เมนู

1. ปญฺญตฺติปญฺโห

[1] อถ โข มิลินฺโท ราชา เยนายสฺมา นาคเสโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา นาคเสเนน สทฺธิํ สมฺโมทิ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อายสฺมาปิ โข นาคเสโน ปฏิสมฺโมทนีเยเนว [ปฏิสมฺโมทิ, เตเนว (สี.)] มิลินฺทสฺส รญฺโญ จิตฺตํ อาราเธสิฯ อถ โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘กถํ ภทนฺโต ญายติ, กินฺนาโมสิ ภนฺเต’’ติ? ‘‘นาคเสโน’’ติ โข อหํ, มหาราช, ญายามิ, ‘‘นาคเสโน’’ติ โข มํ, มหาราช, สพฺรหฺมจารี สมุทาจรนฺติ, อปิ จ มาตาปิตโร นามํ กโรนฺติ ‘‘นาคเสโน’’ติ วา ‘‘สูรเสโน’’ติ วา ‘‘วีรเสโน’’ติ วา ‘‘สีหเสโน’’ติ วา, อปิ จ โข, มหาราช, สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามมตฺตํ ยทิทํ นาคเสโนติ, น เหตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา เอวมาห ‘‘สุณนฺตุ เม โภนฺโต ปญฺจสตา โยนกา อสีติสหสฺสา จ ภิกฺขู, อยํ นาคเสโน เอวมาห ‘น เหตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’ติ, กลฺลํ นุ โข ตทภินนฺทิตุ’’นฺติฯ อถ โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘สเจ, ภนฺเต นาคเสน, ปุคฺคโล นูปลพฺภติ, โก จรหิ ตุมฺหากํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เทติ, โก ตํ ปริภุญฺชติ, โก สีลํ รกฺขติ, โก ภาวนมนุยุญฺชติ, โก มคฺคผลนิพฺพานานิ สจฺฉิกโรติ, โก ปาณํ หนติ, โก อทินฺนํ อาทิยติ, โก กาเมสุมิจฺฉาจารํ จรติ, โก มุสา ภณติ, โก มชฺชํ ปิวติ, โก ปญฺจานนฺตริยกมฺมํ กโรติ, ตสฺมา นตฺถิ กุสลํ, นตฺถิ อกุสลํ, นตฺถิ กุสลากุสลานํ กมฺมานํ กตฺตา วา กาเรตา วา, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, สเจ , ภนฺเต นาคเสน, โย ตุมฺเห มาเรติ, นตฺถิ ตสฺสาปิ ปาณาติปาโต, ตุมฺหากมฺปิ, ภนฺเต นาคเสน, นตฺถิ อาจริโย, นตฺถิ อุปชฺฌาโย, นตฺถิ อุปสมฺปทาฯ

‘นาคเสโนติ มํ, มหาราช, สพฺรหฺมจารี สมุทาจรนฺตี’ติ ยํ วเทสิ, ‘กตโม เอตฺถ นาคเสโน ? กินฺนุ โข, ภนฺเต, เกสา นาคเสโน’’ติ? ‘‘น หิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘โลมา นาคเสโน’’ติ? ‘‘น หิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘นขา…เป.… ทนฺตา…เป.… ตโจ…เป.… มํสํ…เป.… นฺหารุ…เป.… อฏฺฐิ…เป.… อฏฺฐิมิญฺชํ…เป.… วกฺกํ…เป.… หทยํ…เป.… ยกนํ…เป.… กิโลมกํ…เป.… ปิหกํ…เป.… ปปฺผาสํ…เป.… อนฺตํ…เป.… อนฺตคุณํ…เป.… อุทริยํ…เป.… กรีสํ…เป.… ปิตฺตํ…เป.… เสมฺหํ…เป.… ปุพฺโพ…เป.… โลหิตํ…เป.… เสโท…เป.… เมโท…เป.… อสฺสุ…เป.… วสา…เป.… เขโฬ…เป.… สิงฺฆาณิกา…เป.… ลสิกา…เป.… มุตฺตํ…เป.… มตฺถเก มตฺถลุงฺคํ นาคเสโน’’ติ? ‘‘น หิมหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, รูปํ นาคเสโน’’ติ? ‘‘นหิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘เวทนา นาคเสโน’’ติ?‘‘น หิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘สญฺญา นาคเสโน’’ติ? ‘‘น หิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘สงฺขารา นาคเสโน’’ติ? ‘‘น หิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘วิญฺญาณํ นาคเสโน’’ติ? ‘‘น หิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ นาคเสโน’’ติ? ‘‘น หิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, อญฺญตฺร รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ นาคเสโน’’ติ? ‘‘น หิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘ตมหํ ภนฺเต, ปุจฺฉนฺโต ปุจฺฉนฺโต น ปสฺสามิ นาคเสนํฯ นาคเสนสทฺโท เยว นุ โข, ภนฺเต, นาคเสโน’’ติ? ‘‘น หิ มหาราชา’’ติฯ ‘‘โก ปเนตฺถ นาคเสโน, อลิกํ ตฺวํ, ภนฺเต, ภาสสิ มุสาวาทํ, นตฺถิ นาคเสโน’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา นาคเสโน มิลินฺทํ ราชานํ เอตทโวจ ‘‘ตฺวํ โขสิ, มหาราช, ขตฺติยสุขุมาโล อจฺจนฺตสุขุมาโล, ตสฺส เต, มหาราช, มชฺฌนฺหิกสมยํ ตตฺตาย ภูมิยา อุณฺหาย วาลิกาย ขราย สกฺขรกถลิกาย [ขรา สกฺขรกฐลวาลิกา (สี. ปี.)] มทฺทิตฺวา ปาเทนาคจฺฉนฺตสฺส ปาทา รุชฺชนฺติ, กาโย กิลมติ, จิตฺตํ อุปหญฺญติ, ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, กิํ นุ โข ตฺวํ ปาเทนาคโตสิ, อุทาหุ วาหเนนา’’ติ? ‘‘นาหํ, ภนฺเต, ปาเทนาคจฺฉามิ, รเถนาหํ อาคโตสฺมี’’ติฯ ‘‘สเจ, ตฺวํ มหาราช, รเถนาคโตสิ, รถํ เม อาโรเจหิ, กิํ นุ โข, มหาราช, อีสา รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อกฺโข รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘จกฺกานิ รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘รถปญฺชรํ รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘รถทณฺฑโก รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ยุคํ รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘รสฺมิโย รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ปโตทลฏฺฐิ รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, อีสาอกฺขจกฺกรถปญฺชรรถทณฺฑยุครสฺมิปโตทา รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ

‘‘กิํ ปน, มหาราช , อญฺญตฺร อีสาอกฺขจกฺกรถปญฺชรรถทณฺฑยุครสฺมิปโตทา รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ตมหํ, มหาราช, ปุจฺฉนฺโต ปุจฺฉนฺโต น ปสฺสามิ รถํฯ รถสทฺโทเยว นุ โข, มหาราช, รโถ’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘โก ปเนตฺถ รโถ, อลิกํ, ตฺวํ มหาราช, ภาสสิ มุสาวาทํ, นตฺถิ รโถ, ตฺวํสิ, มหาราช, สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา, กสฺส ปน ตฺวํ ภายิตฺวา มุสาวาทํ ภาสสิ, สุณนฺตุ เม โภนฺโต ปญฺจสตา โยนกา อสีติสหสฺสา จ ภิกฺขู, อยํ มิลินฺโท ราชา เอวมาห ‘รเถนาหํ อาคโตสฺมี’ติ, สเจ ตฺวํ, มหาราช, รเถนาคโต‘สิ, รถํ เม อาโรเจหี’ติ วุตฺโต สมาโน รถํ น สมฺปาเทติ, กลฺลํ นุ โข ตทภินนฺทิตุ’’นฺติฯ เอวํ วุตฺเต ปญฺจสตา โยนกา อายสฺมโต นาคเสนสฺส สาธุการํ ทตฺวา มิลินฺทํ ราชานํ เอตทโวจุํ ‘‘อิทานิ โข ตฺวํ, มหาราช, สกฺโกนฺโต ภาสสฺสู’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘นาหํ, ภนฺเต นาคเสน, มุสา ภณามิ, อีสญฺจ ปฏิจฺจ อกฺขญฺจ ปฏิจฺจ จกฺกานิ จ ปฏิจฺจ รถปญฺชรญฺจ ปฏิจฺจ รถทณฺฑกญฺจ ปฏิจฺจ ‘รโถ’ติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามมตฺตํ ปวตฺตตี’’ติฯ

‘‘สาธุ โข, ตฺวํ มหาราช, รถํ ชานาสิ, เอวเมว โข, มหาราช, มยฺหมฺปิ เกเส จ ปฏิจฺจ โลเม จ ปฏิจฺจ…เป.… มตฺถเก มตฺถลุงฺคญฺจ ปฏิจฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ เวทนญฺจ ปฏิจฺจ สญฺญญฺจ ปฏิจฺจ สงฺขาเร จ ปฏิจฺจ วิญฺญาณญฺจ ปฏิจฺจ ‘นาคเสโน’ติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามมตฺตํ ปวตฺตติ, ปรมตฺถโต ปเนตฺถ ปุคฺคโล นูปลพฺภติฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, วชิราย ภิกฺขุนิยา ภควโต สมฺมุขา –

‘‘‘ยถา หิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ ‘‘สตฺโต’’ติ สมฺมุตี’’’ติ [ปสฺส สํ. นิ. 1.171]

‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต นาคเสน, อพฺภุตํ, ภนฺเต นาคเสน, อติจิตฺรานิ ปญฺหปฏิภานานิ วิสชฺชิตานิ, ยทิ พุทฺโธ ติฏฺเฐยฺย สาธุการํ ทเทยฺย, สาธุ สาธุ นาคเสน, อติจิตฺรานิ ปญฺหปฏิภานานิ วิสชฺชิตานี’’ติฯ

ปญฺญตฺติปญฺโห ปฐโมฯ

2. วสฺสคณนปญฺโห

[2] ‘‘กติวสฺโสสิ ตฺวํ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติ? ‘‘สตฺตวสฺโสหํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เก เต, ภนฺเต, สตฺต, ตฺวํ วา สตฺต, คณนา วา สตฺตา’’ติ?

เตน โข ปน สมเยน มิลินฺทสฺส รญฺโญ สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตสฺส ปถวิยํ ฉายา ทิสฺสติ, อุทกมณิเก จ ฉายา ทิสฺสติฯ อถ โข อายสฺมา นาคเสโน มิลินฺทํ ราชานํ เอตทโวจ ‘‘อยํ เต, มหาราช, ฉายา ปถวิยํ อุทกมณิเก จ ทิสฺสติ, กิํ ปน, มหาราช, ตฺวํ วา ราชา, ฉายา วา ราชา’’ติ? ‘‘อหํ, ภนฺเต นาคเสน, ราชา, นายํ ฉายา ราชา, มํ ปน นิสฺสาย ฉายา ปวตฺตตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, วสฺสานํ คณนา สตฺต, น ปนาหํ สตฺต, มํ ปน นิสฺสาย สตฺต ปวตฺตติ, ฉายูปมํ มหาราชา’’ติฯ ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต นาคเสน, อพฺภุตํ, ภนฺเต นาคเสน, อติจิตฺรานิ ปญฺหปฏิภานานิ วิสชฺชิตานี’’ติฯ

วสฺสคณนปญฺโห ทุติโยฯ