ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

มิลินฺทปญฺหปาฬิ

[1]

มิลินฺโท นาม โส ราชา, สาคลายํ ปุรุตฺตเม;

อุปคญฺฉิ นาคเสนํ, คงฺคา จ [คงฺคาว (สี. ปี.)] ยถา สาครํฯ

อาสชฺช ราชา จิตฺรกถิํ, อุกฺกาธารํ ตโมนุทํ;

อปุจฺฉิ นิปุเณ ปญฺเห, ฐานาฏฺฐานคเต ปุถูฯ

ปุจฺฉา วิสชฺชนา [วิสฺสชฺชนา (สี. ปี.)] เจว, คมฺภีรตฺถูปนิสฺสิตา;

หทยงฺคมา กณฺณสุขา, อพฺภุตา โลมหํสนาฯ

อภิธมฺมวินโยคาฬฺหา, สุตฺตชาลสมตฺติตา;

นาคเสนกถา จิตฺรา, โอปมฺเมหิ นเยหิ จฯ

ตตฺถ ญาณํ ปณิธาย, หาสยิตฺวาน มานสํ;

สุณาถ นิปุเณ ปญฺเห, กงฺขาฏฺฐานวิทาลเนติฯ

[2] ตํ ยถานุสูยเต – อตฺถิ โยนกานํ นานาปุฏเภทนํ สาคลํ นาม นครํ นทีปพฺพตโสภิตํ รมณียภูมิปฺปเทสภาคํ อารามุยฺยาโนปวนตฬากโปกฺขรณิสมฺปนฺนํ นทีปพฺพตวนรามเณยฺยกํ สุตวนฺตนิมฺมิตํ นิหตปจฺจตฺถิกํ [นิปฺปจฺจตฺถิกํ (ก.)] ปจฺจามิตฺตานุปปีฬิตํ วิวิธวิจิตฺรทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺฐกํ วรปวรโคปุร [ปวรปจุรโคปุร (สี.)] โตรณํ คมฺภีรปริขาปณฺฑรปาการปริกฺขิตฺตนฺเตปุรํฯ

สุวิภตฺตวีถิจจฺจรจตุกฺกสิงฺฆาฏกํ สุปฺปสาริตาเนกวิธวรภณฺฑปริปูริตนฺตราปณํ วิวิธทานคฺคสตสมุปโสภิตํ [สตสมุปโสภิตํ (สี. ปี.)] หิมคิริสิขรสงฺกาสวรภวนสตสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิตํ คชหยรถปตฺติสมากุลํ อภิรูปนรนาริคณานุจริตํ อากิณฺณชนมนุสฺสํ ปุถุขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทํ วิวิธสมณพฺราหฺมณสภาชน [สภาชน (สี. ปี.), สมฺมาภาชน (ก.)] สงฺฆฏิตํ พหุวิธวิชฺชาวนฺต [วิชฺชาธร (ก.)] นรจิร [นรวิร (สี. ปี.)] นิเสวิตํ กาสิกโกฏุมฺพริกาทินานาวิธวตฺถาปณสมฺปนฺนํ สุปฺปสาริตรุจิรพหุวิธปุปฺผคนฺธาปณํ คนฺธคนฺธิตํ อาสีสนียพหุรตนปริปูริตํ ทิสามุขสุปฺปสาริตาปณํ สิงฺคารวาณิชคณานุจริตํ กหาปณรชตสุวณฺณกํสปตฺถรปริปูรํ ปชฺโชตมานนิธินิเกตํ ปหูตธนธญฺญวิตฺตูปกรณํ ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคารํ พหฺวนฺนปานํ พหุวิธขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยสายนียํ อุตฺตรกุรุสงฺกาสํ สมฺปนฺนสสฺสํ อาฬกมนฺทา วิย เทวปุรํฯ

เอตฺถ ฐตฺวา เตสํ ปุพฺพกมฺมํ กเถตพฺพํ, กเถนฺเตน จ ฉธา วิภชิตฺวา กเถตพฺพํฯ เสยฺยถีทํ – ปุพฺพโยโค มิลินฺทปญฺหํ ลกฺขณปญฺหํ เมณฺฑกปญฺหํ อนุมานปญฺหํ โอปมฺมกถาปญฺหนฺติฯ

ตตฺถ มิลินฺทปญฺโห ลกฺขณปญฺโห, วิมติจฺเฉทนปญฺโหติ ทุวิโธฯ เมณฺฑกปญฺโหปิ มหาวคฺโค, โยคิกถาปญฺโหติ ทุวิโธฯ

ปุพฺพโยโคติ เตสํ ปุพฺพกมฺมํฯ

1. พาหิรกถา

ปุพฺพโยคาทิ

[3] อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน วตฺตมาเน คงฺคาย สมีเป เอกสฺมิํ อาวาเส มหาภิกฺขุสงฺโฆ ปฏิวสติ, ตตฺถ วตฺตสีลสมฺปนฺนา ภิกฺขู ปาโตว อุฏฺฐาย ยฏฺฐิสมฺมชฺชนิโย [ยฏฺฐิสมฺมุญฺชนิโย (สี. ปี.)] อาทาย พุทฺธคุเณ อาวชฺเชนฺตา องฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา กจวรพฺยูหํ กโรนฺติฯ อเถโก ภิกฺขุ เอกํ สามเณรํ ‘‘เอหิ สามเณร, อิมํ กจวรํ ฉฑฺเฑหี’’ติ อาห, โส อสุณนฺโต วิย คจฺฉติ, โส ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ อามนฺติยมาโน อสุณนฺโต วิย คจฺฉเตวฯ ตโต โส ภิกฺขุ ‘‘ทุพฺพโจ วตายํ สามเณโร’’ติ กุทฺโธ สมฺมชฺชนิทณฺเฑน ปหารํ อทาสิฯ ตโต โส โรทนฺโต ภเยน กจวรํ ฉฑฺเฑนฺโต ‘‘อิมินา กจวรฉฑฺฑนปุญฺญกมฺเมน ยาวาหํ นิพฺพานํ ปาปุณามิ [น ปาปุณามิ (สฺยา.)], เอตฺถนฺตเร นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน มชฺฌนฺหิกสูริโย [สุริโย (สี. ปี.)] วิย มเหสกฺโข มหาเตโช ภเวยฺย’’นฺติ ปฐมํ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ กจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา นหานตฺถาย คงฺคาติตฺถํ คโต คงฺคาย อูมิเวคํ คคฺครายมานํ ทิสฺวา ‘‘ยาวาหํ นิพฺพานํ ปาปุณามิ [น ปาปุณามิ (สฺยา.)], เอตฺถนฺตเร นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อยํ อูมิเวโค วิย ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาโน ภเวยฺยํ อกฺขยปฏิภาโน’’ติ ทุติยมฺปิ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ

โสปิ ภิกฺขุ สมฺมชฺชนิสาลาย สมฺมชฺชนิํ ฐเปตฺวา นหานตฺถาย คงฺคาติตฺถํ คจฺฉนฺโต สามเณรสฺส ปตฺถนํ สุตฺวา ‘‘เอส มยา ปโยชิโตปิ ตาว เอวํ ปตฺเถติ, มยฺหํ กิํ น สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ยาวาหํ นิพฺพานํ ปาปุณามิ [น ปาปุณามิ (สฺยา.)], เอตฺถนฺตเร นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อยํ คงฺคาอูมิเวโค วิย อกฺขยปฏิภาโน ภเวยฺยํ, อิมินา ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ สพฺพํ ปญฺหปฏิภานํ วิชเฏตุํ นิพฺเพเฐตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ

เต อุโภปิ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขเปสุํฯ อถ อมฺหากํ ภควตาปิ ยถา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ทิสฺสติ, เอวเมเตปิ ทิสฺสนฺติ มม ปรินิพฺพานโต ปญฺจวสฺสสเต อติกฺกนฺเต เอเต อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, ยํ มยา สุขุมํ กตฺวา เทสิตํ ธมฺมวินยํ, ตํ เอเต ปญฺหปุจฺฉนโอปมฺมยุตฺติวเสน นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา วิภชิสฺสนฺตีติ นิทฺทิฏฺฐาฯ

[4] เตสุ สามเณโร ชมฺพุทีเป สาคลนคเร มิลินฺโท นาม ราชา อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี ปฏิพโล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ มนฺตโยควิธานกิริยานํ [สมนฺตโยค … (สี. ปี.)], กรณกาเล นิสมฺมการี โหติ, พหูนิ จสฺส สตฺถานิ อุคฺคหิตานิ โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ, สุติ สมฺมุติ สงฺขฺยา โยคา นีติ วิเสสิกา คณิกา คนฺธพฺพา ติกิจฺฉา ธนุพฺเพทา [จตุพฺเพทา (สี. ปี.)] ปุราณา อิติหาสา โชติสา มายา เกตุ [เหตุ (สี. ปี.)] มนฺตนา ยุทฺธา ฉนฺทสา พุทฺธวจเนน [ฉนฺทสามุทฺทวจเนน (สี. ปี.)] เอกูนวีสติ, วิตณฺฑวาที [วาที (สี. ปี.)] ทุราสโท ทุปฺปสโห ปุถุติตฺถกรานํ อคฺคมกฺขายติ, สกลชมฺพุทีเป มิลินฺเทน รญฺญา สโม โกจิ นาโหสิ ยทิทํ ถาเมน ชเวน สูเรน ปญฺญาย, อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค อนนฺตพลวาหโนฯ

[5] อเถกทิวสํ มิลินฺโท ราชา อนนฺตพลวาหนํ จตุรงฺคินิํ พลคฺคเสนาพฺยูหํ ทสฺสนกมฺยตาย นครา นิกฺขมิตฺวา พหินคเร เสนงฺคทสฺสนํ กตฺวา [เสนาคณนํ กาเรตฺวา (สี. ปี.)] สาเรตฺวา โส ราชา ภสฺสปฺปวาทโก โลกายตวิตณฺฑ [ปวตฺต (สี. ปี.)] ชนสลฺลาปปฺลว จิตฺตโกตูหโล วิสารโท วิชมฺภโก สูริยํ โอโลเกตฺวา อมจฺเจ อามนฺเตสิ ‘‘พหุ ภเณ ตาว ทิวสาวเสโส กิํ กริสฺสาม, อิทาเนว นครํ ปวิสิตฺวา อตฺถิ โกจิ ปณฺฑิโต สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สงฺฆี คณี คณาจริโย อปิ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปฏิชานมาโน, โย มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ สกฺโกติ กงฺขํ ปฏิวิเนตุํ, ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสาม, กงฺขํ ปฏิวินยิสฺสามา’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต ปญฺจสตา โยนกา ราชานํ มิลินฺทํ เอตทโวจุํ ‘‘อตฺถิ, มหาราช, ฉ สตฺถาโร ปูรโณ กสฺสโป มกฺขลิโคสาโล นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต [นาถปุตฺโต (สี. ปี.)] สญฺชโย เพลฏฺฐปุตฺโต อชิโต เกสกมฺพโล ปกุโธ กจฺจายโน, เต สงฺฆิโน คณิโน คณาจริยกา ญาตา ยสสฺสิโน ติตฺถกรา สาธุสมฺมตา พหุชนสฺส, คจฺฉ ตฺวํ มหาราช, เต ปญฺหํ ปุจฺฉสฺสุ, กงฺขํ ปฏิวินยสฺสู’’ติฯ

[6] อถ โข มิลินฺโท ราชา ปญฺจหิ โยนกสเตหิ ปริวุโต ภทฺรวาหนํ รถวรมารุยฺห เยน ปูรโณ กสฺสโป เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปูรเณน กสฺสเปน สทฺธิํ สมฺโมทิ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มิลินฺโท ราชา ปูรณํ กสฺสปํ เอตทโวจ ‘‘โก, ภนฺเต กสฺสป, โลกํ ปาเลตี’’ติ? ‘‘ปถวี, มหาราช , โลกํ ปาเลตี’’ติฯ ‘‘ยทิ, ภนฺเต กสฺสป, ปถวี [ปฐวี (สี. สฺยา. ปี.)] โลกํ ปาเลติ, อถ กสฺมา อวีจินิรยํ คจฺฉนฺตา สตฺตา ปถวิํ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺตี’’ติ? เอวํ วุตฺเต ปูรโณ กสฺสโป เนว สกฺขิ โอคิลิตุํ, โน สกฺขิ อุคฺคิลิตุํ, อโธมุโข ปตฺตกฺขนฺโธ ตุณฺหีภูโต ปชฺฌายนฺโต นิสีทิฯ

[7] อถ โข มิลินฺโท ราชา มกฺขลิํ โคสาลํ เอตทโวจ ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต โคสาล, กุสลากุสลานิ กมฺมานิ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ? ‘‘นตฺถิ, มหาราช, กุสลากุสลานิ กมฺมานิ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกฯ เย เต, มหาราช, อิธ โลเก ขตฺติยา, เต ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ ปุน ขตฺติยาว ภวิสฺสนฺติ, เย เต พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา จณฺฑาลา ปุกฺกุสา, เต ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ ปุน พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา จณฺฑาลา ปุกฺกุสาว ภวิสฺสนฺติฯ กิํ กุสลากุสเลหิ กมฺเมหี’’ติ? ‘‘ยทิ, ภนฺเต โคสาล, อิธ โลเก ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา จณฺฑาลา ปุกฺกุสา, เต ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ ปุน ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา จณฺฑาลา ปุกฺกุสาว ภวิสฺสนฺติ, นตฺถิ กุสลากุสเลหิ กมฺเมหิ กรณียํฯ เตน หิ, ภนฺเต โคสาล, เย เต อิธ โลเก หตฺถจฺฉินฺนา, เต ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ ปุน หตฺถจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย ปาทจฺฉินฺนา, เต ปาทจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย หตฺถปาทจฺฉินฺนา, เต หตฺถปาทจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย กณฺณจฺฉินฺนา, เต กณฺณจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย นาสจฺฉินฺนา, เต นาสจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺติฯ เย กณฺณนาสจฺฉินฺนา, เต กณฺณนาสจฺฉินฺนาว ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต โคสาโล ตุณฺหี อโหสิฯ

อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ เอตทโหสิ ‘‘ตุจฺโฉ วต โภ ชมฺพุทีโป, ปลาโป วต โภ ชมฺพุทีโป, นตฺถิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, โย มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ สกฺโกติ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา อมจฺเจ อามนฺเตสิ ‘‘รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, กํ นุ ขฺวชฺช สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกเมยฺยาม ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ, โก มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ สกฺโกติ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติ? เอวํ วุตฺเต อมจฺจา ตุณฺหีภูตา รญฺโญ มุขํ โอโลกยมานา อฏฺฐํสุฯ

เตน โข ปน สมเยน สาคลนครํ ทฺวาทส วสฺสานิ สุญฺญํ อโหสิ สมณพฺราหฺมณคหปติปณฺฑิเตหิ, ยตฺถ สมณพฺราหฺมณคหปติปณฺฑิตา ปฏิวสนฺตีติ สุณาติ, ตตฺถ คนฺตฺวา ราชา เต ปญฺหํ ปุจฺฉติ, เต สพฺเพปิ ปญฺหวิสชฺชเนน ราชานํ อาราเธตุํ อสกฺโกนฺตา เยน วา เตน วา ปกฺกมนฺติฯ เย อญฺญํ ทิสํ น ปกฺกมนฺติ, เต สพฺเพ ตุณฺหีภูตา อจฺฉนฺติฯ ภิกฺขู ปน เยภุยฺเยน หิมวนฺตเมว คจฺฉนฺติฯ

[8] เตน โข ปน สมเยน โกฏิสตา อรหนฺโต หิมวนฺเต ปพฺพเต รกฺขิตตเล ปฏิวสนฺติฯ อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต ทิพฺพาย โสตธาตุยา มิลินฺทสฺส รญฺโญ วจนํ สุตฺวา ยุคนฺธรมตฺถเก ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถาวุโส โกจิ ภิกฺขุ ปฏิพโล มิลินฺเทน รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติ?

เอวํ วุตฺเต โกฏิสตา อรหนฺโต ตุณฺหี อเหสุํฯ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ปุฏฺฐา ตุณฺหี อเหสุํฯ อถ โข อายสฺมา อสฺสคุตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ เอตทโวจ ‘‘อตฺถาวุโส ตาวติํสภวเน เวชยนฺตสฺส ปาจีนโต เกตุมตี นาม วิมานํ, ตตฺถ มหาเสโน นาม เทวปุตฺโต ปฏิวสติ, โส ปฏิพโล เตน มิลินฺเทน รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติฯ

อถ โข โกฏิสตา อรหนฺโต ยุคนฺธรปพฺพเต อนฺตรหิตา ตาวติํสภวเน ปาตุรเหสุํฯ อทฺทสา โข สกฺโก เทวานมินฺโท เต ภิกฺขู ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต, ทิสฺวาน เยนายสฺมา อสฺสคุตฺโต เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ, เอกมนฺตํ ฐิโต โข สกฺโก เทวานมินฺโท อายสฺมนฺตํ อสฺสคุตฺตํ เอตทโวจ ‘‘มหา โข, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ อนุปฺปตฺโต, อหํ สงฺฆสฺส อารามิโก, เกนตฺโถ, กิํ มยา กรณีย’’นฺติ?