‘‘นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาเยถา’’ติ เววจนปญฺญตฺติ สงฺขตสฺส อุปนยนปญฺญตฺติ จฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ เววจนปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส โชตนาปญฺญตฺติ จฯ ‘‘ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายตี’’ติ อยํ เววจนปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส, นิยฺยานิกปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิสฺสรณปญฺญตฺติ สํสารโตฯ เตนาห ภควา ‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺสา’’ติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติฯ

นิยุตฺโต ปญฺญตฺติ หาโรฯ

12. โอตรณหารวิภงฺโค

[42] ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร? ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท’’ติฯ

‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, อยํ อหสฺมีติ [อยมหมสฺมีติ (สี.) ปสฺส อุทา. 61] อนานุปสฺสี;

เอวํ วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ

‘‘อุทฺธ’’นฺติ รูปธาตุ จ อรูปธาตุ จฯ ‘‘อโธ’’ติ กามธาตุฯ ‘‘สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติ เตธาตุเก อยํ อเสกฺขาวิมุตฺติฯ ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ, อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ – สีลกฺขนฺเธน สมาธิกฺขนฺเธน ปญฺญากฺขนฺเธน, อยํ ขนฺเธหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ

สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ

‘‘อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติ อยํ สกฺกายทิฏฺฐิยา สมุคฺฆาโต, สา เสกฺขาวิมุตฺติ, ตานิเยว เสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว เสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ

สาเยว วิชฺชา ปญฺญากฺขนฺโธฯ อยํ ขนฺเธหิ โอตรณาฯ

สาเยว วิชฺชา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา, อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ

สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ

เสกฺขาย จ วิมุตฺติยา อเสกฺขาย จ วิมุตฺติยา วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายฯ เตนาห ภควา ‘‘อุทฺธํ อโธ’’ติฯ

[43] ‘‘นิสฺสิตสฺส [ปสฺส อุทา. 74] จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ, จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ, นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ, จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติฯ

‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติ นิสฺสโย นาม ทุวิโธ ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จฯ ตตฺถ ยา รตฺตสฺส เจตนา, อยํ ตณฺหานิสฺสโย; ยา มูฬฺหสฺส เจตนา, อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโยฯ

เจตนา ปน สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, เอวํ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ

ตตฺถ ยา รตฺตสฺส เวทนา, อยํ สุขา เวทนาฯ ยา สมฺมูฬฺหสฺส เวทนา, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา, อิมา ทฺเว เวทนา เวทนากฺขนฺโธฯ อยํ ขนฺเธหิ โอตรณาฯ

ตตฺถ สุขา เวทนา ทฺเว อินฺทฺริยานิ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ, อทุกฺขมสุขา เวทนา อุเปกฺขินฺทฺริยํฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว อินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ, เย สงฺขารา สาสวา ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ

สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ สาสวํ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ

‘‘อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถี’’ติ สมถวเสน วา ตณฺหาย อนิสฺสิโต วิปสฺสนาวเส วา ทิฏฺฐิยา อนิสฺสิโตฯ ยา วิปสฺสนา อยํ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, เอวํ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ

สาเยว วิปสฺสนา ปญฺญากฺขนฺโธฯ อยํ ขนฺเธหิ โอตรณาฯ

สาเยว วิปสฺสนา ทฺเว อินฺทฺริยานิ – วีริยินฺทฺริยญฺจ ปญฺญินฺทฺริยญฺจฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

สาเยว วิปสฺสนา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ

สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ

‘‘ปสฺสทฺธิยา สตี’’ติ ทุวิธา ปสฺสทฺธิ กายิกา จ เจตสิกา จฯ ยํ กายิกํ สุขํ, อยํ กายปสฺสทฺธิฯ ยํ เจตสิกํ สุขํ, อยํ เจตสิกา ปสฺสทฺธิฯ

ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ [เวทยติ (ก.)], สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ยถาภูตํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมิํ ‘‘วิมุตฺต’’มิติ [วิมุตฺตมฺหีติ (สี. ก.)] ญาณํ โหติ, ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานาติฯ โส น นมติ รูเปสุ, น สทฺเทสุ, น คนฺเธสุ, น รเสสุ, น โผฏฺฐพฺเพสุ, น ธมฺเมสุ ขยา ราคสฺส ขยา โทสสฺส ขยา โมหสฺส เยน รูเปน ตถาคตํ ติฏฺฐนฺตํ จรนฺตํ ปญฺญาปยมาโน ปญฺญาเปยฺย, ตสฺส รูปสฺส ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา รูปสงฺขเย วิมุตฺโต, ตถาคโต อตฺถีติปิ น อุเปติ, นตฺถีติปิ น อุเปติ, อตฺถิ นตฺถีติปิ น อุเปติ, เนวตฺถิ โน นตฺถีติปิ น อุเปติฯ อถ โข คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย อสงฺเขยฺโย นิพฺพุโตติเยว สงฺขํ คจฺฉติ ขยา ราคสฺส, ขยา โทสสฺส, ขยา โมหสฺสฯ

ยาย เวทนาย…เป.… ยาย สญฺญายฯ เยหิ สงฺขาเรหิฯ เยน วิญฺญาเณน ตถาคตํ ติฏฺฐนฺตํ จรนฺตํ ปญฺญาปยมาโน ปญฺญาเปยฺย, ตสฺส วิญฺญาณสฺส ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิญฺญาณสงฺขเย วิมุตฺโต, ตถาคโต อตฺถีติปิ น อุเปติ, นตฺถีติปิ น อุเปติ, อตฺถิ นตฺถีติปิ น อุเปติ, เนวตฺถิ โน นตฺถีติปิ น อุเปติฯ อถ โข คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย อสงฺเขยฺโย นิพฺพุโตติเยว สงฺขํ คจฺฉติ ขยา ราคสฺส, ขยา โทสสฺส, ขยา โมหสฺสฯ ‘‘อาคตี’’ติ อิธาคติฯ ‘‘คตี’’ติ เปจฺจภโวฯ อาคติคตีปิ น ภวนฺติ, ‘‘เนวิธา’’ติ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ อายตเนสุฯ ‘‘น หุร’’นฺติ ฉสุ พาหิเรสุ อายตเนสุฯ ‘‘น อุภยมนฺตเรนา’’ติ ผสฺสสมุทิเตสุ ธมฺเมสุ อตฺตานํ น ปสฺสติฯ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ โส ทุวิโธ โลกิโย จ โลกุตฺตโร จฯ ตตฺถ โลกิโย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, ยาว ชรามรณาฯ โลกุตฺตโร สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ชายติ, ยาว นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติฯ เตนาห ภควา ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ…เป.… เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติฯ

[44]

‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา [ทุกฺขํ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. 78] จ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ

ปิยํ ปฏิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต, ปิเย อสนฺเต น ภวนฺติ เอเตฯ

ตสฺมา หิ เต สุขิโน วีตโสกา, เยสํ ปิยํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;

ตสฺมา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน, ปิยํ น กยิราถ กุหิญฺจิ โลเก’’ติฯ

‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา จ โลกสฺมิมเนกรูปา ปิยํ ปฏิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต’’ติ – อยํ ทุกฺขา เวทนาฯ ‘‘ปิเย อสนฺเต น ภวนฺติ เอเต’’ติ – อยํ สุขา เวทนาฯ เวทนา เวทนากฺขนฺโธฯ อยํ ขนฺเธหิ โอตรณาฯ

เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, เอวํ สพฺพํฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ

ตตฺถ สุขา เวทนา ทฺเว อินฺทฺริยานิ – สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจฯ ทุกฺขา เวทนา ทฺเว อินฺทฺริยานิ – ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว อินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ, เย สงฺขารา สาสวา ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ

สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ สาสวํ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ

ตสฺมา หิ เต สุขิโน วีตโสกา, เยสํ ปิยํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;

ตสฺมา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน, ปิยํ น กยิราถ กุหิญฺจิ โลเกติฯ

อิทํ ตณฺหาปหานํฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, เอวํ สพฺพํฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ

ตํเยว ตณฺหาปหานํ สมโถฯ โส สมโถ ทฺเว อินฺทฺริยานิ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยญฺจฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

โสเยว สมโถ สมาธิกฺขนฺโธฯ อยํ ขนฺเธหิ โอตรณาฯ

โสเยว สมโถ สงฺขารปริยาปนฺโน, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ

สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ เตนาห ภควา ‘‘เย เกจิ โสกา’’ติฯ

กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;

อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติฯ

ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติฯ

โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว [สพฺพสฺเสว (ก.) ปสฺส สุ. นิ. 774] ปทา สิโร;

โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตีติฯ

ตตฺถ ยา ปีติมนตา, อยํ อนุนโยฯ ยทาห สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ, อิทํ ปฏิฆํฯ อนุนยํ ปฏิฆญฺจ ปน ตณฺหาปกฺโข, ตณฺหาย จ ปน ทสรูปีนิ อายตนานิ ปทฏฺฐานํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว ทส รูปีนิ รูปกาโย นามสมฺปยุตฺโต, ตทุภยํ นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, เอวํ สพฺพํฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ

ตเทว นามรูปํ ปญฺจกฺขนฺโธ; อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา;

ตเทว นามรูปํ อฏฺฐารส ธาตุโย; อยํ ธาตูหิ โอตรณา;

ตตฺถ โย รูปกาโย อิมานิ ปญฺจ รูปีนิ อินฺทฺริยานิ, โย นามกาโย อิมานิ ปญฺจ อรูปีนิ อินฺทฺริยานิ, อิมานิ ทส อินฺทฺริยานิฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

ตตฺถ ยทาห –

‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;

โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติฯ

อยํ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ, อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ

สาเยว สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ สพฺพํฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ

สาเยว วิชฺชา ปญฺญากฺขนฺโธฯ อยํ ขนฺเธหิ โอตรณาฯ

สาเยว วิชฺชา ทฺเว อินฺทฺริยานิ – วีริยินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยญฺจฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

สาเยว วิชฺชา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ

สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ เตนาห ภควา ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติฯ

เอตฺตาวตา ปฏิจฺจ อินฺทฺริยขนฺธธาตุอายตนานิ สโมสรโณตรณานิ ภวนฺติฯ เอวํ ปฏิจฺจ อินฺทฺริยขนฺธธาตุอายตนานิ โอตาเรตพฺพานิฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท’’ติฯ

นิยุตฺโต โอตรโณ หาโรฯ

13. โสธนหารวิภงฺโค

[45] ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห’’ติคาถาฯ ยถา อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ –

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]

วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปญฺเห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ปญฺเห ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ปญฺเห ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปญฺเห ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ สุทฺโธ อารมฺโภฯ เตนาห ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติฯ