อิมินา, มหาราช, การเณน อกุสลํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ, สมฺปราเยว โส อธิมตฺตํ พลวตรํ เวทนํ เวทยตี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, ตวาทิเสน พุทฺธิมนฺเตน วินา เนโส ปญฺโห สุนิพฺเพฐิโย, โลกิกํ, ภนฺเต นาคเสน, โลกุตฺตเรน วิญฺญาปิต’’นฺติฯ

กุสลากุสลพลวตรปญฺโห ตติโยฯ

4. ปุพฺพเปตาทิสปญฺโห

[4] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อิเม ทายกา ทานํ ทตฺวา ปุพฺพเปตานํ อาทิสนฺติ [อุทฺทิสนฺติ (ก. สี.)] ‘อิทํ เตสํ ปาปุณาตู’ติ, อปิ นุ เต กิญฺจิ ตโตนิทานํ วิปากํ ปฏิลภนฺตี’’ติ? ‘‘เกจิ, มหาราช, ปฏิลภนฺติ, เกจิ นปฺปฏิลภนฺตี’’ติฯ ‘‘เก, ภนฺเต, ปฏิลภนฺติ, เก นปฺปฏิลภนฺตี’’ติ? ‘‘นิรยูปปนฺนา, มหาราช, นปฺปฏิลภนฺติ, สคฺคคตา นปฺปฏิลภนฺติ, ติรจฺฉานโยนิคตา นปฺปฏิลภนฺติ, จตุนฺนํ เปตานํ ตโย เปตา นปฺปฏิลภนฺติ วนฺตาสิกา ขุปฺปิปาสิโน นิชฺฌามตณฺหิกา, ลภนฺติ เปตา ปรทตฺตูปชีวิโน, เตปิ สรมานา เยว ลภนฺตี’’ติฯ

‘‘เตน หิ, ภนฺเต นาคเสน, ทายกานํ ทานํ วิโสสิตํ [วิโสตํ (สี. ปี.)] โหติ อผลํ, เยสํ อุทฺทิสฺส กตํ ยทิ เต นปฺปฏิลภนฺตี’’ติ? ‘‘น หิ ตํ, มหาราช, ทานํ อผลํ โหติ อวิปากํ, ทายกา เยว ตสฺส ผลํ อนุภวนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต นาคเสน, การเณน มํ สญฺญาเปหี’’ติฯ ‘‘อิธ, มหาราช, เกจิ มนุสฺสา มจฺฉมํสสุราภตฺตขชฺชกานิ ปฏิยาเทตฺวา ญาติกุลํ คจฺฉนฺติ, ยทิ เต ญาตกา ตํ อุปายนํ น สมฺปฏิจฺเฉยฺยุํ, อปิ นุ ตํ อุปายนํ วิโสสิตํ คจฺเฉยฺย วินสฺเสยฺย วา’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, สามิกานํ เยว ตํ โหตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ทายกา เยว ตสฺส ผลํ อนุภวนฺติฯ ยถา ปน , มหาราช, ปุริโส คพฺภํ ปวิฏฺโฐ อสติ ปุรโต นิกฺขมนมุเข เกน นิกฺขเมยฺยา’’ติฯ ‘‘ปวิฏฺเฐเนว ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ทายกา เยว ตสฺส ผลํ อนุภวนฺตี’’ติฯ ‘‘โหตุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามิ, ทายกา เยว ตสฺส ผลํ อนุภวนฺติ, น มยํ ตํ การณํ วิโลเมมาติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยทิ อิเมสํ ทายกานํ ทินฺนทานํ ปุพฺพเปตานํ ปาปุณาติ, เต จ ตสฺส วิปากํ อนุภวนฺติฯ เตน หิ โย ปาณาติปาตี ลุทฺโท โลหิตปาณี ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป มนุสฺเส ฆาเตตฺวา ทารุณํ กมฺมํ กตฺวา ปุพฺพเปตานํ อาทิเสยฺย ‘อิมสฺส เม กมฺมสฺส วิปาโก ปุพฺพเปตานํ ปาปุณาตู’ติ, อปิ นุ ตสฺส วิปาโก ปุพฺพเปตานํ ปาปุณาตี’’ติ? ‘‘น หิ, มหาราชา’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, โก ตตฺถ เหตุ กิํ การณํ, เยน กุสลํ ปาปุณาติ อกุสลํ น ปาปุณาตี’’ติ? ‘‘เนโส, มหาราช, ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ, มา จ ตฺวํ, มหาราช, ‘วิสชฺชโก อตฺถี’ติ อปุจฺฉิตพฺพํ ปุจฺฉิ, ‘กิสฺส อากาโส นิราลมฺโพ, กิสฺส คงฺคา อุทฺธมฺมุขา น สนฺทติ, กิสฺส อิเม มนุสฺสา จ ทิชา จ ทฺวิปทา มิคา จตุปฺปทา’ติ ตมฺปิ มํ ตฺวํ ปุจฺฉิสฺสสี’’ติฯ ‘‘นาหํ ตํ, ภนฺเต นาคเสน, วิเหสาเปกฺโข ปุจฺฉามิ, อปิ จ นิพฺพาหนตฺถาย [นิพฺพานตฺถาย (ก.)] สนฺเทหสฺส ปุจฺฉามิ, พหู มนุสฺสา โลเก วามคามิโน [ปาปคาหิโน (สฺยา.)] วิจกฺขุกา, ‘กินฺติ เต โอตารํ น ลเภยฺยุ’นฺติ เอวาหํ ตํ ปุจฺฉามี’’ติฯ ‘‘น สกฺกา, มหาราช, สห อกเตน อนนุมเตน สห ปาปํ กมฺมํ สํวิภชิตุํฯ

‘‘ยถา, มหาราช, มนุสฺสา อุทกนิพฺพาหเนน อุทกํ สุวิทูรมฺปิ หรนฺติ, อปิ นุ, มหาราช, สกฺกา ฆนมหาเสลปพฺพโต [ปพฺพตโต (ก.)] นิพฺพาหเนน ยถิจฺฉิตํ หริตุ’’นฺติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, สกฺกา กุสลํ สํวิภชิตุํ, น สกฺกา อกุสลํ สํวิภชิตุํฯ ยถา วา ปน, มหาราช, สกฺกา เตเลน ปทีโป ชาเลตุํ, อปิ นุ, มหาราช, สกฺกา อุทเกน ปทีโป ชาเลตุ’’นฺติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, สกฺกา กุสลํ สํวิภชิตุํ, น สกฺกา อกุสลํ สํวิภชิตุํฯ ยถา วา ปน, มหาราช, กสฺสกา ตฬากโต อุทกํ นีหริตฺวา ธญฺญํ ปริปาเจนฺติ, อปิ นุ โข, มหาราช, สกฺกา มหาสมุทฺทโต อุทกํ นีหริตฺวา ธญฺญํ ปริปาเจตุ’’นฺติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, สกฺกา กุสลํ สํวิภชิตุํ, น สกฺกา อกุสลํ สํวิภชิตุ’’นฺติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, เกน การเณน สกฺกา กุสลํ สํวิภชิตุํ, น สกฺกา อกุสลํ สํวิภชิตุํฯ

การเณน มํ สญฺญาเปหิ, นาหํ อนฺโธ อนาโลโก สุตฺวา เวทิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อกุสลํ, มหาราช, โถกํ, กุสลํ พหุกํ, โถกตฺตา อกุสลํ กตฺตารํ เยว ปริยาทิยติ, พหุกตฺตา กุสลํ สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถรตี’’ติฯ ‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ปริตฺตํ เอกํ อุทกพินฺทุ ปถวิยํ นิปเตยฺย, อปิ นุ โข ตํ, มหาราช, อุทกพินฺทุ ทสปิ ทฺวาทสปิ โยชนานิ อชฺโฌตฺถเรยฺยา’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, ยตฺถ ตํ อุทกพินฺทุ นิปติตํ, ตตฺเถว ปริยาทิยตี’’ติฯ ‘‘เกน การเณน, มหาราชา’’ติ? ‘‘ปริตฺตตฺตา, ภนฺเต, อุทกพินฺทุสฺสา’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ปริตฺตํ อกุสลํ ปริตฺตตฺตา กตฺตารํ เยว ปริยาทิยติ, น สกฺกา สํวิภชิตุํฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, มหติมหาเมโฆ อภิวสฺเสยฺย ตปฺปยนฺโต ธรณิตลํ, อปิ นุ โข โส, มหาราช, มหาเมโฆ สมนฺตโต โอตฺถเรยฺยา’’ติฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, ปูรยิตฺวา โส มหาเมโฆ โสพฺภสร สริตสาขากนฺทรปทรทหตฬาก [มาติกาตฬาก (ก.)] อุทปานโปกฺขรณิโย ทสปิ ทฺวาทสปิ โยชนานิ อชฺโฌตฺถเรยฺยา’’ติฯ ‘‘เกน การเณน, มหาราชา’’ติ? ‘‘มหนฺตตฺตา, ภนฺเต, เมฆสฺสา’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, กุสลํ พหุกํ, พหุกตฺตา สกฺกา เทวมนุสฺเสหิปิ สํวิภชิตุ’’นฺติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, เกน การเณน อกุสลํ โถกํ กุสลํ พหุตร’’นฺติ? ‘‘อิธ, มหาราช, โย โกจิ ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, โส หฏฺโฐ ปหฏฺโฐ หสิโต ปมุทิโต ปสนฺนมานโส เวทชาโต โหติ, ตสฺส อปราปรํ ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปีติมนสฺส ภิยฺโย ภิยฺโย กุสลํ ปวฑฺฒติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, อุทปาเน พหุสลิลสมฺปุณฺเณ เอเกน เทเสน อุทกํ ปวิเสยฺย, เอเกน นิกฺขเมยฺย, นิกฺขมนฺเตปิ อปราปรํ อุปฺปชฺชติ, น สกฺกา โหติ ขยํ ปาเปตุํฯ เอวเมว โข , มหาราช, กุสลํ ภิยฺโย ภิยฺโย ปวฑฺฒติฯ วสฺสสเตปิ เจ, มหาราช, ปุริโส กตํ กุสลํ อาวชฺเชยฺย, อาวชฺชิเต อาวชฺชิเต ภิยฺโย ภิยฺโย กุสลํ ปวฑฺฒติฯ ตสฺส ตํ กุสลํ สกฺกา โหติ ยถิจฺฉเกหิ สทฺธิํ สํวิภชิตุํ, อิทเมตฺถ, มหาราช, การณํ, เยน การเณน กุสลํ พหุตรํฯ

‘‘อกุสลํ ปน, มหาราช, กโรนฺโต ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี โหติ, วิปฺปฏิสาริโน จิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวตฺตติ น สมฺปสารียติ โสจติ ตปฺปติ หายติ ขียติ น ปริวฑฺฒติ ตตฺเถว ปริยาทิยติฯ ยถา, มหาราช, สุกฺขาย นทิยา มหาปุฬินาย อุนฺนตาวนตาย กุฏิลสงฺกุฏิลาย อุปริโต ปริตฺตํ อุทกํ อาคจฺฉนฺตํ หายติ ขียติ น ปริวฑฺฒติ ตตฺเถว ปริยาทิยติฯ เอวเมว โข, มหาราช, อกุสลํ กโรนฺตสฺส จิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวตฺตติ น สมฺปสารียติ โสจติ ตปฺปติ หายติ ขียติ น ปริวฑฺฒติ ตตฺเถว ปริยาทิยติ, อิทเมตฺถ, มหาราช, การณํ, เยน การเณน อกุสลํ โถก’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

ปุพฺพเปตาทิสปญฺโห จตุตฺโถฯ

5. สุปินปญฺโห

[5] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อิมสฺมิํ โลเก นรนาริโย สุปินํ ปสฺสนฺติ กลฺยาณมฺปิ ปาปกมฺปิ, ทิฏฺฐปุพฺพมฺปิ อทิฏฺฐปุพฺพมฺปิ, กตปุพฺพมฺปิ อกตปุพฺพมฺปิ, เขมมฺปิ สภยมฺปิ, ทูเรปิ สนฺติเกปิ, พหุวิธานิปิ อเนกวณฺณสหสฺสานิ ทิสฺสนฺติ, กิญฺเจตํ สุปินํ นาม, โก เจตํ ปสฺสตี’’ติ? ‘‘นิมิตฺตเมตํ, มหาราช, สุปินํ นาม, ยํ จิตฺตสฺส อาปาต [อาปาถ (สี. ปี.)] มุปคจฺฉติฯ ฉยิเม, มหาราช, สุปินํ ปสฺสนฺติ, วาติโก สุปินํ ปสฺสติ, ปิตฺติโก สุปินํ ปสฺสติ, เสมฺหิโก สุปินํ ปสฺสติ, เทวตูปสํหารโต สุปินํ ปสฺสติ, สมุทาจิณฺณโต สุปินํ ปสฺสติ, ปุพฺพนิมิตฺตโต สุปินํ ปสฺสติ, ตตฺร, มหาราช, ยํ ปุพฺพนิมิตฺตโต สุปินํ ปสฺสติ, ตํ เยว สจฺจํ, อวเสสํ มิจฺฉา’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, โย ปุพฺพนิมิตฺตโต สุปินํ ปสฺสติ, กิํ ตสฺส จิตฺตํ สยํ คนฺตฺวา ตํ นิมิตฺตํ วิจินาติ, ตํ วา นิมิตฺตํ จิตฺตสฺส อาปาตมุปคจฺฉติ, อญฺโญ วา อาคนฺตฺวา ตสฺส อาโรเจตี’’ติ? ‘‘น, มหาราช, ตสฺส จิตฺตํ สยํ คนฺตฺวา ตํ นิมิตฺตํ วิจินาติ, นาปิ อญฺโญ โกจิ อาคนฺตฺวา ตสฺส อาโรเจติ, อถ โข ตํ เยว นิมิตฺตํ จิตฺตสฺส อาปาตมุปคจฺฉติฯ