ยถา จ สงฺฆานุสฺสติยํ วุตฺตํ สุปฺปฏิปนฺโน อุชุปฺปฏิปนฺโน ญายปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อญฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺส, สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโน วิมุตฺติสมฺปนฺโน วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺโน สตฺตานํ สาโร สตฺตานํ มณฺโฑ สตฺตานํ อุทฺธาโร สตฺตานํ เอสิกา [เอสิโก (ก.)] สตฺตานํ สุรภิปสูนํ ปุชฺโช เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจาติ สงฺฆานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ

ยถา จ สีลานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ อริยานิ อริยกนฺตานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, อลงฺกาโร จ สีลํ อุตฺตมงฺโคปโสภณตาย, นิธานญฺจ สีลํ สพฺพโทภคฺคสมติกฺกมนฏฺเฐน , สิปฺปญฺจ สีลํ อกฺขณเวธิตาย, เวลา จ สีลํ อนติกฺกมนฏฺเฐน, ธญฺญญฺจ สีลํ ทลิทฺโทปจฺเฉทนฏฺเฐน [ทฬิทฺโท… (สี.)], อาทาโส จ สีลํ ธมฺมโวโลกนตาย, ปาสาโท จ สีลํ โวโลกนฏฺเฐน, สพฺพภูมานุปริวตฺติ จ สีลํ อมตปริโยสานนฺติ สีลานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ

ยถา จ จาคานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยสฺมิํ สมเย อริยสาวโก อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตติ จาคานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติฯ

นิยุตฺโต เววจโน หาโรฯ

11. ปญฺญตฺติหารวิภงฺโค

[39] ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหาโร? ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติฯ

ยา ปกติกถาย เทสนาฯ อยํ นิกฺเขปปญฺญตฺติฯ กา จ ปกติกถาย เทสนา, จตฺตาริ สจฺจานิฯ ยถา ภควา อาห ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ อยํ ปญฺญตฺติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ฉนฺนํ ธาตูนํ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปญฺญตฺติฯ

กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที [นนฺทิ (สี.) ปสฺส สํ. นิ. 2.64)] อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ [พุทฺธิ (ก.)]ฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิฯ

ผสฺเส เจ…เป.… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเรฯ วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ , อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิฯ อยํ ปภวปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จฯ

กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว [ปสฺส สํ. นิ. 2.64], อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํฯ ยตฺถ อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิฯ

ผสฺเส เจ…เป.… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเรฯ วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํฯ ยตฺถ อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิฯ

อยํ ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺสฯ

[40] สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถฯ อปฺปมตฺโต นิปโก สโต, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติฯ กิญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘‘จกฺขุ [จกฺขุํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 4.99] อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘รูปา อนิจฺจา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิทํ [ยมิทํ (สี. ก.)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ

โสตํ …เป.… ฆานํ…เป.… ชิวฺหา…เป.… กาโย…เป.… ‘‘มโน อนิจฺโจ’’ติ [อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. 4.100)] ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘ธมฺมา อนิจฺจา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ

อยํ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺสฯ

รูปํ , ราธ, วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ [วิกีฬนิกํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 3.169] กโรถ, ปญฺญาย ตณฺหกฺขยาย ปฏิปชฺชถฯ ตณฺหกฺขยา ทุกฺขกฺขโย, ทุกฺขกฺขยา นิพฺพานํฯ เวทนํ…เป.…ฯ สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร วิญฺญาณํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ, ปญฺญาย ตณฺหกฺขยาย ปฏิปชฺชถฯ ตณฺหกฺขยา ทุกฺขกฺขโย, ทุกฺขกฺขยา นิพฺพานํฯ

อยํ นิโรธปญฺญตฺติ นิโรธสฺส, นิพฺพิทาปญฺญตฺติ อสฺสาทสฺส, ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺสฯ

‘‘โส อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ

อยํ ปฏิเวธปญฺญตฺติ สจฺจานํ, นิกฺเขปปญฺญตฺติ ทสฺสนภูมิยา, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ โสตาปตฺติผลสฺสฯ ‘‘โส อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘อิเม อาสวา อเสสํ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ

อยํ อุปฺปาทปญฺญตฺติ ขเย ญาณสฺส, โอกาสปญฺญตฺติ อนุปฺปาเท ญาณสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, อารมฺภปญฺญตฺติ วีริยินฺทฺริยสฺส, อาสาฏนปญฺญตฺติ อาสาฏิกานํ, นิกฺเขปปญฺญตฺติ ภาวนาภูมิยา, อภินิฆาตปญฺญตฺติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํฯ

[41] อิทํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ อยํ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… อยํ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.…ฯ อยํ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ

อยํ เทสนาปญฺญตฺติ สจฺจานํ, นิกฺเขปปญฺญตฺติ สุตมยิยา ปญฺญาย สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปญฺญตฺติ ธมฺมจกฺกสฺสฯ

‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขสมุทโย ปหาตพฺโพ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขนิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘สา โข ปนายํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา ภาเวตพฺพา’’ติ เม, ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ

อยํ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิกฺเขปปญฺญตฺติ จินฺตามยิยา ปญฺญาย, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อญฺญินฺทฺริยสฺสฯ

‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริญฺญาต’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขสมุทโย ปหีโน’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขนิโรโธ สจฺฉิกโต’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘สา โข ปนายํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา ภาวิตา’’ติ เม, ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ อยํ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิกฺเขปปญฺญตฺติ ภาวนามยิยา ปญฺญาย, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปญฺญตฺติ ธมฺมจกฺกสฺสฯ

‘‘ตุลมตุลญฺจ สมฺภวํ, ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;

อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ [อภิทา (สี. ก.) ปสฺส ที. นิ. 2.169] กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติฯ

‘‘ตุล’’นฺติ สงฺขารธาตุฯ ‘‘อตุล’’นฺติ นิพฺพานธาตุ, ‘‘ตุลมตุลญฺจ สมฺภว’’นฺติ อภิญฺญาปญฺญตฺติ สพฺพธมฺมานํฯ นิกฺเขปปญฺญตฺติ ธมฺมปฏิสมฺภิทายฯ ‘‘ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนี’’ติ ปริจฺจาคปญฺญตฺติ สมุทยสฺสฯ ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺสฯ ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติ ภาวนาปญฺญตฺติ กายคตาย สติยาฯ ฐิติปญฺญตฺติ จิตฺเตกคฺคตายฯ ‘‘อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ อภินิพฺพิทาปญฺญตฺติ จิตฺตสฺส, อุปาทานปญฺญตฺติ สพฺพญฺญุตาย, ปทาลนาปญฺญตฺติ อวิชฺชณฺฑโกสานํฯ เตนาห ภควา ‘‘ตุลมตุลญฺจ สมฺภว’’นฺติฯ

โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานํ, กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;

กามา หิ โลเก สงฺโคติ ญตฺวา, เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติฯ

‘‘โย ทุกฺข’’นฺติ เววจนปญฺญตฺติ จ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาปญฺญตฺติ จฯ ‘‘ยโตนิทาน’’นฺติ ปภวปญฺญตฺติ จ สมุทยสฺส ปหานปญฺญตฺติ จฯ ‘‘อทฺทกฺขี’’ติ เววจนปญฺญตฺติ จ ญาณจกฺขุสฺส ปฏิเวธปญฺญตฺติ จฯ ‘‘กาเมสุ โส ชนฺตุกถํ นเมยฺยา’’ติ เววจนปญฺญตฺติ จ กามตณฺหาย อภินิเวสปญฺญตฺติ จฯ ‘‘กามา หิ โลเก สงฺโคติ ญตฺวา’’ติ ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนปญฺญตฺติ กามานํฯ กามา หิ องฺคารกาสูปมา มํสเปสูปมา ปาวกกปฺปา ปปาตอุรโคปมา จฯ

‘‘เตสํ สตีมา’’ติ อปจยปญฺญตฺติ ปหานาย, นิกฺเขปปญฺญตฺติ กายคตาย สติยา, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺสฯ ‘‘วินยาย สิกฺเข’’ติ ปฏิเวธปญฺญตฺติ ราควินยสฺส โทสวินยสฺส โมหวินยสฺสฯ ‘‘ชนฺตู’’ติ เววจนปญฺญตฺติ โยคิสฺสฯ ยทา หิ โยคี กามา สงฺโคติ ปชานาติฯ โส กามานํ อนุปฺปาทาย กุสเล ธมฺเม อุปฺปาทยติ, โส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย วายมติฯ อยํ วายามปญฺญตฺติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาฯ นิกฺเขปปญฺญตฺติ โอรมตฺติกาย อสนฺตุฏฺฐิยาฯ ตตฺถ โส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา วายมตีติ อยํ อปฺปมาทปญฺญตฺติ ภาวนาย, นิกฺเขปปญฺญตฺติ วีริยินฺทฺริยสฺส, อารกฺขปญฺญตฺติ กุสลานํ ธมฺมานํ, ฐิติปญฺญตฺติ อธิจิตฺตสิกฺขายฯ เตนาห ภควา ‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทาน’’นฺติฯ

‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก, ภพฺพรูโปว ทิสฺสติ;

อุปธิพนฺธโน [อุปธิสมฺพนฺธโน (สี.) ปสฺส อุทา. 70] พาโล, ตมสา ปริวาริโต;

อสฺสิรี วิย [สสฺสโตริว (อุทา. 70)] ขายติ, ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจน’’นฺติฯ

‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติ เทสนาปญฺญตฺติ วิปลฺลาสานํฯ ‘‘ภพฺพรูโปว ทิสฺสตี’’ติ วิปรีตปญฺญตฺติ โลกสฺสฯ ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปภวปญฺญตฺติ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ, กิจฺจปญฺญตฺติ ปริยุฏฺฐานานํฯ พลวปญฺญตฺติ กิเลสานํฯ วิรูหนาปญฺญตฺติ สงฺขารานํฯ ‘‘ตมสา ปริวาริโต’’ติ เทสนาปญฺญตฺติ อวิชฺชนฺธการสฺส เววจนปญฺญตฺติ จฯ ‘‘อสฺสิรี วิย ขายตี’’ติ ทสฺสนปญฺญตฺติ ทิพฺพจกฺขุสฺส, นิกฺเขปปญฺญตฺติ ปญฺญาจกฺขุสฺสฯ ‘‘ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจน’’นฺติ ปฏิเวธปญฺญตฺติ สตฺตานํ, ราโค กิญฺจนํ โทโส กิญฺจนํ โมโห กิญฺจนํฯ เตนาห ภควา ‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติฯ

‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํฯ นยิธ [น อิธ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. 73] ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาเยถฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายตี’’ติฯ

‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ เทสนาปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส เววจนปญฺญตฺติ จฯ

‘‘นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาเยถา’’ติ เววจนปญฺญตฺติ สงฺขตสฺส อุปนยนปญฺญตฺติ จฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ เววจนปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส โชตนาปญฺญตฺติ จฯ ‘‘ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายตี’’ติ อยํ เววจนปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส, นิยฺยานิกปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิสฺสรณปญฺญตฺติ สํสารโตฯ เตนาห ภควา ‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺสา’’ติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติฯ

นิยุตฺโต ปญฺญตฺติ หาโรฯ

12. โอตรณหารวิภงฺโค

[42] ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร? ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท’’ติฯ

‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, อยํ อหสฺมีติ [อยมหมสฺมีติ (สี.) ปสฺส อุทา. 61] อนานุปสฺสี;

เอวํ วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ

‘‘อุทฺธ’’นฺติ รูปธาตุ จ อรูปธาตุ จฯ ‘‘อโธ’’ติ กามธาตุฯ ‘‘สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติ เตธาตุเก อยํ อเสกฺขาวิมุตฺติฯ ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ, อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ

ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ