2. วิจยหารสมฺปาโต

[53] ตตฺถ กตโม วิจโย หารสมฺปาโต? ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา กุสลาปิ อกุสลาปิฯ อกุสลา สํสารคามินี, กุสลา อปจยคามินี ปหานตณฺหาฯ มาโนปิ ทุวิโธ กุสโลปิ อกุสโลปิฯ ยํ มานํ นิสฺสาย มานํ ปชหติ, อยํ มาโน กุสโลฯ โย ปน มาโน ทุกฺขํ นิพฺพตฺตยติ, อยํ มาโน อกุสโลฯ ตตฺถ ยํ เนกฺขมฺมสิตํ โทมนสฺสํ กุทาสฺสุนามาหํ ตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสํ ยํ อริยา สนฺตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตีติ ตสฺส อุปฺปชฺชติ ปิหา, ปิหาปจฺจยา โทมนสฺสํ, อยํ ตณฺหา กุสลา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ตทารมฺมณา กุสลา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ

ตสฺสา โก ปวิจโย? อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิฯ โส กตฺถ ทฏฺฐพฺโพ? จตุตฺเถ ฌาเน ปารมิตายฯ จตุตฺเถ หิ ฌาเน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ ภาวยติ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ อนงฺคณํ วิคตูปกฺกิเลสํ มุทุ กมฺมนิยํ ฐิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํฯ โส ตตฺถ อฏฺฐวิธํ อธิคจฺฉติ ฉ อภิญฺญา ทฺเว จ วิเสเส, ตํ จิตฺตํ ยโต ปริสุทฺธํ, ตโต ปริโยทาตํ, ยโต ปริโยทาตํ , ตโต อนงฺคณํ, ยโต อนงฺคณํ, ตโต วิคตูปกฺกิเลสํ, ยโต วิคตูปกฺกิเลสํ, ตโต มุทุ, ยโต มุทุ, ตโต กมฺมนิยํ, ยโต กมฺมนิยํ, ตโต ฐิตํ, ยโต ฐิตํ, ตโต อาเนญฺชปฺปตฺตํฯ ตตฺถ องฺคณา จ อุปกฺกิเลสา จ ตทุภยํ ตณฺหาปกฺโขฯ ยา จ อิญฺชนา ยา จ จิตฺตสฺส อฏฺฐิติ, อยํ ทิฏฺฐิปกฺโขฯ

จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺส อุเปกฺขินฺทฺริยํ อวสิฏฺฐํ ภวติฯ โส อุปริมํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิกโรติ, ตสฺส อุปริมํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิกโรโต จตุตฺถชฺฌาเน โอฬาริกา สญฺญา สณฺฐหติ อุกฺกณฺฐา จ ปฏิฆสญฺญา, โส สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺตํ อากาส’’นฺติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

อภิญฺญาภินีหาโร รูปสญฺญา โวกาโร นานตฺตสญฺญา สมติกฺกมติ ปฏิฆสญฺญา จสฺส อพฺภตฺถํ คจฺฉติ, เอวํ สมาธิ ตสฺส สมาหิตสฺส โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนญฺจ รูปานํ, โส สมาธิ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ ฯ อนภิชฺฌาสหคตํ เม มานสํ สพฺพโลเก, อพฺยาปนฺนํ เม จิตฺตํ สพฺพสตฺเตสุ, อารทฺธํ เม วีริยํ ปคฺคหิตํ, ปสฺสทฺโธ เม กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ เม จิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ, อุปฏฺฐิตา เม สติ อสมฺมุฏฺฐา [อปฺปมฺมุฏฺฐา (สี.)], ตตฺถ ยญฺจ อนภิชฺฌาสหคตํ มานสํ สพฺพโลเก ยญฺจ อพฺยาปนฺนํ จิตฺตํ สพฺพสตฺเตสุ ยญฺจ อารทฺธํ วีริยํ ปคฺคหิตํ ยญฺจ สมาหิตํ จิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ, อยํ สมโถฯ โย ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, อยํ สมาธิปริกฺขาโรฯ ยา อุปฏฺฐิตา สติ อสมฺมุฏฺฐา อยํ วิปสฺสนาฯ

[54] โส สมาธิ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพฯ อยํ สมาธิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสุโข’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘อายติํ สุขวิปาโก’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘อริโย นิรามิโส’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘อกาปุริสเสวิโต’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘สนฺโต เจว ปณีโต จ ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ จ เอโกทิภาวาธิคโต จ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต [สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตวโต (สี.), สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริวาวโฏ (ก.)] จา’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวติฯ ตํ โข ปนิมํ สมาธิํ ‘‘สโต สมาปชฺชามิ สโต วุฏฺฐหามี’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวติฯ ตตฺถ โย จ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข โย จ สมาธิ อายติํ สุขวิปาโก อยํ สมโถฯ โย จ สมาธิ อริโย นิรามิโส, โย จ สมาธิ อกาปุริสเสวิโต, โย จ สมาธิ สนฺโต เจว ปณีโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ จ เอโกทิภาวาธิคโต จ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต จ ยญฺจาหํ ตํ โข ปนิมํ สมาธิํ สโต สมาปชฺชามิ สโต วุฏฺฐหามีติ, อยํ วิปสฺสนาฯ

โส สมาธิ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพ ปีติผรณตา สุขผรณตา เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํฯ ตตฺถ โย จ ปีติผรโณ โย จ สุขผรโณ โย จ เจโตผรโณ, อยํ สมโถฯ โย จ อาโลกผรโณ ยญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํฯ อยํ วิปสฺสนาฯ

[55] ทส กสิณายตนานิ ปถวีกสิณํ อาโปกสิณํ เตโชกสิณํ วาโยกสิณํ นีลกสิณํ ปีตกสิณํ โลหิตกสิณํ โอทาตกสิณํ อากาสกสิณํ วิญฺญาณกสิณํฯ ตตฺถ ยญฺจ ปถวีกสิณํ ยญฺจ อาโปกสิณํ เอวํ สพฺพํ, ยญฺจ โอทาตกสิณํฯ อิมานิ อฏฺฐ กสิณานิ สมโถฯ ยญฺจ อากาสกสิณํ ยญฺจ วิญฺญาณกสิณํ, อยํ วิปสฺสนาฯ เอวํ สพฺโพ อริโย มคฺโค เยน เยน อากาเรน วุตฺโต, เตน เตน สมถวิปสฺสเนน โยชยิตพฺโพฯ เต ตีหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา อนิจฺจตาย ทุกฺขตาย อนตฺตตายฯ โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยมาโน ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยติฯ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต ตโย ขนฺเธ ภาวยติฯ ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยติฯ

ราคจริโต ปุคฺคโล อนิมิตฺเตน วิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ [นียาติ (สี.)] อธิจิตฺตสิกฺขาย สิกฺขนฺโต โลภํ อกุสลมูลํ ปชหนฺโต สุขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโต สุขํ เวทนํ ปริชานนฺโต ราคมลํ ปวาเหนฺโต ราครชํ นิทฺธุนนฺโต ราควิสํ วเมนฺโต ราคคฺคิํ นิพฺพาเปนฺโต ราคสลฺลํ อุปฺปาเฏนฺโต ราคชฏํ วิชเฏนฺโตฯ โทสจริโต ปุคฺคโล อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ อธิสีลสิกฺขาย สิกฺขนฺโต โทสํ อกุสลมูลํ ปชหนฺโต ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโต ทุกฺขเวทนํ ปริชานนฺโต โทสมลํ ปวาเหนฺโต โทสรชํ นิทฺธุนนฺโต โทสวิสํ วเมนฺโต โทสคฺคิํ นิพฺพาเปนฺโต โทสสลฺลํ อุปฺปาเฏนฺโต โทสชฏํ วิชเฏนฺโตฯ โมหจริโต ปุคฺคโล สุญฺญตวิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ อธิปญฺญาสิกฺขาย สิกฺขนฺโต โมหํ อกุสลมูลํ ปชหนฺโต อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโต อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ปริชานนฺโต โมหมลํ ปวาเหนฺโต โมหรชํ นิทฺธุนนฺโต โมหวิสํ วเมนฺโต โมหคฺคิํ นิพฺพาเปนฺโต โมหสลฺลํ อุปฺปาเฏนฺโต โมหชฏํ วิชเฏนฺโตฯ

ตตฺถ สุญฺญตวิโมกฺขมุขํ ปญฺญากฺขนฺโธ, อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ สมาธิกฺขนฺโธ, อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ สีลกฺขนฺโธฯ โส ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต ตโย ขนฺเธ ภาวยติ, ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยติฯ

ตตฺถ ยา จ สมฺมาวาจา โย จ สมฺมากมฺมนฺโต โย จ สมฺมาอาชีโว, อยํ สีลกฺขนฺโธ, โย จ สมฺมาวายาโม ยา จ สมฺมาสติ โย จ สมฺมาสมาธิ, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ, ยา จ สมฺมาทิฏฺฐิ โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธฯ

ตตฺถ สีลกฺขนฺโธ จ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปญฺญากฺขนฺโธ วิปสฺสนาฯ โย สมถวิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺส ทฺเว ภวงฺคานิ ภาวนํ คจฺฉนฺติ กาโย จิตฺตญฺจ, ภวนิโรธคามินี ปฏิปทา ทฺเว ปทานิ สีลํ สมาธิ จฯ โส โหติ ภิกฺขุ ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญฯ กาเย ภาวิยมาเน ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาวายาโม จ, สีเล ภาวิยมาเน ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมาวาจา สมฺมาอาชีโว จ, จิตฺเต ภาวิยมาเน ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ จ, ปญฺญาย ภาวิยมานาย ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป จฯ

ตตฺถ โย จ สมฺมากมฺมนฺโต โย จ สมฺมาวายาโม สิยา กายิโก สิยา เจตสิโก, ตตฺถ โย กายสงฺคโห, โส กาเย ภาวิเต ภาวนํ คจฺฉติ, โย จิตฺตสงฺคโห, โส จิตฺเต ภาวิเต ภาวนํ คจฺฉติฯ โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยนฺโต ปญฺจวิธํ อธิคมํ คจฺฉติ [อธิคจฺฉติ (สี.)] ขิปฺปาธิคโม จ โหติ, วิมุตฺตาธิคโม จ โหติ, มหาธิคโม จ โหติ, วิปุลาธิคโม จ โหติ, อนวเสสาธิคโม จ โหติฯ ตตฺถ สมเถน ขิปฺปาธิคโม จ มหาธิคโม จ วิปุลาธิคโม จ โหติ, วิปสฺสนาย วิมุตฺตาธิคโม จ อนวเสสาธิคโม จ โหติฯ

[56] ตตฺถ โย เทสยติ, โส ทสพลสมนฺนาคโต สตฺถา โอวาเทน สาวเก น วิสํวาทยติฯ โส ติวิธํ อิทํ กโรถ อิมินา อุปาเยน กโรถ อิทํ โว กุรุมานานํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ, โส ตถา โอวทิโต ตถานุสิฏฺโฐ ตถากโรนฺโต ตถาปฏิปชฺชนฺโต ตํ ภูมิํ น ปาปุณิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส ตถา โอวทิโต ตถานุสิฏฺโฐ สีลกฺขนฺธํ อปริปูรยนฺโต ตํ ภูมิํ อนุปาปุณิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส ตถา โอวทิโต ตถานุสิฏฺโฐ สีลกฺขนฺธํ ปริปูรยนฺโต ตํ ภูมิํ อนุปาปุณิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ

สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต สโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

สพฺพาสวปริกฺขีณสฺส เต สโต อิเม อาสวา อปริกฺขีณาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ยสฺส เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ สาวโก โข ปน เต ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี โส ปุพฺเพน อปรํ อุฬารํ วิเสสาธิคมํ น สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

เย โข ปน ธมฺมา อนฺตรายิกา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เย โข ปน ธมฺมา อนิยฺยานิกา, เต นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เย โข ปน ธมฺมา นิยฺยานิกา, เต นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ สาวโก โข ปน เต สอุปาทิเสโส อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อนุปาปุณิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย หตฺเถหิ วา ปาเทหิ วา สุหตํ กเรยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย หตฺเถหิ วา ปาเทหิ วา สุหตํ กเรยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ เอวํ ปิตรํ, อรหนฺตํ, ภิกฺขุํฯ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สงฺฆํ ภินฺเทยฺย สงฺเฆ วา สงฺฆราชิํ ชเนยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน สงฺฆํ ภินฺเทยฺย สงฺเฆ วา สงฺฆราชิํ ชเนยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ, ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ตถาคตสฺส ทุฏฺฐจิตฺโต โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, ปรินิพฺพุตสฺส วา ตถาคตสฺส ทุฏฺฐจิตฺโต ถูปํ ภินฺเทยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส ทุฏฺฐจิตฺโต โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, ปรินิพฺพุตสฺส วา ตถาคตสฺส ทุฏฺฐจิตฺโต ถูปํ ภินฺเทยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อญฺญํ สตฺถารํ อปทิเสยฺย อปิ ชีวิตเหตูติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน อญฺญํ สตฺถารํ อปทิเสยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อิโต พหิทฺธา อญฺญํ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยเสยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน อิโต พหิทฺธา อญฺญํ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยเสยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ, ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน กุตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ ปจฺเจยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปุถุชฺชโน กุตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ ปจฺเจยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ

[57] อิตฺถี ราชา จกฺกวตฺตี สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส ราชา จกฺกวตฺตี สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี สกฺโก เทวานมินฺโท สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส สกฺโก เทวานมินฺโท สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี มาโร ปาปิมา สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส มาโร ปาปิมา สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี มหาพฺรหฺมา สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส มหาพฺรหฺมา สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ

ทฺเว ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ วา ธมฺมํ วา เทเสยฺยุนฺติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, เอโกว ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอกิสฺสา โลกธาตุยา อุปฺปชฺชิสฺสติ วา ธมฺมํ วา เทเสสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ

ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ อิฏฺโฐ กนฺโต ปิโย มนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ อนิฏฺโฐ อกนฺโต อปฺปิโย อมนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ ฯ ติณฺณํ สุจริตานํ อนิฏฺโฐ อกนฺโต อปฺปิโย อมนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ติณฺณํ สุจริตานํ อิฏฺโฐ กนฺโต ปิโย มนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ

อญฺญตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา กุหโก ลปโก เนมิตฺตโก กุหนลปนเนมิตฺตกตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปญฺจ นีวรเณ อปฺปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ อนุปฏฺฐิตสฺสติ [อนุปฏฺฐิตสติ (สี.)] วิหรนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค อภาวยิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อญฺญตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สพฺพโทสาปคโต ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ อุปฏฺฐิตสฺสติ วิหรนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาวยิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส อิทํ วุจฺจติ ฐานาฏฺฐานญาณํ ปฐมํ ตถาคตพลํฯ

อิติ ฐานาฏฺฐานคตา สพฺเพ ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา เกจิ สคฺคูปคา เกจิ อปายูปคา เกจิ นิพฺพานูปคา, เอวํ ภควา อาห –

[58]

สพฺเพ สตฺตา [ปสฺส สํ. นิ. 1.133] มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํฯ

ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคา;

นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา, ปุญฺญกมฺมา จ สุคฺคติํ;

อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวาติ [ปรินิพฺพนฺติ อนาสวาติ (สี. ก.)]ฯ

สพฺเพ สตฺตาติ อริยา จ อนริยา จ สกฺกายปริยาปนฺนา จ สกฺกายวีติวตฺตา จฯ มริสฺสนฺตีติ ทฺวีหิ มรเณหิ ทนฺธมรเณน จ อทนฺธมรเณน จ, สกฺกายปริยาปนฺนานํ อทนฺธมรณํ สกฺกายวีติวตฺตานํ ทนฺธมรณํฯ มรณนฺตํ หิ ชีวิตนฺติ ขยา อายุสฺส อินฺทฺริยานํ อุปโรธา ชีวิตปริยนฺโต มรณปริยนฺโตฯ ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺตีติ กมฺมสฺสกตาฯ ปุญฺญปาปผลูปคาติ กมฺมานํ ผลทสฺสาวิตา จ อวิปฺปวาโส จฯ

นิรยํ ปาปกมฺมนฺตาติ อปุญฺญสงฺขาราฯ ปุญฺญกมฺมา จ สุคฺคตินฺติ ปุญฺญสงฺขารา สุคติํ คมิสฺสนฺติฯ อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวาติ สพฺพสงฺขารานํ สมติกฺกมนํฯ เตนาห ภควา – ‘‘สพฺเพ…เป.… นาสวา’’ติฯ

‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํฯ ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคาฯ นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อาคาฬฺหา จ นิชฺฌามา จ ปฏิปทาฯ ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ มชฺฌิมา ปฏิปทาฯ ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ, ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคา, นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อยํ สํกิเลโสฯ เอวํ สํสารํ นิพฺพตฺตยติฯ ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ…เป.… นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อิเม ตโย วฏฺฏา ทุกฺขวฏฺโฏ กมฺมวฏฺโฏ กิเลสวฏฺโฏฯ ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ ติณฺณํ วฏฺฏานํ วิวฏฺฏนาฯ ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ…เป.… นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อาทีนโว, ‘‘ปุญฺญกมฺมา จ สุคฺคติ’’นฺติ อสฺสาโท, ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ นิสฺสรณํฯ ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ…เป.… นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ เหตุ จ ผลญฺจ, ปญฺจกฺขนฺธา ผลํ, ตณฺหา เหตุ, ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ มคฺโค จ ผลญฺจฯ ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํฯ ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคา, นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อยํ สํกิเลโส, โส สํกิเลโส ติวิโธ ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺฐิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโสติฯ

[59] ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลโส ตีหิ ตณฺหาหิ นิทฺทิสิตพฺโพ – กามตณฺหาย ภวตณฺหาย วิภวตณฺหายฯ เยน เยน วา ปน วตฺถุนา อชฺโฌสิโต, เตน เตเนว นิทฺทิสิตพฺโพ, ตสฺสา วิตฺถาโร ฉตฺติํสาย ตณฺหาย ชาลินิยา วิจริตานิฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิสํกิเลโส อุจฺเฉทสสฺสเตน นิทฺทิสิตพฺโพ, เยน เยน วา ปน วตฺถุนา ทิฏฺฐิวเสน อภินิวิสติ, ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ เตน เตเนว นิทฺทิสิตพฺโพ, ตสฺสา วิตฺถาโร ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ ตตฺถ ทุจฺจริตสํกิเลโส เจตนา เจตสิกกมฺเมน นิทฺทิสิตพฺโพ, ตีหิ ทุจฺจริเตหิ กายทุจฺจริเตน วจีทุจฺจริเตน มโนทุจฺจริเตน, ตสฺสา วิตฺถาโร ทส อกุสลกมฺมปถาฯ อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวาติ อิทํ โวทานํฯ

ตยิทํ โวทานํ ติวิธํ; ตณฺหาสํกิเลโส สมเถน วิสุชฺฌติ, โส สมโถ สมาธิกฺขนฺโธ, ทิฏฺฐิสํกิเลโส วิปสฺสนาย วิสุชฺฌติ, สา วิปสฺสนา ปญฺญากฺขนฺโธ, ทุจฺจริตสํกิเลโส สุจริเตน วิสุชฺฌติ, ตํ สุจริตํ สีลกฺขนฺโธฯ

‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ, ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคา, นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อปุญฺญปฺปฏิปทา, ‘‘ปุญฺญกมฺมา จ สุคฺคติ’’นฺติ ปุญฺญปฺปฏิปทา, ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ ปุญฺญปาปสมติกฺกมปฺปฏิปทา, ตตฺถ ยา จ ปุญฺญปฺปฏิปทา ยา จ อปุญฺญปฺปฏิปทา, อยํ เอกา ปฏิปทา สพฺพตฺถคามินี เอกา อปาเยสุ, เอกา เทเวสุ, ยา จ ปุญฺญปาปสมติกฺกมา ปฏิปทา อยํ ตตฺถ ตตฺถ คามินี ปฏิปทาฯ

ตโย ราสี – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสิ, ตตฺถ โย จ มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ โย จ สมฺมตฺตนิยโต ราสิ เอกา ปฏิปทา ตตฺถ ตตฺถ คามินี, ตตฺถ โย อนิยโต ราสิ, อยํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทาฯ เกน การเณน? ปจฺจยํ ลภนฺโต นิรเย อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต ติรจฺฉานโยนีสุ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต เปตฺติวิสเยสุ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต อสุเรสุ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต เทเวสุ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต มนุสฺเสสุ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต ปรินิพฺพาเยยฺย, ตสฺมายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา, ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อิทํ วุจฺจติ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา ญาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํฯ

อิติ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา อเนกธาตุโลโก, ตตฺถ ตตฺถ คามินี ปฏิปทา นานาธาตุโลโกฯ ตตฺถ กตโม อเนกธาตุโลโก? จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ, กายธาตุ โผฏฺฐพฺพธาตุ กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุ, ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิญฺญาณธาตุ, กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหิํสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหิํสาธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โทมนสฺสธาตุ , อวิชฺชาธาตุ, สุขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, รูปธาตุ, อรูปธาตุ, นิโรธธาตุ, สงฺขารธาตุ, นิพฺพานธาตุ, อยํ อเนกธาตุโลโกฯ

ตตฺถ กตโม นานาธาตุโลโก? อญฺญา จกฺขุธาตุ, อญฺญา รูปธาตุ, อญฺญา จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ เอวํ สพฺพาฯ อญฺญา นิพฺพานธาตุฯ ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อิทํ วุจฺจติ อเนกธาตุ นานาธาตุ ญาณํ ตติยํ ตถาคตพลํฯ

[60] อิติ อเนกธาตุ นานาธาตุกสฺส โลกสฺส ยํ ยเทว ธาตุํ สตฺตา อธิมุจฺจนฺติ, ตํ ตเทว อธิฏฺฐหนฺติ อภินิวิสนฺติ, เกจิ รูปาธิมุตฺตา, เกจิ สทฺทาธิมุตฺตา, เกจิ คนฺธาธิมุตฺตา, เกจิ รสาธิมุตฺตา, เกจิ โผฏฺฐพฺพาธิมุตฺตา, เกจิ ธมฺมาธิมุตฺตา, เกจิ อิตฺถาธิมุตฺตา, เกจิ ปุริสาธิมุตฺตา, เกจิ จาคาธิมุตฺตา, เกจิ หีนาธิมุตฺตา , เกจิ ปณีตาธิมุตฺตา, เกจิ เทวาธิมุตฺตา, เกจิ มนุสฺสาธิมุตฺตา, เกจิ นิพฺพานาธิมุตฺตาฯ ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อยํ เวเนยฺโย, อยํ น เวเนยฺโย, อยํ สคฺคคามี, อยํ ทุคฺคติคามีติ, อิทํ วุจฺจติ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตา ญาณํ จตุตฺถํ ตถาคตพลํฯ

อิติ เต ยถาธิมุตฺตา จ ภวนฺติ, ตํ ตํ กมฺมสมาทานํ สมาทิยนฺติฯ เต ฉพฺพิธํ กมฺมํ สมาทิยนฺติ – เกจิ โลภวเสน, เกจิ โทสวเสน, เกจิ โมหวเสน, เกจิ สทฺธาวเสน, เกจิ วีริยวเสน, เกจิ ปญฺญาวเสนฯ ตํ วิภชฺชมานํ ทุวิธํ – สํสารคามิ จ นิพฺพานคามิ จฯ

ตตฺถ ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํฯ

ตตฺถ ยํ สทฺธาวเสน กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ สุกฺกํ สุกฺกวิปากํฯ ตตฺถ ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน สทฺธาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺกวิปากํฯ ตตฺถ ยํ วีริยวเสน ปญฺญาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมุตฺตมํ กมฺมเสฏฺฐํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติฯ

จตฺตาริ กมฺมสมาทานานิฯ อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ อายติํ ทุกฺขวิปากํ, อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนทุกฺขํ อายติํ สุขวิปากํ, อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนทุกฺขญฺเจว อายติํ จ ทุกฺขวิปากํ, อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขญฺเจว อายติํ จ สุขวิปากํฯ ยํ เอวํ ชาติยํ กมฺมสมาทานํ, อิมินา ปุคฺคเลน อกุสลกมฺมสมาทานํ อุปจิตํ อวิปกฺกํ วิปากาย ปจฺจุปฏฺฐิตํ น จ ภพฺโพ อภินิพฺพิธา คนฺตุนฺติ ตํ ภควา น โอวทติฯ ยถา เทวทตฺตํ โกกาลิกํ สุนกฺขตฺตํ ลิจฺฉวิปุตฺตํ, เย วา ปนญฺเญปิ สตฺตา มิจฺฉตฺตนิยตา อิเมสญฺจ ปุคฺคลานํ อุปจิตํ อกุสลํ น จ ตาว ปาริปูริํ คตํ, ปุรา ปาริปูริํ คจฺฉติฯ ปุรา ผลํ นิพฺพตฺตยติ, ปุรา มคฺคมาวารยติ, ปุรา เวเนยฺยตฺตํ สมติกฺกมตีติ เต ภควา อสมตฺเต โอวทติฯ ยถา ปุณฺณญฺจ โควติกํ อเจลญฺจ กุกฺกุรวติกํฯ

[61] อิมสฺส จ ปุคฺคลสฺส อกุสลกมฺมสมาทานํ ปริปูรมานํ มคฺคํ อาวารยิสฺสติ ปุรา ปาริปูริํ คจฺฉติ, ปุรา ผลํ นิพฺพตฺตยติ, ปุรา มคฺคมาวารยติ, ปุรา เวเนยฺยตฺตํ สมติกฺกมตีติ ตํ ภควา อสมตฺตํ โอวทติฯ ยถา อายสฺมนฺตํ องฺคุลิมาลํฯ

สพฺเพสํ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาฯ ตตฺถ มุทุ อาเนญฺชาภิสงฺขารา มชฺฌํ อวเสสกุสลสงฺขารา, อธิมตฺตํ อกุสลสงฺขารา, ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อิทํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ, อิทํ อุปปชฺชเวทนียํ, อิทํ อปราปริยเวทนียํ, อิทํ นิรยเวทนียํ, อิทํ ติรจฺฉานเวทนียํ, อิทํ เปตฺติวิสยเวทนียํ, อิทํ อสุรเวทนียํ, อิทํ เทวเวทนียํ, อิทํ มนุสฺสเวทนียนฺติ, อิทํ วุจฺจติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส วิปากเวมตฺตตา ญาณํ ปญฺจมํ ตถาคตพลํฯ

[62] อิติ ตถา สมาทินฺนานํ กมฺมานํ สมาทินฺนานํ ฌานานํ วิโมกฺขานํ สมาธีนํ สมาปตฺตีนํ อยํ สํกิเลโส, อิทํ โวทานํ, อิทํ วุฏฺฐานํ, เอวํ สํกิลิสฺสติ, เอวํ โวทายติ, เอวํ วุฏฺฐหตีติ ญาณํ อนาวรณํฯ

ตตฺถ กติ ฌานานิ? จตฺตาริ ฌานานิฯ กติ วิโมกฺขา? เอกาทส จ อฏฺฐ จ สตฺต จ ตโย จ ทฺเว จฯ กติ สมาธี? ตโย สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิฯ กติ สมาปตฺติโย? ปญฺจ สมาปตฺติโย – สญฺญาสมาปตฺติ อสญฺญาสมาปตฺติ เนวสญฺญานาสญฺญาสมาปตฺติ วิภูตสญฺญาสมาปตฺติ [วิภูตสมาปตฺติ (สี. ก.)] นิโรธสมาปตฺติฯ

ตตฺถ กตโม สํกิเลโส? ปฐมชฺฌานสฺส กามราคพฺยาปาทา สํกิเลโสฯ เย จ กุกฺกุฏฌายี ทฺเว ปฐมกา โย วา ปน โกจิ หานภาคิโย สมาธิ, อยํ สํกิเลโสฯ ตตฺถ กตมํ โวทานํ, นีวรณปาริสุทฺธิ, ปฐมสฺส ฌานสฺส เย จ กุกฺกุฏฌายี ทฺเว ปจฺฉิมกา โย วา ปน โกจิ วิเสสภาคิโย สมาธิ, อิทํ โวทานํฯ ตตฺถ กตมํ วุฏฺฐานํ? ยํ สมาปตฺติวุฏฺฐานโกสลฺลํ, อิทํ วุฏฺฐานํฯ ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อิทํ วุจฺจติ สพฺเพสํ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสโวทานวุฏฺฐานญาณํ ฉฏฺฐํ ตถาคตพลํฯ

[63] อิติ ตสฺเสว สมาธิสฺส ตโย ธมฺมา ปริวารา อินฺทฺริยานิ พลานิ วีริยมิติ, ตานิเยว อินฺทฺริยานิ วีริยวเสน พลานิ ภวนฺติ, อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ, อกมฺปิยฏฺเฐน พลานิ, อิติ เตสํ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตา อยํ มุทินฺทฺริโย อยํ มชฺฌินฺทฺริโย อยํ ติกฺขินฺทฺริโยติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยํ สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทติ, มชฺฌินฺทฺริยํ ภควา สํขิตฺตวิตฺถาเรน โอวทติ, มุทินฺทฺริยํ ภควา วิตฺถาเรน โอวทติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส มุทุกํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา มุทุติกฺขธมฺมเทสนํ อุปทิสติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา ติกฺขํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส สมถํ อุปทิสติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา สมถวิปสฺสนํ อุปทิสติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา วิปสฺสนํ อุปทิสติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส นิสฺสรณํ อุปทิสติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส อธิปญฺญาสิกฺขาย ปญฺญาปยติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา อธิจิตฺตสิกฺขาย ปญฺญาปยติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา อธิสีลสิกฺขาย ปญฺญาปยติฯ

ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส อยํ อิมํ ภูมิํ ภาวนญฺจ คโต, อิมาย เวลาย อิมาย อนุสาสนิยา เอวํ ธาตุโก จายํ อยํ จสฺส อาสโย อยญฺจ อนุสโย อิติ, อิทํ วุจฺจติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตา ญาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํฯ

อิติ ตตฺถ ยํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติฯ เสยฺยถิทํ, เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปญฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ติํสมฺปิ ชาติโย จตฺตารีสมฺปิ ชาติโย ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนกานิปิ ชาติสตานิ อเนกานิปิ ชาติสหสฺสานิ อเนกานิปิ ชาติสตสหสฺสานิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเปฯ อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํฯ ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ, อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติฯ

[64] ตตฺถ สคฺคูปเคสุ จ สตฺเตสุ มนุสฺสูปเคสุ จ สตฺเตสุ อปายูปเคสุ จ สตฺเตสุ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส โลภาทโย อุสฺสนฺนา อโลภาทโย มนฺทา, อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อโลภาทโย อุสฺสนฺนา โลภาทโย มนฺทา, เย วา ปน อุสฺสนฺนา เย วา ปน มนฺทา อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมานิ อินฺทฺริยานิ อุปจิตานิ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมานิ อินฺทฺริยานิ อนุปจิตานิ อมุกาย วา กปฺปโกฏิยํ กปฺปสตสหสฺเส วา กปฺปสหสฺเส วา กปฺปสเต วา กปฺเป วา อนฺตรกปฺเป วา อุปฑฺฒกปฺเป วา สํวจฺฉเร วา อุปฑฺฒสํวจฺฉเร วา มาเส วา ปกฺเข วา ทิวเส วา มุหุตฺเต วา อิมินา ปมาเทน วา ปสาเทน วาติฯ

ตํ ตํ ภวํ ภควา อนุสฺสรนฺโต อเสสํ ชานาติ, ตตฺถ ยํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนาฯ

อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา, ตตฺถ สคฺคูปเคสุ จ สตฺเตสุ มนุสฺสูปเคสุ จ สตฺเตสุ อปายูปเคสุ จ สตฺเตสุ อิมินา ปุคฺคเลน เอวรูปํ กมฺมํ อมุกาย กปฺปโกฏิยํ อุปจิตํ กปฺปสตสหสฺเส วา กปฺปสหสฺเส วา กปฺปสเต วา กปฺเป วา อนฺตรกปฺเป วา อุปฑฺฒกปฺเป วา สํวจฺฉเร วา อุปฑฺฒสํวจฺฉเร วา มาเส วา ปกฺเข วา ทิวเส วา มุหุตฺเต วา อิมินา ปมาเทน วา ปสาเทน วาติฯ อิมานิ ภควโต ทฺเว ญาณานิ – ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณญฺจ ทิพฺพจกฺขุ จ อฏฺฐมํ นวมํ ตถาคตพลํฯ

อิติ ตตฺถ ยํ สพฺพญฺญุตา ปตฺตา วิทิตา สพฺพธมฺมา วิรชํ วีตมลํ อุปฺปนฺนํ สพฺพญฺญุตญาณํ นิหโต มาโร โพธิมูเล, อิทํ ภควโต ทสมํ พลํ สพฺพาสวปริกฺขยํ ญาณํฯ ทสพลสมนฺนาคตา หิ พุทฺธา ภควนฺโตติฯ

นิยุตฺโต วิจโย หารสมฺปาโตฯ

3. ยุตฺติหารสมฺปาโต

[65]

ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต?

‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;

สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร, ญตฺวาน อุทยพฺพยํ;

ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติฯ

‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร ภวิสฺสตีติ ยุชฺชติ, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร สมฺมาทิฏฺฐิ ภวิสฺสตีติ ยุชฺชติ, สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร วิหรนฺโต อุทยพฺพยํ ปฏิวิชฺฌิสฺสตีติ ยุชฺชติ, อุทยพฺพยํ ปฏิวิชฺฌนฺโต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหิสฺสตีติ ยุชฺชติฯ สพฺพา ทุคฺคติโย ชหนฺโต สพฺพานิ ทุคฺคติวินิปาตภยานิ สมติกฺกมิสฺสตีติ ยุชฺชตีติฯ

นิยุตฺโต ยุตฺติหารสมฺปาโตฯ