เอวเมว โข, มหาราช, เนโส โทโส อารมฺภสฺส, น นิกฺกมสฺส, น กิเลสยุทฺธสฺส, เยน ตถาคโต ตสฺมิํ สมเย น ปาปุณิ สพฺพญฺญุตญาณํ, อถ โข อาหารูปโรธสฺเสเวโส โทโส, สทา ปฏิยตฺตา เยเวสา ปฏิปทา, ตสฺมา ตถาคโต ตาเยว ปฏิปทาย สาวเก อนุสาสติ สมาทเปติ, เอวํ โข, มหาราช, สทา ปฏิยตฺตา อนวชฺชา สา ปฏิปทา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

ปฏิปทาโทสปญฺโห จตุตฺโถฯ

5. หีนายาวตฺตนปญฺโห

[5] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, มหนฺตํ อิทํ ตถาคตสาสนํ สารํ วรํ เสฏฺฐํ ปวรํ อนุปมํ ปริสุทฺธํ วิมลํ ปณฺฑรํ อนวชฺชํ, น ยุตฺตํ คิหิํ ตาวตกํ ปพฺพเชตุํ, คิหี เยว [คิหิํ เยว (สี. ปี.)] เอกสฺมิํ ผเล วิเนตฺวา ยทา อปุนราวตฺตี โหติ ตทา โส ปพฺพาเชตพฺโพฯ กิํ การณา? อิเม ทุชฺชนา ตาว ตตฺถ สาสเน วิสุทฺเธ ปพฺพชิตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา หีนายาวตฺตนฺติ, เตสํ ปจฺจาคมเนน อยํ มหาชโน เอวํ วิจินฺเตติ ‘ตุจฺฉกํ วต โภ เอตํ สมณสฺส โคตมสฺส สาสนํ ภวิสฺสติ, ยํ อิเม ปฏินิวตฺตนฺตี’ติ, อิทเมตฺถ การณ’’นฺติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ตฬาโก ภเวยฺย สมฺปุณฺณสุจิวิมลสีตลสลิโล, อถ โย โกจิ กิลิฏฺโฐ มลกทฺทมคโต ตํ ตฬากํ คนฺตฺวา อนหายิตฺวา กิลิฏฺโฐว ปฏินิวตฺเตยฺย, ตตฺถ, มหาราช, กตมํ ชโน ครเหยฺย กิลิฏฺฐํ วา ตฬากํ วา’’ติ? ‘‘กิลิฏฺฐํ, ภนฺเต, ชโน ครเหยฺย ‘อยํ ตฬากํ คนฺตฺวา อนหายิตฺวา กิลิฏฺโฐว ปฏินิวตฺโต, กิํ อิมํ อนหายิตุกามํ ตฬาโก สยํ นหาเปสฺสติ, โก โทโส ตฬากสฺสา’ติฯ เอวเมว โข, มหาราช , ตถาคโต วิมุตฺติวรสลิลสมฺปุณฺณํ สทฺธมฺมวรตฬากํ มาเปสิ ‘เย เกจิ กิเลสมลกิลิฏฺฐา สเจตนา พุธา, เต อิธ นหายิตฺวา สพฺพกิเลเส ปวาหยิสฺสนฺตี’ติฯ ยทิ โกจิ ตํ สทฺธมฺมวรตฬากํ คนฺตฺวา อนหายิตฺวา สกิเลโสว ปฏินิวตฺติตฺวา หีนายาวตฺตติ ตํ เยว ชโน ครหิสฺสติ ‘อยํ ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ ปติฏฺฐํ อลภิตฺวา หีนายาวตฺโต, กิํ อิมํ อปฺปฏิปชฺชนฺตํ ชินสาสนํ สยํ โพเธสฺสติ, โก โทโส ชินสาสนสฺสา’ติ?

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, ปุริโส ปรมพฺยาธิโต โรคุปฺปตฺติกุสลํ อโมฆธุวสิทฺธกมฺมํ ภิสกฺกํ สลฺลกตฺตํ ทิสฺวา อติกิจฺฉาเปตฺวา สพฺยาธิโกว ปฏินิวตฺเตยฺย, ตตฺถ กตมํ ชโน ครเหยฺย อาตุรํ วา ภิสกฺกํ วา’’ติ? ‘‘อาตุรํ, ภนฺเต, ชโน ครเหยฺย ‘อยํ โรคุปฺปตฺติกุสลํ อโมฆธุวสิทฺธกมฺมํ ภิสกฺกํ สลฺลกตฺตํ ทิสฺวา อติกิจฺฉาเปตฺวา สพฺยาธิโกว ปฏินิวตฺโต, กิํ อิมํ อติกิจฺฉาเปนฺตํ ภิสกฺโก สยํ ติกิจฺฉิสฺสติ, โก โทโส ภิสกฺกสฺสา’’’ติ? ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ตถาคโต อนฺโตสาสนสมุคฺเค เกวลํ สกลกิเลสพฺยาธิวูปสมนสมตฺถํ อมโตสธํ ปกฺขิปิ, ‘เย เกจิ กิเลสพฺยาธิปีฬิตา สเจตนา พุธา, เต อิมํ อมโตสธํ ปิวิตฺวา สพฺพกิเลสพฺยาธิํ วูปสเมสฺสนฺตี’ติฯ ยทิ โกจิ ยํ อมโตสธํ อปิวิตฺวา สกิเลโสว ปฏินิวตฺติตฺวา หีนายาวตฺตติ, ตํ เยว ชโน ครหิสฺสติ ‘อยํ ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ ปติฏฺฐํ อลภิตฺวา หีนายาวตฺโต, กิํ อิมํ อปฺปฏิปชฺชนฺตํ ชินสาสนํ สยํ โพเธสฺสติ, โก โทโส ชินสาสนสฺสา’ติ?

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, ฉาโต ปุริโส มหติมหาปุญฺญภตฺตปริเวสนํ คนฺตฺวา ตํ ภตฺตํ อภุญฺชิตฺวา ฉาโตว ปฏินิวตฺเตยฺย, ตตฺถ กตมํ ชโน ครเหยฺย ฉาตํ วา ปุญฺญภตฺตํ วา’’ติ? ‘‘ฉาตํ, ภนฺเต, ชโน ครเหยฺย ‘อยํ ขุทาปีฬิโต ปุญฺญภตฺตํ ปฏิลภิตฺวา อภุญฺชิตฺวา ฉาโตว ปฏินิวตฺโต, กิํ อิมสฺส อภุญฺชนฺตสฺส โภชนํ สยํ มุขํ ปวิสิสฺสติ, โก โทโส โภชนสฺสา’’’ติ? ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ตถาคโต อนฺโตสาสนสมุคฺเค ปรมปวรํ สนฺตํ สิวํ ปณีตํ อมตํ ปรมมธุรํ กายคตาสติโภชนํ ฐเปสิ ‘เย เกจิ กิเลสฉาตชฺฌตฺตา ตณฺหาปเรตมานสา สเจตนา พุธา, เต อิมํ โภชนํ ภุญฺชิตฺวา กามรูปารูปภเวสุ สพฺพํ ตณฺหมปเนสฺสนฺตี’ติฯ ยทิ โกจิ ตํ โภชนํ อภุญฺชิตฺวา ตณฺหาสิโตว ปฏินิวตฺติตฺวา หีนายาวตฺตติ, ตญฺเญว ชโน ครหิสฺสติ ‘อยํ ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ ปติฏฺฐํ อลภิตฺวา หีนายาวตฺโต, กิํ อิมํ อปฺปฏิปชฺชนฺตํ ชินสาสนํ สยํ โพเธสฺสสิ, โก โทโส ชินสาสนสฺสา’ติฯ

‘‘ยทิ, มหาราช, ตถาคโต คิหิํ เยว เอกสฺมิํ ผเล วินีตํ ปพฺพาเชยฺย, น นามายํ ปพฺพชฺชา กิเลสปฺปหานาย วิสุทฺธิยา วา, นตฺถิ ปพฺพชฺชาย กรณียํฯ ยถา, มหาราช, ปุริโส อเนกสเตน กมฺเมน ตฬากํ ขณาเปตฺวา ปริสาย เอวมนุสฺสาเวยฺย ‘มา เม, โภนฺโต, เกจิ สํกิลิฏฺฐา อิมํ ตฬากํ โอตรถ, ปวาหิตรโชชลฺลา ปริสุทฺธา วิมลมฏฺฐา อิมํ ตฬากํ โอตรถา’ติฯ อปิ นุ โข, มหาราช, เตสํ ปวาหิตรโชชลฺลานํ ปริสุทฺธานํ วิมลมฏฺฐานํ เตน ตฬาเกน กรณียํ ภเวยฺยา’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, ยสฺสตฺถาย เต ตํ ตฬากํ อุปคจฺเฉยฺยุํ, ตํ อญฺญตฺเรว เตสํ กตํ กรณียํ, กิํ เตสํ เตน ตฬาเกนา’’ติ? ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ยทิ ตถาคโต คิหิํ เยว เอกสฺมิํ ผเล วินีตํ ปพฺพาเชยฺย, ตตฺเถว เตสํ กตํ กรณียํ, กิํ เตสํ ปพฺพชฺชายฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, สภาวอิสิภตฺติโก สุตมนฺตปทธโร อตกฺกิโก โรคุปฺปตฺติกุสโล อโมฆธุวสิทฺธกมฺโม ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต สพฺพโรคูปสมเภสชฺชํ สนฺนิปาเตตฺวา ปริสาย เอวมนุสฺสาเวยฺย ‘มา โข, โภนฺโต , เกจิ สพฺยาธิกา มม สนฺติเก อุปคจฺฉถ, อพฺยาธิกา อโรคา มม สนฺติเก อุปคจฺฉถา’ติฯ อปิ นุ โข, มหาราช, เตสํ อพฺยาธิกานํ อโรคานํ ปริปุณฺณานํ อุทคฺคานํ เตน ภิสกฺเกน กรณียํ ภเวยฺยา’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, ยสฺสตฺถาย เต ตํ ภิสกฺกํ สลฺลกตฺตํ อุปคจฺเฉยฺยุํ, ตํ อญฺญตฺเรว เตสํ กตํ กรณียํ, กิํ เตสํ เตน ภิสกฺเกนา’’ติ? ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ยทิ ตถาคโต คิหิํ เยว เอกสฺมิํ ผเล วินีตํ ปพฺพาเชยฺย, ตตฺเถว เตสํ กตํ กรณียํ, กิํ เตสํ ปพฺพชฺชาย?

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, โกจิ ปุริโส อเนกถาลิปากสตํ โภชนํ ปฏิยาทาเปตฺวา ปริสาย เอวมนุสฺสาเวยฺย ‘มา เม, โภนฺโต, เกจิ ฉาตา อิมํ ปริเวสนํ อุปคจฺฉถ, สุภุตฺตา ติตฺตา สุหิตา ธาตา ปีณิตา ปริปุณฺณา อิมํ ปริเวสนํ อุปคจฺฉถา’’ติฯ อปิ นุ โข มหาราช, เตสํ ภุตฺตาวีนํ ติตฺตานํ สุหิตานํ ธาตานํ ปีณิตานํ ปริปุณฺณานํ เตน โภชเนน กรณียํ ภเวยฺยา’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, ยสฺสตฺถาย เต ตํ ปริเวสนํ อุปคจฺเฉยฺยุํ, ตํ อญฺญตฺเรว เตสํ กตํ กรณียํ, กิํ เตสํ ตาย ปริเวสนายา’’ติ? ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ยทิ ตถาคโต คิหิํ เยว เอกสฺมิํ ผเล วินีตํ ปพฺพาเชยฺย, ตตฺเถว เตสํ กตํ กรณียํ, กิํ เตสํ ปพฺพชฺชาย?

‘‘อปิ จ, มหาราช, เย หีนายาวตฺตนฺติ, เต ชินสาสนสฺส ปญฺจ อตุลิเย คุเณ ทสฺเสนฺติฯ กตเม ปญฺจ? ภูมิมหนฺตภาวํ ทสฺเสนฺติ, ปริสุทฺธวิมลภาวํ ทสฺเสนฺติ, ปาเปหิ อสํวาสิยภาวํ ทสฺเสนฺติ, ทุปฺปฏิเวธภาวํ ทสฺเสนฺติ, พหุสํวรรกฺขิยภาวํ ทสฺเสนฺติฯ

‘‘กถํ ภูมิมหนฺตภาวํ ทสฺเสนฺติ? ยถา, มหาราช, ปุริโส อธโน หีนชจฺโจ นิพฺพิเสโส พุทฺธิปริหีโน มหารชฺชํ ปฏิลภิตฺวา น จิรสฺเสว ปริปตติ ปริธํสติ ปริหายติ ยสโต, น สกฺโกติ อิสฺสริยํ สนฺธาเรตุํฯ กิํ การณํ ? มหนฺตตฺตา อิสฺสริยสฺสฯ เอวเมว โข, มหาราช, เย เกจิ นิพฺพิเสสา อกตปุญฺญา พุทฺธิปริหีนา ชินสาสเน ปพฺพชนฺติ, เต ตํ ปพฺพชฺชํ ปวรุตฺตมํ สนฺธาเรตุํ อวิสหนฺตา น จิรสฺเสว ชินสาสนา ปริปติตฺวา ปริธํสิตฺวา ปริหายิตฺวา หีนายาวตฺตนฺติ, น สกฺโกนฺติ ชินสาสนํ สนฺธาเรตุํฯ กิํ การณํ? มหนฺตตฺตา ชินสาสนภูมิยาฯ เอวํ ภูมิมหนฺตภาวํ ทสฺเสนฺติฯ

‘‘กถํ ปริสุทฺธวิมลภาวํ ทสฺเสนฺติ? ยถา, มหาราช, วาริ โปกฺขรปตฺเต วิกิรติ วิธมติ วิธํเสติ, น ฐานมุปคจฺฉติ นูปลิมฺปติฯ กิํ การณํ? ปริสุทฺธวิมลตฺตา ปทุมสฺสฯ เอวเมว โข, มหาราช, เย เกจิ สฐา กูฏา วงฺกา กุฏิลา วิสมทิฏฺฐิโน ชินสาสเน ปพฺพชนฺติ, เต ปริสุทฺธวิมลนิกฺกณฺฏกปณฺฑรวรปฺปวรสาสนโต น จิรสฺเสว วิกิริตฺวา วิธมิตฺวา วิธํเสตฺวา อสณฺฐหิตฺวา อนุปลิมฺปิตฺวา หีนายาวตฺตนฺติฯ กิํ การณํ? ปริสุทฺธวิมลตฺตา ชินสาสนสฺสฯ เอวํ ปริสุทฺธวิมลภาวํ ทสฺเสนฺติฯ

‘‘กถํ ปาเปหิ อสํวาสิยภาวํ ทสฺเสนฺติ? ยถา, มหาราช, มหาสมุทฺโท น มเตน กุณเปน สํวสติ, ยํ โหติ มหาสมุทฺเท มตํ กุณปํ, ตํ ขิปฺปเมว ตีรํ อุปเนติ ถลํ วา อุสฺสาเรติฯ กิํ การณํ? มหาภูตานํ ภวนตฺตา มหาสมุทฺทสฺสฯ เอวเมว โข, มหาราช, เย เกจิ ปาปกา อสํวุตา อหิริกา อกิริยา โอสนฺนวีริยา กุสีตา กิลิฏฺฐา ทุชฺชนา มนุสฺสา ชินสาสเน ปพฺพชนฺติ, เต น จิรสฺเสว ชินสาสนโต อรหนฺตวิมลขีณาสวมหาภูตภวนโต นิกฺขมิตฺวา อสํวสิตฺวา หีนายาวตฺตนฺติฯ กิํ การณํ? ปาเปหิ อสํวาสิยตฺตา ชินสาสนสฺสฯ เอวํ ปาเปหิ อสํวาสิยภาวํ ทสฺเสนฺติฯ

‘‘กถํ ทุปฺปฏิเวธภาวํ ทสฺเสนฺติ? ยถา, มหาราช, เย เกจิ อเฉกา อสิกฺขิตา อสิปฺปิโน มติวิปฺปหีนา อิสฺสาสา [อิสฺสตฺถา (สี. สฺยา. ปี.)] วาลคฺคเวธํ อวิสหนฺตา วิคฬนฺติ ปกฺกมนฺติฯ กิํ การณํ? สณฺหสุขุมทุปฺปฏิเวธตฺตา วาลคฺคสฺส ฯ เอวเมว โข, มหาราช, เย เกจิ ทุปฺปญฺญา ชฬา เอฬมูคา มูฬฺหา ทนฺธคติกา ชนา ชินสาสเน ปพฺพชนฺติ, เต ตํ ปรมสณฺหสุขุมจตุสจฺจปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อวิสหนฺตา ชินสาสนา วิคฬิตฺวา ปกฺกมิตฺวา น จิรสฺเสว หีนายาวตฺตนฺติฯ กิํ การณํ? ปรมสณฺหสุขุมทุปฺปฏิเวธตาย สจฺจานํฯ เอวํ ทุปฺปฏิเวธภาวํ ทสฺเสนฺติฯ

‘‘กถํ พหุสํวรรกฺขิยภาวํ ทสฺเสนฺติ? ยถา, มหาราช, โกจิเทว ปุริโส มหติมหายุทฺธภูมิมุปคโต ปรเสนาย ทิสาวิทิสาหิ สมนฺตา ปริวาริโต สตฺติหตฺถํ ชนมุเปนฺตํ ทิสฺวา ภีโต โอสกฺกติ ปฏินิวตฺตติ ปลายติฯ กิํ การณํ? พหุวิธยุทฺธมุขรกฺขณภยาฯ เอวเมว โข, มหาราช, เย เกจิ ปาปกา อสํวุตา อหิริกา อกิริยา อกฺขนฺตี จปลา จลิตา อิตฺตรา พาลชนา ชินสาสเน ปพฺพชนฺติ, เต พหุวิธํ สิกฺขาปทํ ปริรกฺขิตุํ อวิสหนฺตา โอสกฺกิตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา ปลายิตฺวา น จิรสฺเสว หีนายาวตฺตนฺติฯ กิํ การณํ? พหุวิธสํวรรกฺขิยภาวตฺตา ชินสาสนสฺสฯ เอวํ พหุวิธสํวรรกฺขิยภาวํ ทสฺเสนฺติฯ

‘‘ถลชุตฺตเมปิ, มหาราช, วสฺสิกาคุมฺเพ กิมิวิทฺธานิ ปุปฺผานิ โหนฺติ, ตานิ องฺกุรานิ สงฺกุฏิตานิ อนฺตรา เยว ปริปตนฺติ, น จ เตสุ ปริปติเตสุ วสฺสิกาคุมฺโพ หีฬิโต นาม โหติฯ ยานิ ตตฺถ ฐิตานิ ปุปฺผานิ, ตานิ สมฺมา คนฺเธน ทิสาวิทิสํ อภิพฺยาเปนฺติฯ เอวเมว โข, มหาราช, เย เต ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา หีนายาวตฺตนฺติ, เต ชินสาสเน กิมิวิทฺธานิ วสฺสิกาปุปฺผานิ วิย วณฺณคนฺธรหิตา นิพฺพณฺณาการสีลา อภพฺพา เวปุลฺลาย, น จ เตสํ หีนายาวตฺตเนน ชินสาสนํ หีฬิตํ นาม โหติฯ เย ตตฺถ ฐิตา ภิกฺขู, เต สเทวกํ โลกํ สีลวรคนฺเธน อภิพฺยาเปนฺติฯ

‘‘สาลีนมฺปิ, มหาราช, นิราตงฺกานํ โลหิตกานํ อนฺตเร กรุมฺภกํ นาม สาลิชาติ อุปฺปชฺชิตฺวา อนฺตรา เยว วินสฺสติ, น จ ตสฺสา วินฏฺฐตฺตา โลหิตกสาลี หีฬิตา นาม โหนฺติฯ เย ตตฺถ ฐิตา สาลี, เต ราชูปโภคา โหนฺติฯ

เอวเมว โข, มหาราช, เย เต ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา หีนายาวตฺตนฺติ, เต โลหิตกสาลีนมนฺตเร กรุมฺภกา วิย ชินสาสเน น วฑฺฒิตฺวา เวปุลฺลตํ น ปาปุณิตฺวา [วฑฺฒิตฺวา เวปุลฺลตํ อปาปุณิตฺวา (สี. ก.)] อนฺตรา เยว หีนายาวตฺตนฺติ, น จ เตสํ หีนายาวตฺตเนน ชินสาสนํ หีฬิตํ นาม โหติฯ เย ตตฺถ ฐิตา ภิกฺขู เต อรหตฺตสฺส อนุจฺฉวิกา โหนฺติฯ

‘‘กามททสฺสาปิ , มหาราช, มณิรตนสฺส เอกเทสํ [เอกเทเส (ก.)] กกฺกสํ อุปฺปชฺชติ, น จ ตตฺถ กกฺกสุปฺปนฺนตฺตา มณิรตนํ หีฬิตํ นาม โหติฯ ยํ ตตฺถ ปริสุทฺธํ มณิรตนสฺส, ตํ ชนสฺส หาสกรํ โหติฯ เอวเมว โข, มหาราช, เย เต ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา หีนายาวตฺตนฺติ, กกฺกสา เต ชินสาสเน ปปฏิกา, น จ เตสํ หีนายาวตฺตเนน ชินสาสนํ หีฬิตํ นาม โหติฯ เย ตตฺถ ฐิตา ภิกฺขู, เต เทวมนุสฺสานํ หาสชนกา โหนฺติฯ

‘‘ชาติสมฺปนฺนสฺสปิ, มหาราช, โลหิตจนฺทนสฺส เอกเทสํ ปูติกํ โหติ อปฺปคนฺธํฯ น เตน โลหิตจนฺทนํ หีฬิตํ นาม โหติฯ ยํ ตตฺถ อปูติกํ สุคนฺธํ, ตํ สมนฺตา วิธูเปติ อภิพฺยาเปติฯ เอวเมว โข, มหาราช, เย เต ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา หีนายาวตฺตนฺติ, เต โลหิตจนฺทนสารนฺตเร ปูติกเทสมิว ฉฑฺฑนียา ชินสาสเน, น จ เตสํ หีนายาวตฺตเนน ชินสาสนํ หีฬิตํ นาม โหติฯ เย ตตฺถ ฐิตา ภิกฺขู, เต สเทวกํ โลกํ สีลวรจนฺทนคนฺเธน อนุลิมฺปยนฺตี’’ติฯ

‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เตน เตน อนุจฺฉวิเกน เตน เตน สทิเสน การเณน นิรวชฺชมนุปาปิตํ ชินสาสนํ เสฏฺฐภาเวน ปริทีปิตํ, หีนายาวตฺตมานาปิ เต ชินสาสนสฺส เสฏฺฐภาวํ เยว ปริทีเปนฺตี’’ติฯ

หีนายาวตฺตนปญฺโห ปญฺจโมฯ

6. อรหนฺตเวทนาเวทิยนปญฺโห

[6] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ตุมฺเห ภณถ ‘อรหา เอกํ เวทนํ เวทยติ กายิกํ, น เจตสิก’นฺติฯ กิํ นุ โข, ภนฺเต นาคเสน, อรหโต จิตฺตํ ยํ กายํ นิสฺสาย ปวตฺตติ, ตตฺถ อรหา อนิสฺสโร อสฺสามี อวสวตฺตี’’ติ ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘น โข, ภนฺเต นาคเสน, ยุตฺตเมตํ, ยํ โส สกจิตฺตสฺส ปวตฺตมาเน กาเย อนิสฺสโร โหติ อสฺสามี อวสวตฺตี; สกุโณปิ ตาว, ภนฺเต, ยสฺมิํ กุลาวเก ปฏิวสติ, ตตฺถ โส อิสฺสโร โหติ สามี วสวตฺตี’’ติฯ

‘‘ทสยิเม, มหาราช, กายานุคตา ธมฺมา ภเว ภเว กายํ อนุธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติฯ กตเม ทส? สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว มิทฺธํ ชรา พฺยาธิ มรณํฯ อิเม โข, มหาราช, ทส กายานุคตา ธมฺมา ภเว ภเว กายํ อนุธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ, ตตฺถ อรหา อนิสฺสโร อสฺสามี อวสวตฺตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, เกน การเณน อรหโต กาเย อาณา นปฺปวตฺตติ อิสฺสริยํ วา, ตตฺถ เม การณํ พฺรูหี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, เย เกจิ ปถวินิสฺสิตา สตฺตา, สพฺเพ เต ปถวิํ นิสฺสาย จรนฺติ วิหรนฺติ วุตฺติํ กปฺเปนฺติ, อปิ นุ โข, มหาราช, เตสํ ปถวิยา อาณา ปวตฺตติ อิสฺสริยํ วา’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, อรหโต จิตฺตํ กายํ นิสฺสาย ปวตฺตติ, น จ อรหโต กาเย อาณา ปวตฺตติ อิสฺสริยํ วา’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, เกน การเณน ปุถุชฺชโน กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ เวทนํ เวทยตี’’ติ? ‘‘อภาวิตตฺตา, มหาราช, จิตฺตสฺส ปุถุชฺชโน กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ เวทนํ เวทยติฯ ยถา, มหาราช, โคโณ ฉาโต ปริตสิโต อพลทุพฺพลปริตฺตกติเณสุ วา ลตาย วา อุปนิพทฺโธ อสฺส, ยทา โส โคโณ ปริกุปิโต โหติ, ตทา สห อุปนิพนฺธเนน ปกฺกมติฯ เอวเมว โข, มหาราช, อภาวิตจิตฺตสฺส เวทนา อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ปริโกเปติ, จิตฺตํ ปริกุปิตํ กายํ อาภุชติ นิพฺภุชติ สมฺปริวตฺตกํ กโรติฯ อถ โข โส อภาวิตจิตฺโต ตสติ รวติ เภรวราวมภิรวติ, อิทเมตฺถ, มหาราช, การณํ, เยน การเณน ปุถุชฺชโน กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ เวทนํ เวทยตี’’ติฯ