เมนู

‘‘อกุสลํ ปน, มหาราช, กโรนฺโต ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี โหติ, วิปฺปฏิสาริโน จิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวตฺตติ น สมฺปสารียติ โสจติ ตปฺปติ หายติ ขียติ น ปริวฑฺฒติ ตตฺเถว ปริยาทิยติฯ ยถา, มหาราช, สุกฺขาย นทิยา มหาปุฬินาย อุนฺนตาวนตาย กุฏิลสงฺกุฏิลาย อุปริโต ปริตฺตํ อุทกํ อาคจฺฉนฺตํ หายติ ขียติ น ปริวฑฺฒติ ตตฺเถว ปริยาทิยติฯ เอวเมว โข, มหาราช, อกุสลํ กโรนฺตสฺส จิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวตฺตติ น สมฺปสารียติ โสจติ ตปฺปติ หายติ ขียติ น ปริวฑฺฒติ ตตฺเถว ปริยาทิยติ, อิทเมตฺถ, มหาราช, การณํ, เยน การเณน อกุสลํ โถก’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

ปุพฺพเปตาทิสปญฺโห จตุตฺโถฯ

5. สุปินปญฺโห

[5] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อิมสฺมิํ โลเก นรนาริโย สุปินํ ปสฺสนฺติ กลฺยาณมฺปิ ปาปกมฺปิ, ทิฏฺฐปุพฺพมฺปิ อทิฏฺฐปุพฺพมฺปิ, กตปุพฺพมฺปิ อกตปุพฺพมฺปิ, เขมมฺปิ สภยมฺปิ, ทูเรปิ สนฺติเกปิ, พหุวิธานิปิ อเนกวณฺณสหสฺสานิ ทิสฺสนฺติ, กิญฺเจตํ สุปินํ นาม, โก เจตํ ปสฺสตี’’ติ? ‘‘นิมิตฺตเมตํ, มหาราช, สุปินํ นาม, ยํ จิตฺตสฺส อาปาต [อาปาถ (สี. ปี.)] มุปคจฺฉติฯ ฉยิเม, มหาราช, สุปินํ ปสฺสนฺติ, วาติโก สุปินํ ปสฺสติ, ปิตฺติโก สุปินํ ปสฺสติ, เสมฺหิโก สุปินํ ปสฺสติ, เทวตูปสํหารโต สุปินํ ปสฺสติ, สมุทาจิณฺณโต สุปินํ ปสฺสติ, ปุพฺพนิมิตฺตโต สุปินํ ปสฺสติ, ตตฺร, มหาราช, ยํ ปุพฺพนิมิตฺตโต สุปินํ ปสฺสติ, ตํ เยว สจฺจํ, อวเสสํ มิจฺฉา’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, โย ปุพฺพนิมิตฺตโต สุปินํ ปสฺสติ, กิํ ตสฺส จิตฺตํ สยํ คนฺตฺวา ตํ นิมิตฺตํ วิจินาติ, ตํ วา นิมิตฺตํ จิตฺตสฺส อาปาตมุปคจฺฉติ, อญฺโญ วา อาคนฺตฺวา ตสฺส อาโรเจตี’’ติ? ‘‘น, มหาราช, ตสฺส จิตฺตํ สยํ คนฺตฺวา ตํ นิมิตฺตํ วิจินาติ, นาปิ อญฺโญ โกจิ อาคนฺตฺวา ตสฺส อาโรเจติ, อถ โข ตํ เยว นิมิตฺตํ จิตฺตสฺส อาปาตมุปคจฺฉติฯ

ยถา, มหาราช, อาทาโส น สยํ กุหิญฺจิ คนฺตฺวา ฉายํ วิจินาติ, นาปิ อญฺโญ โกจิ ฉายํ อาเนตฺวา อาทาสํ อาโรเปติ [อาโรเจติ (ก.)], อถ โข ยโต กุโตจิ ฉายา อาคนฺตฺวา อาทาสสฺส อาปาตมุปคจฺฉติ, เอวเมว โข, มหาราช, น ตสฺส จิตฺตํ สยํ คนฺตฺวา ตํ นิมิตฺตํ วิจินาติ, นาปิ อญฺโญ โกจิ อาคนฺตฺวา อาโรเจติ, อถ โข ยโต กุโตจิ นิมิตฺตํ อาคนฺตฺวา จิตฺตสฺส อาปาตมุปคจฺฉตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยํ ตํ จิตฺตํ สุปินํ ปสฺสติ, อปิ นุ ตํ จิตฺตํ ชานาติ ‘เอวํ นาม วิปาโก ภวิสฺสติ เขมํ วา ภยํ วา’ติ? ‘‘น หิ, มหาราช, ตํ จิตฺตํ ชานาติ ‘เอวํวิปาโก ภวิสฺสติ เขมํ วา ภยํ วา’ติ, นิมิตฺเต ปน อุปฺปนฺเน อญฺเญสํ กเถติ, ตโต เต อตฺถํ กเถนฺตี’’ติฯ

‘‘อิงฺฆ, ภนฺเต นาคเสน, การณํ เม ทสฺเสหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, สรีเร ติลกา ปีฬกา ททฺทูนิ อุฏฺฐหนฺติ ลาภาย วา อลาภาย วา, ยสาย วา อยสาย วา, นินฺทาย วา ปสํสาย วา, สุขาย วา ทุกฺขาย วา, อปิ นุ ตา, มหาราช, ปีฬกา ชานิตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ‘อิมํ นาม มยํ อตฺถํ นิปฺผาเทสฺสามา’’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, ยาทิเส ตา โอกาเส ปีฬกา สมฺภวนฺติ, ตตฺถ ตา ปีฬกา ทิสฺวา เนมิตฺตกา พฺยากโรนฺติ ‘เอวํ นาม วิปาโก ภวิสฺสตี’’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ยํ ตํ จิตฺตํ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ จิตฺตํ ชานาติ ‘เอวํ นาม วิปาโก ภวิสฺสติ เขมํ วา ภยํ วา’ติ, นิมิตฺเต ปน อุปฺปนฺเน อญฺเญสํ กเถติ, ตโต เต อตฺถํ กเถนฺตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, โย สุปินํ ปสฺสติ, โส นิทฺทายนฺโต, อุทาหุ ชาครนฺโต [ชคฺคนฺโต (สี. ปี.)] ปสฺสตี’’ติ? ‘‘โย โส, มหาราช, สุปินํ ปสฺสติ, น โส นิทฺทายนฺโต ปสฺสติ, นาปิ ชาครนฺโต ปสฺสติฯ อปิ จ โอกฺกนฺเต มิทฺเธ อสมฺปตฺเต ภวงฺเค เอตฺถนฺตเร สุปินํ ปสฺสติฯ มิทฺธสมารูฬฺหสฺส, มหาราช, จิตฺตํ ภวงฺคคตํ โหติ, ภวงฺคคตํ จิตฺตํ นปฺปวตฺตติ, อปฺปวตฺตํ จิตฺตํ สุขทุกฺขํ นปฺปชานาติ, อปฺปฏิวิชานนฺตสฺส สุปิโน น โหติ, ปวตฺตมาเน จิตฺเต สุปินํ ปสฺสติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ติมิเร อนฺธกาเร อปฺปภาเส สุปริสุทฺเธปิ อาทาเส ฉายา น ทิสฺสติ , เอวเมว โข, มหาราช, มิทฺธสมารูฬฺเห จิตฺเต ภวงฺคคเต ติฏฺฐมาเนปิ สรีเร จิตฺตํ อปฺปวตฺตํ โหติ, อปฺปวตฺเต จิตฺเต สุปินํ น ปสฺสติ ฯ ยถา, มหาราช, อาทาโส, เอวํ สรีรํ ทฏฺฐพฺพํ; ยถา อนฺธกาโร, เอวํ มิทฺธํ ทฏฺฐพฺพํ; ยถา อาโลโก, เอวํ จิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, มหิโกตฺถฏสฺส สูริยสฺส ปภา น ทิสฺสติ สนฺตา เยว สูริยรสฺมิ อปฺปวตฺตา โหติ, อปฺปวตฺตาย สูริยรสฺมิยา อาโลโก น โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, มิทฺธสมารูฬฺหสฺส จิตฺตํ ภวงฺคคตํ โหติ, ภวงฺคคตํ จิตฺตํ นปฺปวตฺตติ, อปฺปวตฺเต จิตฺเต สุปินํ น ปสฺสติฯ ยถา, มหาราช, สูริโย, เอวํ สรีรํ ทฏฺฐพฺพํ; ยถา มหิโกตฺถรณํ, เอวํ มิทฺธํ ทฏฺฐพฺพํ; ยถา สูริยรสฺมิ, เอวํ จิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ทฺวินฺนํ, มหาราช, สนฺเตปิ สรีเร จิตฺตํ อปฺปวตฺตํ โหติ, มิทฺธสมารูฬฺหสฺส ภวงฺคคตสฺส สนฺเตปิ สรีเร จิตฺตํ อปฺปวตฺตํ โหติ, นิโรธสมาปนฺนสฺส สนฺเตปิ สรีเร จิตฺตํ อปฺปวตฺตํ โหติ, ชาครนฺตสฺส, มหาราช, จิตฺตํ โลลํ โหติ วิวฏํ ปากฏํ อนิพทฺธํ, เอวรูปสฺส จิตฺเต นิมิตฺตํ อาปาตํ น อุเปติฯ ยถา, มหาราช, ปุริสํ วิวฏํ ปากฏํ อกิริยํ อรหสฺสํ รหสฺสกามา ปริวชฺเชนฺติ, เอวเมว โข, มหาราช, ชาครนฺตสฺส ทิพฺโพ อตฺโถ อาปาตํ น อุเปติ, ตสฺมา ชาครนฺโต สุปินํ น ปสฺสติฯ ยถา วา ปน, มหาราช, ภิกฺขุํ ภินฺนาชีวํ อนาจารํ ปาปมิตฺตํ ทุสฺสีลํ กุสีตํ หีนวีริยํ กุสลา โพธิปกฺขิยา ธมฺมา อาปาตํ น อุเปนฺติ, เอวเมว โข, มหาราช, ชาครนฺตสฺส ทิพฺโพ อตฺโถ อาปาตํ น อุเปติ, ตสฺมา ชาครนฺโต สุปินํ น ปสฺสตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, อตฺถิ มิทฺธสฺส อาทิมชฺฌปริโยสาน’’นฺติ? ‘‘อาม, มหาราช, อตฺถิ มิทฺธสฺส อาทิมชฺฌปริโยสาน’’นฺติฯ ‘‘กตมํ อาทิ, กตมํ มชฺฌํ, กตมํ ปริโยสาน’’นฺติ? ‘‘โย, มหาราช, กายสฺส โอนาโห ปริโยนาโห ทุพฺพลฺยํ มนฺทตา อกมฺมญฺญตา กายสฺส, อยํ มิทฺธสฺส อาทิ; โย, มหาราช, กปินิทฺทาปเรโต โวกิณฺณกํ ชคฺคติ [โวกิณฺณตํ คจฺฉติ (นิสฺย)], อิทํ มิทฺธสฺส มชฺฌํ; ภวงฺคคติ ปริโยสนํฯ มชฺฌูปคโต, มหาราช, กปินิทฺทาปเรโต สุปินํ ปสฺสติฯ

ยถา, มหาราช, โกจิ ยตจารี สมาหิตจิตฺโต ฐิตธมฺโม อจลพุทฺธิ ปหีนโกตูหลสทฺทํ วนมชฺโฌคาหิตฺวา สุขุมํ อตฺถํ จินฺตยติ, น จ โส ตตฺถ มิทฺธํ โอกฺกมติ, โส ตตฺถ สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต สุขุมํ อตฺถํ ปฏิวิชฺฌติ, เอวเมว โข, มหาราช, ชาคโร น มิทฺธสมาปนฺโน , มชฺฌูปคโต กปินิทฺทาปเรโต สุปินํ ปสฺสติฯ ยถา, มหาราช, โกตูหลสทฺโท, เอวํ ชาครํ ทฏฺฐพฺพํ; ยถา วิวิตฺตํ วนํ, เอวํ กปินิทฺทาปเรโต ทฏฺฐพฺโพ ; ยถา โส โกตูหลสทฺทํ โอหาย มิทฺธํ วิวชฺเชตฺวา มชฺฌตฺตภูโต สุขุมํ อตฺถํ ปฏิวิชฺฌติ, เอวํ ชาคโร น มิทฺธสมาปนฺโน กปินิทฺทาปเรโต สุปินํ ปสฺสตี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

สุปินปญฺโห ปญฺจโมฯ

6. อกาลมรณปญฺโห

[6] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, เย เต สตฺตา มรนฺติ, สพฺเพ เต กาเล เยว มรนฺติ, อุทาหุ อกาเลปิ มรนฺตี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, มหาราช, กาเลปิ มรณํ, อตฺถิ อกาเลปิ มรณ’’นฺติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, เก กาเล มรนฺติ, เก อกาเล มรนฺตี’’ติ? ‘‘ทิฏฺฐปุพฺพา ปน, มหาราช, ตยา อมฺพรุกฺขา วา ชมฺพุรุกฺขา วา, อญฺญสฺมา วา ปน ผลรุกฺขา ผลานิ ปตนฺตานิ อามานิ จ ปกฺกานิ จา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ยานิ ตานิ, มหาราช, ผลานิ รุกฺขโต ปตนฺติ, สพฺพานิ ตานิ กาเล เยว ปตนฺติ, อุทาหุ อกาเลปี’’ติ? ‘‘ยานิ ตานิ, ภนฺเต นาคเสน, ผลานิ ปริปกฺกานิ วิลีนานิ ปตนฺติ, สพฺพานิ ตานิ กาเล ปตนฺติฯ ยานิ ปน ตานิ อวเสสานิ ผลานิ เตสุ กานิจิ กิมิวิทฺธานิ ปตนฺติ, กานิจิ ลคุฬหตานิ [สกุณปหตา (สฺยา.), ลกุฏหตานิ (สี. ปี. ก.)] ปตนฺติ, กานิจิ วาตปฺปหตานิ ปตนฺติ, กานิจิ อนฺโตปูติกานิ หุตฺวา ปตนฺติ, สพฺพานิ ตานิ อกาเล ปตนฺตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, เย เต ชราเวคหตา มรนฺติ, เต เยว กาเล มรนฺติ, อวเสสา เกจิ กมฺมปฺปฏิพาฬฺหา มรนฺติ, เกจิ คติปฺปฏิพาฬฺหา มรนฺติ, เกจิ กิริยปฺปฏิพาฬฺหา มรนฺตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, เย เต กมฺมปฺปฏิพาฬฺหา มรนฺติ, เยปิ เต คติปฺปฏิพาฬฺหา มรนฺติ, เยปิ เต กิริยปฺปฏิพาฬฺหา มรนฺติ, เยปิ เต ชราเวคปฺปฏิพาฬฺหา มรนฺติ, สพฺเพ เต กาเล เยว มรนฺติ, โยปิ มาตุกุจฺฉิคโต มรติ, โส ตสฺส กาโล, กาเล เยว โส มรติฯ โยปิ วิชาตฆเร มรติ, โส ตสฺส กาโล , โสปิ กาเล เยว มรติฯ