เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา;

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ

นิยุตฺโต หารสมฺปาโตฯ

นยสมุฏฺฐานํ

[79] ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐานํ? ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชายจ ภวตณฺหาย จ, ตตฺถ อวิชฺชานีวรณํ ตณฺหาสํโยชนํฯ อวิชฺชานีวรณา สตฺตา อวิชฺชาสํยุตฺตา [อวิชฺชาย สํยุตฺตา (สี. ก.)] อวิชฺชาปกฺเขน วิจรนฺติ, เต วุจฺจนฺติ ทิฏฺฐิจริตาติฯ ตณฺหาสํโยชนา สตฺตา ตณฺหาสํยุตฺตา ตณฺหาปกฺเขน วิจรนฺติ, เต วุจฺจนฺติ ตณฺหาจริตาติฯ ทิฏฺฐิจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ ตณฺหาจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ

ตตฺถ กิํการณํ ยํ ทิฏฺฐิจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ตณฺหาจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ? อิโต พหิทฺธา นตฺถิ สจฺจววตฺถานํ, กุโต จตุสจฺจปฺปกาสนา วา สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา! เต อุปสมสุขสฺส อนภิญฺญา วิปรีตเจตา เอวมาหํสุ ‘‘นตฺถิ สุเขน สุขํ, ทุกฺเขน นาม สุขํ อธิคนฺตพฺพ’’นฺติฯ โย กาเม ปฏิเสวติ, โส โลกํ วฑฺฒยติ, โย โลกํ วฑฺฒยติ, โส พหุํ ปุญฺญํ ปสวตีติ เต เอวํสญฺญี เอวํทิฏฺฐี ทุกฺเขน สุขํ ปตฺถยมานา กาเมสุ ปุญฺญสญฺญี อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา จ วิหรนฺติ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา จ, เต ตทภิญฺญา สนฺตา โรคเมว วฑฺฒยนฺติ, คณฺฑเมว วฑฺฒยนฺติ, สลฺลเมว วฑฺฒยนฺติ, เต โรคาภิตุนฺนา คณฺฑปฏิปีฬิตา สลฺลานุวิทฺธา นิรยติรจฺฉานโยนิเปตาสุเรสุ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานิ กโรนฺตา อุคฺฆาตนิคฺฆาตํ ปจฺจนุโภนฺตา โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชํ น วินฺทนฺติฯ ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สํกิเลโส, สมถวิปสฺสนา โวทานํฯ อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ โรโค, สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺชํฯ

อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ คณฺโฑ, สมถวิปสฺสนา คณฺฑนิคฺฆาตกเภสชฺชํ ฯ อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สลฺโล, สมถวิปสฺสนา สลฺลุทฺธรณเภสชฺชํฯ

ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺขํ, ตทภิสงฺโค ตณฺหา สมุทโย, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, สมถวิปสฺสนา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, มคฺโค ภาเวตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพฯ

[80] ตตฺถ ทิฏฺฐิจริตา รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติฯ ตณฺหาจริตา รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติฯ อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ, เวทนาวนฺตํ…เป.… สญฺญาวนฺตํ…เป.… สงฺขารวนฺตํ…เป.… วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ, อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ, อยํ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิฯ

ตสฺสา ปฏิปกฺโข โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺฐิ, อนฺวายิกา สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ, อยํ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เต ตโย ขนฺธา สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺญากฺขนฺโธฯ สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปญฺญากฺขนฺโธ วิปสฺสนาฯ ตตฺถ สกฺกาโย ทุกฺขํ, สกฺกายสมุทโย ทุกฺขสมุทโย, สกฺกายนิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, มคฺโค ภาเวตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพฯ

ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติฯ อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน’’ติฯ เย รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติฯ อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เย เวทนาวนฺตํ…เป.… เย สญฺญาวนฺตํ…เป.… เย สงฺขารวนฺตํ…เป.… เย วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ, อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สสฺสตวาทิโน’’ติ, ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา, อยํ สํสารปวตฺติฯ ตสฺส ปฏิปกฺโข มชฺฌิมา ปฏิปทา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, อยํ สํสารนิวตฺติฯ

ตตฺถ ปวตฺติ ทุกฺขํ, ตทภิสงฺโค ตณฺหา สมุทโย, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, มคฺโค ภาเวตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพฯ

ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสตํ สมาสโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, วิตฺถารโต ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ, เตสํ ปฏิปกฺโข เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา อฏฺฐ วิโมกฺขา ทส กสิณายตนานิฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ โมหชาลํ อนาทิอนิธนปฺปวตฺตํฯ เตจตฺตาลีสํ [เตตาลีสํ (สี.)] โพธิปกฺขิยา ธมฺมา ญาณวชิรํ โมหชาลปฺปทาลนํฯ ตตฺถ โมโห อวิชฺชา, ชาลํ ภวตณฺหา, เตน วุจฺจติ ‘‘ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา’’ติฯ

[81] ตตฺถ ทิฏฺฐิจริโต อสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต สลฺเลขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ สลฺเลเข ติพฺพคารโวฯ ตณฺหาจริโต อสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต สิกฺขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ สิกฺขาย ติพฺพคารโวฯ ทิฏฺฐิจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต ธมฺมานุสารี ภวติฯ ตณฺหาจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต สทฺธานุสารี ภวติ, ทิฏฺฐิจริโต สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติฯ ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติฯ

ตตฺถ กิํการณํ, ยํ ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติ, ตสฺส หิ กามา อปริจฺจตฺตา ภวนฺติ, โส กาเมหิ วิเวจิยมาโน ทุกฺเขน ปฏินิสฺสรติ ทนฺธญฺจ ธมฺมํ อาชานาติ? โย ปนายํ ทิฏฺฐิจริโต อยํ อาทิโตเยว กาเมหิ อนตฺถิโก ภวติฯ โส ตโต วิเวจิยมาโน ขิปฺปญฺจ ปฏินิสฺสรติ, ขิปฺปญฺจ ธมฺมํ อาชานาติฯ ทุกฺขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิญฺญา จ ขิปฺปาภิญฺญา จฯ สุขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิญฺญา จ ขิปฺปาภิญฺญา จฯ สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปิฯ เย มุทินฺทฺริยา, เต ทนฺธญฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ ทนฺธญฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติฯ เย ติกฺขินฺทฺริยา, เต ขิปฺปญฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ, ขิปฺปญฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ, อิมา จตสฺโส ปฏิปทาฯ เย หิ เกจิ นิยฺยิํสุ วา นิยฺยนฺติ วา นิยฺยิสฺสนฺติ วา, เต อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหิฯ เอวํ อริยา จตุกฺกมคฺคํ ปญฺญาเปนฺติ อพุธชนเสวิตาย พาลกนฺตาย รตฺตวาสินิยา นนฺทิยา ภวตณฺหาย อวฏฺฏนตฺถํ [อาวฏฺฏนตฺถํ (สี. ก.)]ฯ อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติ, เตนาห ‘‘ตณฺหญฺจ อวิชฺชมฺปิ จ สมเถนา’’ติฯ

[82] เวยฺยากรเณสุ หิ เย กุสลากุสลาติ เต ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา – โลกวฏฺฏานุสารี จ โลกวิวฏฺฏานุสารี จฯ วฏฺฏํ นาม สํสาโรฯ วิวฏฺฏํ นิพฺพานํฯ กมฺมกิเลสา เหตุ สํสารสฺสฯ ตตฺถ กมฺมํ เจตนา เจตสิกญฺจ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ตํ กถํ ทฏฺฐพฺพํ? อุปจเยน สพฺเพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพาฯ เต กตฺถ ทฏฺฐพฺพา? ทส วตฺถุเก กิเลสปุญฺเชฯ กตมานิ ทส วตฺถูนิ? จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย จตฺตาริ อคติคมนานิฯ ปฐเม อาหาเร ปฐโม วิปลฺลาโส, ทุติเย อาหาเร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติเย อาหาเร ตติโย วิปลฺลาโส, จตุตฺเถ อาหาเร จตุตฺโถ วิปลฺลาโสฯ ปฐเม วิปลฺลาเส ปฐมํ อุปาทานํฯ ทุติเย วิปลฺลาเส ทุติยํ อุปาทานํ, ตติเย วิปลฺลาเส ตติยํ อุปาทานํ, จตุตฺเถ วิปลฺลาเส จตุตฺถํ อุปาทานํฯ ปฐเม อุปาทาเน ปฐโม โยโค, ทุติเย อุปาทาเน ทุติโย โยโค, ตติเย อุปาทาเน ตติโย โยโค, จตุตฺเถ อุปาทาเน จตุตฺโถ โยโคฯ ปฐเม โยเค ปฐโม คนฺโถ, ทุติเย โยเค ทุติโย คนฺโถ, ตติเย โยเค ตติโย คนฺโถ, จตุตฺเถ โยเค จตุตฺโถ คนฺโถ, ปฐเม คนฺเถ ปฐโม อาสโว, ทุติเย คนฺเถ ทุติโย อาสโว, ตติเย คนฺเถ ตติโย อาสโว, จตุตฺเถ คนฺเถ จตุตฺโถ อาสโวฯ ปฐเม อาสเว ปฐโม โอโฆ, ทุติเย อาสเว ทุติโย โอโฆ, ตติเย อาสเว ตติโย โอโฆ, จตุตฺเถ อาสเว จตุตฺโถ โอโฆฯ ปฐเม โอเฆ ปฐโม สลฺโล, ทุติเย โอเฆ ทุติโย สลฺโล, ตติเย โอเฆ ตติโย สลฺโล, จตุตฺเถ โอเฆ จตุตฺโถ สลฺโลฯ ปฐเม สลฺเล ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ทุติเย สลฺเล ทุติยา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ตติเย สลฺเล ตติยา วิญฺญาณฏฺฐิติ, จตุตฺเถ สลฺเล จตุตฺถี [จตุตฺถา (สี.)] วิญฺญาณฏฺฐิติ, ปฐมายํ วิญฺญาณฏฺฐิติยํ ปฐมํ อคติคมนํฯ ทุติยายํ วิญฺญาณฏฺฐิติยํ ทุติยํ อคติคมนํฯ ตติยายํ วิญฺญาณฏฺฐิติยํ ตติยํ อคติคมนํ, จตุตฺถิยํ [จตุตฺถายํ (สี.)] วิญฺญาณฏฺฐิติยํ จตุตฺถํ อคติคมนํฯ

[83] ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ มโนสญฺเจตนาหาโร โย จ วิญฺญาณาหาโร, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, โย จ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, โย จ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ ยญฺจ กามุปาทานํ ยญฺจ ภวุปาทานํ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ยญฺจ ทิฏฺฐุปาทานํ ยญฺจ อตฺตวาทุปาทานํ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ กามโยโค, โย จ ภวโยโค, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ทิฏฺฐิโยโค, โย จ อวิชฺชาโยโค, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ อภิชฺฌากายคนฺโถ, โย จ พฺยาปาโท กายคนฺโถ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ปรามาสกายคนฺโถ, โย จ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ กามาสโว, โย จ ภวาสโว, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ทิฏฺฐาสโว, โย จ อวิชฺชาสโว, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ กาโมโฆ, โย จ ภโวโฆ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ทิฏฺโฐโฆ, โย จ อวิชฺโชโฆ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ ราคสลฺโล, โย จ โทสสลฺโล, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ มานสลฺโล, โย จ โมหสลฺโล, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ ยา จ รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ยา จ เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ยา จ สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ยา จ สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ ยญฺจ ฉนฺทา อคติคมนํ ยญฺจ โทสา อคติคมนํ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ยญฺจ ภยา อคติคมนํ, ยญฺจ โมหา อคติคมนํ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ

[84] ตตฺถ กพฬีกาเร อาหาเร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ผสฺเส อาหาเร ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, วิญฺญาเณ อาหาเร ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, มโนสญฺเจตนาย อาหาเร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโสฯ ปฐเม วิปลฺลาเส ฐิโต กาเม อุปาทิยติ , อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานํ; ทุติเย วิปลฺลาเส ฐิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ , อิทํ วุจฺจติ ภวุปาทานํ; ตติเย วิปลฺลาเส ฐิโต สํสาราภินนฺทินิํ ทิฏฺฐิํ อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺฐุปาทานํ; จตุตฺเถ วิปลฺลาเส ฐิโต อตฺตานํ กปฺปิยํ อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ อตฺตวาทุปาทานํฯ

กามุปาทาเนน กาเมหิ สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ กามโยโค; ภวุปาทาเนน ภเวหิ สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ภวโยโค; ทิฏฺฐุปาทาเนน ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิโยโค; อตฺตวาทุปาทาเนน อวิชฺชาย สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาโยโคฯ

ปฐเม โยเค ฐิโต อภิชฺฌาย กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ อภิชฺฌากายคนฺโถ; ทุติเย โยเค ฐิโต พฺยาปาเทน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทกายคนฺโถ; ตติเย โยเค ฐิโต ปรามาเสน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ ปรามาสกายคนฺโถ; จตุตฺเถ โยเค ฐิโต อิทํสจฺจาภินิเวเสน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถฯ

ตสฺส เอวํคนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติฯ กุโต จ วุจฺจติ อาสวนฺตีติ? อนุสยโต วา ปริยุฏฺฐานโต วาฯ ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว, ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺฐาสโว, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโวฯ

ตสฺส อิเม จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลํ คตา โอฆา ภวนฺติฯ อิติ อาสวเวปุลฺลา โอฆเวปุลฺลํฯ ตตฺถ กามาสเวน กาโมโฆ, ภวาสเวน ภโวโฆ, ทิฏฺฐาสเวน ทิฏฺโฐโฆ, อวิชฺชาสเวน อวิชฺโชโฆฯ

ตสฺส อิเม จตฺตาโร โอฆา อนุสยสหคตา อชฺฌาสยํ อนุปวิฏฺฐา หทยํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ สลฺลาอิติฯ ตตฺถ กาโมเฆน ราคสลฺโล, ภโวเฆน โทสสลฺโล, ทิฏฺโฐเฆน มานสลฺโล, อวิชฺโชเฆน โมหสลฺโลฯ

ตสฺส อิเมหิ จตูหิ สลฺเลหิ ปริยาทินฺนํ [ปริยาทิณฺณํ (ก.)] วิญฺญาณํ จตูสุ ธมฺเมสุ สณฺฐหติ รูเป เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุฯ ตตฺถ ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โทสสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, มานสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โมหสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

ตสฺส อิมาหิ จตูหิ วิญฺญาณฏฺฐิตีหิ อุปตฺถทฺธํ วิญฺญาณํ จตูหิ ธมฺเมหิ อคติํ คจฺฉติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหาฯ ตตฺถ ราเคน ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, โทเสน โทสาคติํ คจฺฉติ, ภเยน ภยาคติํ คจฺฉติ, โมเหน โมหาคติํ คจฺฉติฯ อิติ โข ตญฺจ กมฺมํ อิเม จ กิเลสา, เอส เหตุ สํสารสฺส, เอวํ สพฺเพ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพาฯ

[85] ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา กพฬีกาโร อาหาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, กามุปาทานํ, กามโยโค, อภิชฺฌากายคนฺโถ, กามาสโว, กาโมโฆ, ราคสลฺโล, รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ฉนฺทา อคติคมนนฺติ ปฐมา ทิสาฯ

ผสฺโส อาหาโร, ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, ภวุปาทานํ, ภวโยโค, พฺยาปาทกายคนฺโถ, ภวาสโว, ภโวโฆ, โทสสลฺโล, เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โทสา อคติคมนนฺติ ทุติยา ทิสาฯ

วิญฺญาณาหาโร ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺฐิโยโค ปรามาสกายคนฺโถ, ทิฏฺฐาสโว, ทิฏฺโฐโฆ, มานสลฺโล, สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ภยา อคติคมนนฺติ ตติยา ทิสาฯ

มโนสญฺเจตนาหาโร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส, อตฺตวาทุปาทานํ, อวิชฺชาโยโค, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ, อวิชฺชาสโว, อวิชฺโชโฆ, โมหสลฺโล, สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โมหา อคติคมนนฺติ จตุตฺถี ทิสาฯ

ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, กามุปาทานํ, กามโยโค, อภิชฺฌากายคนฺโถ, กามาสโว , กาโมโฆ, ราคสลฺโล, รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ ฉนฺทา อคติคมนนฺติ, อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิเม ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ

ตตฺถ โย จ ผสฺโส อาหาโร โย จ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, ภวุปาทานํ, ภวโยโค , พฺยาปาทกายคนฺโถ, ภวาสโว, ภโวโฆ, โทสสลฺโล, เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โทสา อคติคมนนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ พฺยญฺชนเมว นานํ, อิเม โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ

ตตฺถ โย จ วิญฺญาณาหาโร โย จ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺฐิโยโค, ปรามาสกายคนฺโถ, ทิฏฺฐาสโว, ทิฏฺโฐโฆ, มานสลฺโล, สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ภยา อคติคมนนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส มนฺทสฺส อุปกฺกิเลสาฯ

ตตฺถ โย จ มโนสญฺเจตนาหาโร โย จ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส, อตฺตวาทุปาทานํ, อวิชฺชาโยโค, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ, อวิชฺชาสโว, อวิชฺโชโฆ, โมหสลฺโล, สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โมหา อคติคมนนฺติ, อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส อุทตฺตสฺส [อุทตฺถสฺส (สี. ก.)] อุปกฺกิเลสาฯ

ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, วิญฺญาณาหาโร สุญฺญตาย, มโนสญฺเจตนาหาโร อนิมิตฺเตน, ตตฺถ โย จ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, โย จ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส สุญฺญตาย, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส อนิมิตฺเตนฯ ตตฺถ กามุปาทานญฺจ ภวุปาทานญฺจ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติฯ ทิฏฺฐุปาทานํ สุญฺญตาย, อตฺตวาทุปาทานํ อนิมิตฺเตนฯ ตตฺถ กามโยโค จ ภวโยโค จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺฐิโยโค สุญฺญตาย, อวิชฺชาโยโค อนิมิตฺเตนฯ

ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺโถ จ พฺยาปาทกายคนฺโถ จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ปรามาสกายคนฺโถ สุญฺญตาย, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ อนิมิตฺเตนฯ

ตตฺถ กามาสโว จ ภวาสโว จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺฐาสโว สุญฺญตาย, อวิชฺชาสโว อนิมิตฺเตนฯ ตตฺถ กาโมโฆ จ ภโวโฆ จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺโฐโฆ สุญฺญตาย, อวิชฺโชโฆ อนิมิตฺเตนฯ ตตฺถ ราคสลฺโล จ โทสสลฺโล จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, มานสลฺโล สุญฺญตาย, โมหสลฺโล อนิมิตฺเตนฯ ตตฺถ รูปูปคา จ วิญฺญาณฏฺฐิติ เวทนูปคา จ วิญฺญาณฏฺฐิติ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, สญฺญูปคา สุญฺญตาย, สงฺขารูปคา อนิมิตฺเตนฯ

ตตฺถ ฉนฺทา จ อคติคมนํ โทสา จ อคติคมนํ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ภยา อคติคมนํ สุญฺญตาย, โมหา อคติคมนํ อนิมิตฺเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติฯ อิติ สพฺเพ โลกวฏฺฏานุสาริโน ธมฺมา นิยฺยนฺติฯ เต โลกา ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิฯ

[86] ตตฺริทํ นิยฺยานํ –

จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, จตสฺโส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตสฺโส อปฺปมาณาฯ

ปฐมา ปฏิปทา ปฐมํ สติปฏฺฐานํ, ทุติยา ปฏิปทา ทุติยํ สติปฏฺฐานํ, ตติยา ปฏิปทา ตติยํ สติปฏฺฐานํ, จตุตฺถี ปฏิปทา จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํฯ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปฐมํ ฌานํ, ทุติยํ สติปฏฺฐานํ ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ สติปฏฺฐานํ ตติยํ ฌานํฯ จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํ จตุตฺถํ ฌานํฯ ปฐมํ ฌานํ ปฐโม วิหาโร, ทุติยํ ฌานํ ทุติโย วิหาโร, ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร, จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺโถ วิหาโรฯ ปฐโม วิหาโร ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ, ทุติโย วิหาโร ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ, ตติโย วิหาโร ตติยํ สมฺมปฺปธานํ, จตุตฺโถ วิหาโร จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํฯ ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม, ทุติยํ ทุติโย, ตติยํ ตติโย, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโมฯ

ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปฐมํ อธิฏฺฐานํ, ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ทุติยํ อธิฏฺฐานํ, ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ตติยํ อธิฏฺฐานํ, จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จตุตฺถํ อธิฏฺฐานํฯ ปฐมํ อธิฏฺฐานํ ปฐมา สมาธิภาวนา, ทุติยํ อธิฏฺฐานํ ทุติยา สมาธิภาวนา, ตติยํ อธิฏฺฐานํ ตติยา สมาธิภาวนา, จตุตฺถํ อธิฏฺฐานํ จตุตฺถี สมาธิภาวนาฯ ปฐมา สมาธิภาวนา ปฐโม สุขภาคิโย ธมฺโม, ทุติยา สมาธิภาวนา ทุติโย สุขภาคิโย ธมฺโม, ตติยา สมาธิภาวนา ตติโย สุขภาคิโย ธมฺโม, จตุตฺถี สมาธิภาวนา จตุตฺโถ สุขภาคิโย ธมฺโมฯ ปฐโม สุขภาคิโย ธมฺโม ปฐมํ อปฺปมาณํ, ทุติโย สุขภาคิโย ธมฺโม ทุติยํ อปฺปมาณํ, ตติโย สุขภาคิโย ธมฺโม ตติยํ อปฺปมาณํ, จตุตฺโถ สุขภาคิโย ธมฺโม จตุตฺถํ อปฺปมาณํฯ ปฐมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา [พหุลิกตา (ก.)] ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ทุติยา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ทุติยํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ตติยา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ตติยํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ, จตุตฺถี ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติฯ ปฐโม สติปฏฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต ปฐมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ทุติโย สติปฏฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต ทุติยํ ฌานํ ปริปูเรติ, ตติโย สติปฏฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต ตติยํ ฌานํ ปริปูเรติ, จตุตฺโถ สติปฏฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต จตุตฺถํ ฌานํ ปริปูเรติฯ

ปฐมํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปฐมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ทุติยํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ทุติยํ วิหารํ ปริปูเรติ, ตติยํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ตติยํ วิหารํ ปริปูเรติ, จตุตฺถํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ จตุตฺถํ วิหารํ ปริปูเรติฯ ปฐโม วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทํ ปริปูเรติ, ทุติโย วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ ปริปูเรติ, ตติโย วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทํ ปริปูเรติ, จตุตฺโถ วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติํ อสมฺโมสํ ภิยฺโยภาวํ ปริปูเรติฯ

ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มานปฺปหานํ ปริปูเรติ, ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อาลยสมุคฺฆาตํ ปริปูเรติ, ตติยํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อวิชฺชาปหานํ ปริปูเรติ, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ภวูปสมํ ปริปูเรติฯ มานปฺปหานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ, อาลยสมุคฺฆาโต ภาวิโต พหุลีกโต จาคาธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ, อวิชฺชาปหานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ภวูปสโม ภาวิโต พหุลีกโต อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปูเรติฯ สจฺจาธิฏฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ฉนฺทสมาธิํ ปริปูเรติ, จาคาธิฏฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ วีริยสมาธิํ ปริปูเรติ, ปญฺญาธิฏฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ จิตฺตสมาธิํ ปริปูเรติ, อุปสมาธิฏฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ วีมํสาสมาธิํ ปริปูเรติฯ ฉนฺทสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, วีริยสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต ตปํ ปริปูเรติ, จิตฺตสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต พุทฺธิํ ปริปูเรติ, วีมํสาสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคํ ปริปูเรติฯ อินฺทฺริยสํวโร ภาวิโต พหุลีกโต เมตฺตํ ปริปูเรติ, ตโป ภาวิโต พหุลีกโต กรุณํ ปริปูเรติ, พุทฺธิ ภาวิตา พหุลีกตา มุทิตํ ปริปูเรติ, สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ภาวิโต พหุลีกโต อุเปกฺขํ ปริปูเรติฯ

[87] ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา ปฐมา ปฏิปทา ปฐโม สติปฏฺฐาโน ปฐมํ ฌานํ ปฐโม วิหาโร ปฐโม สมฺมปฺปธาโน ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺฐานํ ฉนฺทสมาธิ อินฺทฺริยสํวโร เมตฺตา อิติ ปฐมา ทิสาฯ

ทุติยา ปฏิปทา ทุติโย สติปฏฺฐาโน ทุติโย วิหาโร ทุติโย สมฺมปฺปธาโน ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ภวาธิฏฺฐานํ วีริยสมาธิ ตโป กรุณา อิติ ทุติยา ทิสาฯ

ตติยา ปฏิปทา ตติโย สติปฏฺฐาโน ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร ตติโย สมฺมปฺปธาโน ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปญฺญาธิฏฺฐานํ จิตฺตสมาธิ พุทฺธิ มุทิตา อิติ ตติยา ทิสาฯ

จตุตฺถี ปฏิปทา จตุตฺโถ สติปฏฺฐาโน จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺโถ วิหาโร จตุตฺโถ สมฺมปฺปธาโน จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺฐานํ วีมํสาสมาธิ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค อุเปกฺขา อิติ จตุตฺถี ทิสาฯ

ตตฺถ ปฐมา ปฏิปทา ปฐโม สติปฏฺฐาโน ปฐมํ ฌานํ ปฐโม วิหาโร ปฐโม สมฺมปฺปธาโน ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺฐานํ ฉนฺทสมาธิ อินฺทฺริยสํวโร, เมตฺตา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิทํ ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํฯ

ทุติยา ปฏิปทา ทุติโย สติปฏฺฐาโน ทุติยํ ฌานํ ทุติโย วิหาโร ทุติโย สมฺมปฺปธาโน ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จาคาธิฏฺฐานํ วีริยสมาธิ ตโป กรุณา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิทํ โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํฯ

ตติยา ปฏิปทา ตติโย สติปฏฺฐาโน ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร ตติโย สมฺมปฺปธาโน ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปญฺญาธิฏฺฐานํ จิตฺตสมาธิ พุทฺธิ มุทิตา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิทํ ทิฏฺฐิจริตสฺส มนฺทสฺส เภสชฺชํฯ

จตุตฺถี ปฏิปทา จตุตฺโถ สติปฏฺฐาโน จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺโถ วิหาโร จตุตฺโถ สมฺมปฺปธาโน จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺฐานํ วีมํสาสมาธิ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค อุเปกฺขา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิทํ ทิฏฺฐิจริตสฺส อุทตฺตสฺส เภสชฺชํฯ

ตตฺถ ทุกฺขา จ ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ทุกฺขา จ ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

ตตฺถ กาเย กายานุปสฺสิตา สติปฏฺฐานญฺจ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิตา สติปฏฺฐานญฺจ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิตา สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิตา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

ตตฺถ ปฐมญฺจ ฌานํ ทุติยญฺจ ฌานํ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติยํ ฌานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺถํ ฌานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

ตตฺถ ปฐโม จ วิหาโร ทุติโย จ วิหาโร อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติโย วิหาโร สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺโถ วิหาโร อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

ยตฺถ ปฐมญฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติยญฺจ สมฺมปฺปธานํ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติยํ สมฺมปฺปธานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

ตตฺถ มานปฺปหานญฺจ อาลยสมุคฺฆาโต จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, อวิชฺชาปหานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, ภวูปสโม อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

ตตฺถ สจฺจาธิฏฺฐานญฺจ จาคาธิฏฺฐานญฺจ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ปญฺญาธิฏฺฐานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, อุปสมาธิฏฺฐานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

ตตฺถ ฉนฺทสมาธิ จ วีริยสมาธิ จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, จิตฺตสมาธิ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, วีมํสาสมาธิ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

ตตฺถ อินฺทฺริยสํวโร จ ตโป จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, พุทฺธิ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

ตตฺถ เมตฺตา จ กรุณา จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, มุทิตา สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ อุเปกฺขา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ

เตสํ วิกฺกีฬิตํฯ จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา…เป.… จตฺตาโร วิปลฺลาสา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ จตฺตาริ อุปาทานานิ เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาริ ฌานานิฯ จตฺตาโร โยคา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร วิหาราฯ จตฺตาโร คนฺถา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาฯ จตฺตาโร อาสวา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมาฯ จตฺตาโร โอฆา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิฯ จตฺตาโร สลฺลา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส สมาธิภาวนาฯ จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย ตาสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมาฯ จตฺตาริ อคติคมนานิ เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส อปฺปมาณาฯ

สีหา พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา สาวกา จ หตราคโทสโมหา, เตสํ วิกฺกีฬิตํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา พฺยนฺตีกิริยา จฯ วิกฺกีฬิตํ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ วิกฺกีฬิตํ วิปริยาสานธิฏฺฐานญฺจฯ อินฺทฺริยานิ สทฺธมฺมโคจโร วิปริยาสา กิเลสโคจโรฯ อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส จ นยสฺส ทิสาโลจนสฺส จ นยสฺส ภูมีติฯ เตนาห ‘‘โย เนติ วิปลฺลาเสหิ สํกิเลเส’’ติฯ เวยฺยากรเณสุ หิ เย ‘‘กุสลากุสลา’’ติ จฯ

ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา; เย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลาฯ เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานีติฯ เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ, จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, จตสฺโส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตสฺโส อปฺปมาณา อิติฯ

[88] ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ อิเม ทฺเว ปุคฺคลาฯ เย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลาฯ ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฏิตญฺญูฯ โย สาธารณาย, อยํ วิปญฺจิตญฺญูฯ โย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ เนยฺโยฯ

ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส สมถํ อุปทิสติ, เนยฺยสฺส วิปสฺสนํ, สมถวิปสฺสนํ วิปญฺจิตญฺญุสฺสฯ ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส มุทุกํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติ, ติกฺขํ เนยฺยสฺส, มุทุติกฺขํ วิปญฺจิตญฺญุสฺส, ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทสยติ, สํขิตฺตวิตฺถาเรน วิปญฺจิตญฺญุสฺส, วิตฺถาเรน เนยฺยสฺสฯ ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ อุปทิสติ, วิปญฺจิตญฺญุสฺส อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติ, เนยฺยสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติฯ ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส อธิปญฺญาสิกฺขํ ปญฺญาปยติ, อธิจิตฺตํ วิปญฺจิตญฺญุสฺส, อธิสีลํ เนยฺยสฺสฯ

ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลาฯ เย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติฯ อิเม ทฺเว ปุคฺคลาฯ อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโยติฯ

เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ อกุสลมูลํ โทโส อกุสลมูลํ โมโห อกุสลมูลํ , ตีณิ ทุจฺจริตานิ – กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ; ตโย อกุสลวิตกฺกา – กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโก; ติสฺโส อกุสลสญฺญา – กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา; ติสฺโส วิปรีตสญฺญา – นิจฺจสญฺญา สุขสญฺญา อตฺตสญฺญา; ติสฺโส เวทนา – สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา; ติสฺโส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา; ตโย อคฺคี – ราคคฺคิ โทสคฺคิ โมหคฺคิ; ตโย สลฺลา – ราคสลฺโล โทสสลฺโล โมหสลฺโล; ติสฺโส ชฏา – ราคชฏา โทสชฏา โมหชฏา; ติสฺโส อกุสลูปปริกฺขา – อกุสลํ กายกมฺมํ อกุสลํ วจีกมฺมํ อกุสลํ มโนกมฺมํฯ ติสฺโส วิปตฺติโย – สีลวิปตฺติ ทิฏฺฐิวิปตฺติ อาจารวิปตฺตีติฯ เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํฯ ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ อโทโส กุสลมูลํ อโมโห กุสลมูลํฯ ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํฯ ตโย กุสลวิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโกฯ ตโย สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิฯ ติสฺโส กุสลสญฺญา – เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหิํสาสญฺญาฯ ติสฺโส อวิปรีตสญฺญา – อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญาฯ ติสฺโส กุสลูปปริกฺขา – กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺมํ กุสลํ มโนกมฺมํฯ ตีณิ โสเจยฺยานิ – กายโสเจยฺยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺยํ; ติสฺโส สมฺปตฺติโย – สีลสมฺปตฺติ สมาธิสมฺปตฺติ ปญฺญาสมฺปตฺติฯ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺญาสิกฺขา; ตโย ขนฺธา – สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺญากฺขนฺโธฯ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ – สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติฯ

อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺติ ตณฺหาจริโต จ ทิฏฺฐิจริโต จฯ

เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, ตณฺหา จ อวิชฺชา จ อหิริกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ อสฺสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ อโยนิโส มนสิกาโร จ โกสชฺชญฺจ โทวจสฺสญฺจ อหํกาโร จ มมํกาโร จ อสฺสทฺธา จ ปมาโท จ อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ อสํวโร จ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ นีวรณญฺจ สํโยชนญฺจ โกโธ จ อุปนาโห จ มกฺโข จ ปลาโส จ อิสฺสา จ มจฺเฉรญฺจ มายา จ สาเฐยฺยญฺจ สสฺสตทิฏฺฐิ จ อุจฺเฉททิฏฺฐิจาติฯ

เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ โยนิโส มนสิกาโร จ วีริยารมฺโภ จ โสวจสฺสญฺจ ธมฺเม ญาณญฺจ อนฺวเย ญาณญฺจ ขเย ญาณญฺจ อนุปฺปาเท ญาณญฺจ สทฺธา จ อปฺปมาโท จ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ สํวโร จ อนภิชฺฌา จ อพฺยาปาโท จ ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ อภิสมโย จ อปฺปิจฺฉตา จ สนฺตุฏฺฐิ จ อกฺโกโธ จ อนุปนาโห จ อมกฺโข จ อปลาโส จ อิสฺสาปหานญฺจ มจฺฉริยปฺปหานญฺจ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ สงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข อสงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตูติฯ

อยํ วุจฺจติ ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมีติฯ เตนาห ‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ เนตี’’ติ ‘‘โอโลเกตฺวา ทิสโลจเนนา’’ติ จฯ

นิยุตฺตํ นยสมุฏฺฐานํฯ

สาสนปฏฺฐานํ

[89] ตตฺถ อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา? สาสนปฏฺฐาเนฯ ตตฺถ กตมํ สาสนปฏฺฐานํ? สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฏฺฐิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ตณฺหาโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฏฺฐิโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตโวทานภาคิยํ สุตฺตํฯ

ตตฺถ สํกิเลโส ติวิโธ – ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺฐิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโสฯ ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลโส สมเถน วิสุชฺฌติ, โส สมโถ สมาธิกฺขนฺโธฯ