1. ขุทฺทานุขุทฺทกปญฺโห

[1] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ภาสิตมฺเปตํ ภควตา ‘อภิญฺญายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ โน อนภิญฺญายา’ติฯ ปุน จ วินยปญฺญตฺติยา เอวํ ภณิตํ ‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, สงฺโฆ มมจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนตู’ติฯ กิํ นุ โข, ภนฺเต นาคเสน, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ ทุปฺปญฺญตฺตานิ, อุทาหุ อวตฺถุสฺมิํ อชานิตฺวา ปญฺญตฺตานิ, ยํ ภควา อตฺตโน อจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนาเปติ? ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, ภควตา ภณิตํ ‘อภิญฺญายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ โน อนภิญฺญายา’ติ, เตน หิ ‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, สงฺโฆ มมจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนตู’ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉาฯ ยทิ ตถาคเต วินยปญฺญตฺติยา เอวํ ภณิตํ ‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, สงฺโฆ มมจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนตู’ติ เตน หิ ‘อภิญฺญายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ โน อนภิญฺญายา’ติ ตมฺปิ วจนํ มิจฺฉาฯ อยมฺปิ อุภโต โกฏิโก ปญฺโห สุขุโม นิปุโณ คมฺภีโร สุคมฺภีโร ทุนฺนิชฺฌาปโย, โส ตวานุปฺปตฺโต, ตตฺถ เต ญาณพลวิปฺผารํ ทสฺเสหี’’ติฯ

‘‘ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา ‘อภิญฺญายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ โน อนภิญฺญายา’ติ, วินยปญฺญตฺติยาปิ เอวํ ภณิตํ ‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, สงฺโฆ มมจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนตู’ติ, ตํ ปน, มหาราช, ตถาคโต ภิกฺขู วีมํสมาโน อาห ‘อุกฺกเลสฺสนฺติ [อุกฺกฑฺฒิสฺสนฺติ (สี.), อุสฺสกฺกิสฺสนฺติ (สฺยา.)] นุ โข มม สาวกา มยา วิสฺสชฺชาปียมานา มมจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ, อุทาหุ อาทิยิสฺสนฺตี’ติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, จกฺกวตฺตี ราชา ปุตฺเต เอวํ วเทยฺย ‘อยํ โข, ตาตา, มหาชนปโท สพฺพทิสาสุ สาครปริยนฺโต, ทุกฺกโร, ตาตา, ตาวตเกน พเลน ธาเรตุํ, เอถ ตุมฺเห, ตาตา, มมจฺจเยน ปจฺจนฺเต ปจฺจนฺเต เทเส ปชหถา’ติฯ

อปิ นุ โข เต, มหาราช, กุมารา ปิตุอจฺจเยน หตฺถคเต ชนปเท สพฺเพ เต ปจฺจนฺเต ปจฺจนฺเต เทเส มุญฺเจยฺยุ’’นฺติ? ‘‘น หิ ภนฺเต, ราชโต [ราชาโน (สี. ปี.)], ภนฺเต, ลุทฺธตรา [ลทฺธตรา (ก.)] กุมารา รชฺชโลเภน ตทุตฺตริํ ทิคุณติคุณํ ชนปทํ ปริคฺคณฺเหยฺยุํ [ปริกฑฺเฒยฺยุํ (สี. ปี.)], กิํ ปน เต หตฺถคตํ ชนปทํ มุญฺเจยฺยุ’’นฺติ? ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ตถาคโต ภิกฺขู วีมํสมาโน เอวมาห ‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, สงฺโฆ มมจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนตู’ติฯ ทุกฺขปริมุตฺติยา, มหาราช, พุทฺธปุตฺตา ธมฺมโลเภน อญฺญมฺปิ อุตฺตริํ ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ โคเปยฺยุํ, กิํ ปน ปกติปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ มุญฺเจยฺยุ’’นฺติ?

‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยํ ภควา อาห ‘ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติ, เอตฺถายํ ชโน สมฺมูฬฺโห วิมติชาโต อธิกโต สํสยปกฺขนฺโทฯ กตมานิ ตานิ ขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ, กตมานิ อนุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานีติ? ทุกฺกฏํ, มหาราช, ขุทฺทกํ สิกฺขาปทํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทกํ สิกฺขาปทํ, อิมานิ ทฺเว ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ, ปุพฺพเกหิปิ, มหาราช, มหาเถเรหิ เอตฺถ วิมติ อุปฺปาทิตา, เตหิปิ เอกชฺฌํ น กโต ธมฺมสณฺฐิติปริยาเย ภควตา เอโส ปญฺโห อุปทิฏฺโฐติฯ จิรนิกฺขิตฺตํ, ภนฺเต นาคเสน, ชินรหสฺสํ อชฺเชตรหิ โลเก วิวฏํ ปากฏํ กต’’นฺติฯ

ขุทฺทานุขุทฺทกปญฺโห ปฐโมฯ

2. อพฺยากรณียปญฺโห

[2] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ภาสิตมฺเปตํ ภควตา ‘นตฺถานนฺท ตถาคตสฺส ธมฺเมสุ อาจริยมุฏฺฐี’ติ, ปุน จ เถเรน มาลุกฺยปุตฺเตน [มาลุงฺกฺยปุตฺเตน (สี. สฺยา. ปี.) สํ. นิ. 4.95; อ. นิ. 1.4.257 ปสฺสิตพฺพํ] ปญฺหํ ปุฏฺโฐ น พฺยากาสิฯ เอโส โข, ภนฺเต นาคเสน, ปญฺโห ทฺวยนฺโต [ทฺวยโต (สี.)] เอกนฺตนิสฺสิโต ภวิสฺสติ อชานเนน วา คุยฺหกรเณน วาฯ ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, ภควตา ภณิตํ ‘นตฺถานนฺท ตถาคตสฺส ธมฺเมสุ อาจริยมุฏฺฐี’ติ, เตน หิ เถรสฺส มาลุกฺยปุตฺตสฺส อชานนฺเตน น พฺยากตํฯ ยทิ ชานนฺเตน น พฺยากตํ, เตน หิ อตฺถิ ตถาคตสฺส ธมฺเมสุ อาจริยมุฏฺฐิฯ อยมฺปิ อุภโต โกฏิโก ปญฺโห ตวานุปฺปตฺโต, โส ตยา นิพฺพาหิตพฺโพ’’ติฯ

‘‘ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา ‘นตฺถานนฺท ตถาคตสฺส ธมฺเมสุ อาจริยมุฏฺฐี’ติ, อพฺยากโต จ เถเรน มาลุกฺยปุตฺเตน ปุจฺฉิโต ปญฺโห, ตญฺจ ปน น อชานนฺเตน น คุยฺหกรเณนฯ จตฺตาริมานิ, มหาราช, ปญฺหพฺยากรณานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? เอกํสพฺยากรณีโย ปญฺโห วิภชฺชพฺยากรณีโย ปญฺโห ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปญฺโห ฐปนีโย ปญฺโหติฯ

‘‘กตโม จ, มหาราช, เอกํสพฺยากรณีโย ปญฺโห? ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติ เอกํสพฺยากรณีโย ปญฺโห, ‘เวทนา อนิจฺจา’ติ…เป.… ‘สญฺญา อนิจฺจา’ติ…เป.… ‘สงฺขารา อนิจฺจา’ติ…เป.… ‘วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ เอกํสพฺยากรณีโย ปญฺโห, อยํ เอกํสพฺยากรณีโย ปญฺโหฯ

‘‘กตโม วิภชฺชพฺยากรณีโย ปญฺโห? ‘อนิจฺจํ ปน รูป’นฺติ วิภชฺชพฺยากรณีโย ปญฺโห, ‘อนิจฺจา ปน เวทนา’ติ…เป.… ‘อนิจฺจา ปน สญฺญา’ติ…เป.… ‘อนิจฺจา ปน สงฺขารา’ติ…เป.… ‘อนิจฺจํ ปน วิญฺญาณ’นฺติ วิภชฺชพฺยากรณีโย ปญฺโห, อยํ วิภชฺชพฺยากรณีโย ปญฺโหฯ

‘‘กตโม ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปญฺโห? ‘กิํ นุ โข จกฺขุนา สพฺพํ วิชานาตี’ติ อยํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปญฺโหฯ

‘‘กตโม ฐปนีโย ปญฺโห? ‘สสฺสโต โลโก’ติ ฐปนีโย ปญฺโห, ‘อสสฺสโต โลโก’ติฯ ‘อนฺตวา โลโก’ติฯ ‘อนนฺตวา โลโก’ติฯ ‘อนฺตวา จ อนนฺตวา จ โลโก’ติฯ ‘เนวนฺตวา นานนฺตวา โลโก’ติฯ ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติฯ ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’นฺติฯ ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติฯ ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติฯ ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติฯ ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ ฐปนีโย ปญฺโห, อยํ ฐปนีโย ปญฺโหฯ

‘‘ภควา, มหาราช, เถรสฺส มาลุกฺยปุตฺตสฺส ตํ ฐปนียํ ปญฺหํ น พฺยากาสิฯ