‘‘ยถา, มหาราช, รญฺโญ ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส โทวาริกอนีกฏฺฐปาริสชฺชเนคมภฏพล [พลตฺถ (สี. ปี.)] อมจฺจราชญฺญราชูปชีวิเน ชเน ทิสฺวา เอวํ จิตฺตมุปฺปชฺเชยฺย ‘กิํ นุ โข, กถํ นุ โข อิเม สงฺคณฺหิสฺสามี’ติ, เอวเมว โข, มหาราช, ตถาคตสฺส ธมฺมสฺส คมฺภีรนิปุณทุทฺทสทุรนุโพธสุขุมทุปฺปฏิเวธตํ สตฺตานญฺจ อาลยารามตํ สกฺกายทิฏฺฐิยา ทฬฺหสุคฺคหิตตญฺจ ทิสฺวา ‘กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’ติ อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมิ, โน ธมฺมเทสนาย, สตฺตานํ ปฏิเวธจินฺตนมานสํ เยเวตํฯ

‘‘อปิ จ, มหาราช, สพฺเพสํ ตถาคตานํ ธมฺมตา เอสา, ยํ พฺรหฺมุนา อายาจิตา ธมฺมํ เทเสนฺติฯ ตตฺถ ปน กิํ การณํ? เย เตน สมเยน มนุสฺสา ตาปสปริพฺพาชกา สมณพฺราหฺมณา, สพฺเพเต พฺรหฺมเทวตา โหนฺติ พฺรหฺมครุกา พฺรหฺมปรายณา, ตสฺมา ตสฺส พลวโต ยสวโต ญาตสฺส ปญฺญาตสฺส อุตฺตรสฺส อจฺจุคฺคตสฺส โอนมเนน สเทวโก โลโก โอนมิสฺสติ โอกปฺเปสฺสติ อธิมุจฺจิสฺสตีติ อิมินา จ, มหาราช, การเณน ตถาคตา พฺรหฺมุนา อายาจิตา ธมฺมํ เทเสนฺติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, โกจิ ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ยสฺส โอนมติ อปจิติํ กโรติ, พลวตรสฺส ตสฺส โอนมเนน อวเสสา ชนตา โอนมติ อปจิติํ กโรติ, เอวเมว โข, มหาราช, พฺรหฺเม โอนมิเต ตถาคตานํ สเทวโก โลโก โอนมิสฺสติ, ปูชิตปูชโก มหาราช, โลโก, ตสฺมา โส พฺรหฺมา สพฺเพสํ ตถาคตานํ อายาจติ ธมฺมเทสนาย, เตน จ การเณน ตถาคตา พฺรหฺมุนา อายาจิตา ธมฺมํ เทเสนฺตี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, สุนิพฺเพฐิโต ปญฺโห, อติภทฺรกํ เวยฺยากรณํ, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกปญฺโห ทสโมฯ

11. อาจริยานาจริยปญฺโห

[11] ‘‘ภนฺเต, นาคเสน, ภาสิตมฺเปตํ ภควตา –

‘‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’ติ [มหาว. 11]ฯ

‘‘ปุน จ ภณิตํ ‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อาฬาโร กาลาโม อาจริโย เม สมาโน อนฺเตวาสิํ มํ สมานํ อตฺตนา สมสมํ ฐเปสิ, อุฬาราย จ มํ ปูชาย ปูเชสี’ติฯ ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, ตถาคเตน ภณิตํ ‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติฯ สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’ติ, เตน หิ ‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อาฬาโร กาลาโม อาจริโย เม สมาโน อนฺเตวาสิํ มํ สมานํ อตฺตนา สมสมํ ฐเปสี’ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉาฯ ยทิ ตถาคเตน ภณิตํ ‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อาฬาโร กาลาโม อาจริโย เม สมาโน อนฺเตวาสิํ มํ สมานํ อตฺตนา สมสมํ ฐเปสี’ติ, เตน หิ ‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติฯ สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’ติ ตมฺปิ วจนํ มิจฺฉาฯ อยมฺปิ อุภโต โกฏิโก ปญฺโห ตวานุปฺปตฺโต, โส ตยา นิพฺพาหิตพฺโพ’’ติฯ

‘‘ภาสิตมฺเปตํ , มหาราช, ตถาคเตน ‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติฯ สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’ติ, ภณิตญฺจ ‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อาฬาโร กาลาโม อาจริโย เม สมาโน อนฺเตวาสิํ มํ สมานํ อตฺตนา สมสมํ ฐเปสิ, อุฬาราย จ มํ ปูชาย ปูเชสี’ติฯ

‘‘ตญฺจ ปน วจนํ ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต อาจริยภาวํ สนฺธาย ภาสิตํฯ

‘ปญฺจิเม, มหาราช, ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺส สโต อาจริยา, เยหิ อนุสิฏฺโฐ โพธิสตฺโต ตตฺถ ตตฺถ ทิวสํ วีตินาเมสิฯ กตเม ปญฺจ? เย เต, มหาราช, อฏฺฐ พฺราหฺมณา ชาตมตฺเต โพธิสตฺเต ลกฺขณานิ ปริคฺคณฺหิํสุ, เสยฺยถีทํ, ราโม ธโช ลกฺขโณ มนฺตี ยญฺโญ สุยาโม สุโภโช สุทตฺโตติฯ เต ตสฺส โสตฺถิํ ปเวทยิตฺวา รกฺขากมฺมํ อกํสุ, เต จ ปฐมํ อาจริยาฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, โพธิสตฺตสฺส ปิตา สุทฺโธทโน ราชา ยํ เตน สมเยน อภิชาตํ อุทิจฺจชาติมนฺตํ ปทกํ เวยฺยากรณํ ฉฬงฺควนฺตํ สพฺพมิตฺตํ นาม พฺราหฺมณํ อุปเนตฺวา โสวณฺเณน ภิงฺคาเรน [ภิงฺกาเรน (สี. ปี.)] อุทกํ โอโณเชตฺวา ‘อิมํ กุมารํ สิกฺขาเปหี’ติ อทาสิ, อยํ ทุติโย อาจริโยฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ยา สา เทวตา โพธิสตฺตํ สํเวเชสี, ยสฺสา วจนํ สุตฺวา โพธิสตฺโต สํวิคฺโค อุพฺพิคฺโค ตสฺมิํ เยว ขเณ เนกฺขมฺมํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ, อยํ ตติโย อาจริโยฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อาฬาโร กาลาโม อากิญฺจญฺญายตนสฺส ปริกมฺมํ อาจิกฺขิ, อยํ จตุตฺโถ อาจริโยฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อุทโก รามปุตฺโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส ปริกมฺมํ อาจิกฺขิ [อาจิกฺขติ (ก.)], อยํ ปญฺจโม อาจริโยฯ อิเม โข, มหาราช, ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺส สโต ปญฺจ อาจริยาฯ เต จ ปน อาจริยา โลกิเย ธมฺเมฯ อิมสฺมิญฺจ ปน, มหาราช, โลกุตฺตเร ธมฺเม สพฺพญฺญุตญาณปฺปฏิเวธาย นตฺถิ ตถาคตสฺส อนุตฺตโร อนุสาสโก, สยมฺภู , มหาราช, ตถาคโต อนาจริยโก, ตสฺมา การณา ตถาคเตน ภณิตํ ‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติฯ สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

อาจริยานาจริยปญฺโห เอกาทสโมฯ

สนฺถววคฺโค ปญฺจโมฯ

อิมสฺมิํ วคฺเค เอกาทส ปญฺโหฯ

เมณฺฑกปญฺโห นิฏฺฐิโตฯ

5. อนุมานปญฺโห

1. พุทฺธวคฺโค