‘อนตฺตา’ติ วา, ตํ น นิรุชฺฌตี’’ติฯ