เมนู

อาโลโก สนฺนิสฺสยตาย ปจฺจโย, มนสิกาโร สภาโว เหตุ ฯ สงฺขารา วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ วิญฺญาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ สฬายตนํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ผสฺโส เวทนาย ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ เวทนา ตณฺหาย ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ตณฺหา อุปาทานสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ อุปาทานํ ภวสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ภโว ชาติยา ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ชาติ ชรามรณสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ชรามรณํ โสกสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ โสโก ปริเทวสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ปริเทโว ทุกฺขสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ โทมนสฺสํ อุปายาสสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย สพฺโพ โส ปริกฺขาโรฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติฯ

นิยุตฺโต ปริกฺขาโร หาโรฯ

16. สมาโรปนหารวิภงฺโค

[50] ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? ‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา’’ติฯ

เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน ยตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺติ, สพฺพานิ ตานิ สมาโรปยิตพฺพานิฯ ยถา อาวฏฺเฏ หาเร พหุกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺตีติฯ ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา ปทฏฺฐานํ, เววจนํ, ภาวนา, ปหานมิติฯ

ตตฺถ กตมา ปทฏฺฐาเนน สมาโรปนา?

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ

ตสฺส กิํ ปทฏฺฐานํ? ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํ – อิทํ ปทฏฺฐานํ; ตตฺถ ยํ กายิกญฺจ วาจสิกญฺจ สุจริตํ, อยํ สีลกฺขนฺโธฯ มโนสุจริเต ยา อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท จ, อยํ สมาธิกฺขนฺโธฯ ยา สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธฯ

อิทํ ปทฏฺฐานํ, ตตฺถ สีลกฺขนฺโธ จ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปญฺญากฺขนฺโธ วิปสฺสนาฯ อิทํ ปทฏฺฐานํ, ตตฺถ สมถสฺส ผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนา ผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ อิทํ ปทฏฺฐานํฯ

วนํ วนถสฺส ปทฏฺฐานํฯ กิญฺจ วนํ? โก จ วนโถ? วนํ นาม ปญฺจ กามคุณา, ตณฺหา วนโถฯ อิทํ ปทฏฺฐานํฯ วนํ นาม นิมิตฺตคฺคาโห ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วาฯ วนโถ นาม เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ อนุพฺยญฺชนคฺคาโห ‘‘อโห จกฺขุ, อโห โสตํ, อโห ฆานํ, อโห ชิวฺหา, อโห กาโย, อิติฯ อิทํ ปทฏฺฐานํฯ วนํ นาม ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ อปริญฺญาตานิฯ ยํ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สํโยชนํ, อยํ วนโถฯ อิทํ ปทฏฺฐานํฯ วนํ นาม อนุสโยฯ วนโถ นาม ปริยุฏฺฐานํฯ อิทํ ปทฏฺฐานํฯ เตนาห ภควา ‘‘เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจา’’ติฯ อยํ ปทฏฺฐาเนน สมาโรปนาฯ

[51] ตตฺถ กตมา เววจเนน สมาโรปนา? ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ; อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อเสกฺขผลํฯ อิทํ เววจนํฯ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลํ; อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อคฺคผลํ อรหตฺตํฯ อิทํ เววจนํฯ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ กามธาตุสมติกฺกมนํ; อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ เตธาตุสมติกฺกมนํฯ อิทํ เววจนํฯ ปญฺญินฺทฺริยํ, ปญฺญาพลํ, อธิปญฺญาสิกฺขา, ปญฺญากฺขนฺโธ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ญาณํ, สมฺมาทิฏฺฐิ, ตีรณา, สนฺตีรณา, หิรี, วิปสฺสนา, ธมฺเม ญาณํ, สพฺพํ, อิทํ เววจนํฯ อยํ เววจเนน สมาโรปนาฯ

ตตฺถ กตมา ภาวนาย สมาโรปนา? ยถาห ภควา ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ’’ฯ อาตาปีติ วีริยินฺทฺริยํฯ สมฺปชาโนติ ปญฺญินฺทฺริยํฯ สติมาติ สตินฺทฺริยํฯ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ สมาธินฺทฺริยํฯ เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เกน การเณน? เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ภาวิยมาเนสุ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

เอวํ สพฺเพ ฯ เกน การเณน? สพฺเพ หิ โพธงฺคมา ธมฺมา โพธิปกฺขิยา นิยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณา, เต เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ อยํ ภาวนาย สมาโรปนาฯ

ตตฺถ กตมา ปหาเนน สมาโรปนา? กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กพฬีกาโร จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, กามุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, กามโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อภิชฺฌากายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, กามาสเวน จ อนาสโว ภวติ, กาโมฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, ราคสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ, รูปูปิกา [รูปุปิกา (ก.) เอวมุปริปิ] จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, รูปธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ฉนฺทาคติํ คจฺฉติฯ

เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ผสฺโส จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, ภวูปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, ภวโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, พฺยาปาทกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, ภวาสเวน จ อนาสโว ภวติ, ภโวฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, โทสสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ, เวทนูปิกา จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, เวทนาธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ โทสาคติํ คจฺฉติฯ

จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, วิญฺญาณํ จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, ทิฏฺฐุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, ทิฏฺฐิโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, ทิฏฺฐาสเวน จ อนาสโว ภวติ, ทิฏฺโฐฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, มานสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ, สญฺญูปิกา จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, สญฺญาธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ภยาคติํ คจฺฉติฯ

ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโต ‘‘อนตฺตนิ [อนตฺตนิเย (สี.) ปสฺส อ. นิ. 4.49] อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, มโนสญฺเจตนา จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, อตฺตวาทุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, อวิชฺชาโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน จ อนาสโว ภวติ, อวิชฺโชฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, โมหสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ , สงฺขารูปิกา จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, สงฺขารธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ โมหาคติํ คจฺฉติฯ อยํ ปหาเนน สมาโรปนาฯ

เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –

‘‘เย ธมฺมา ยํ มูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา;

เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติฯ

นิยุตฺโต สมาโรปโน หาโรฯ

นิฏฺฐิโต จ หารวิภงฺโคฯ

1. เทสนาหารสมฺปาโต

[52]

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวาฯ

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ

วุตฺตา, ตสฺสา นิทฺเทโส กุหิํ ทฏฺฐพฺโพ? หารสมฺปาเตฯ ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต?

‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตน [กาเยน (อุทา. 32)], มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จ;

ถินมิทฺธาภิภูเตน, วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติฯ

อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ กิํ เทสยติ, ปมาทํ ตํ มจฺจุโน ปทํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิหตํ นาม วุจฺจติ ยทา ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ ปสฺสติ, โส วิปลฺลาโสฯ โส ปน วิปลฺลาโส กิํลกฺขโณ? วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโสฯ โส กิํ วิปลฺลาสยติ? ตโย ธมฺเม สญฺญํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิมิติฯ โส กุหิํ วิปลฺลาสยติ? จตูสุ อตฺตภาววตฺถูสุ, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เอวํ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ