นิสฺสิตจิตฺตา อโยนิยา จ อโยนิโสมนสิกาเรน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา โยนิยา จ โยนิโสมนสิกาเรน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา โกสชฺเชน จ โทวจสฺเสน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา วีริยารมฺเภน จ โสวจสฺเสน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อสฺสทฺธิเยน จ ปมาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สทฺธาย จ อปฺปมาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อสทฺธมฺมสฺสวเนน จ อสํวรเณน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สทฺธมฺมสฺสวเนน จ สํวเรน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อภิชฺฌาย จ พฺยาปาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา อนภิชฺฌาย จ อพฺยาปาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา นีวรเณหิ จ สํโยชนิเยหิ จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา ราควิราคาย จ เจโตวิมุตฺติยา อวิชฺชาวิราคาย จ ปญฺญาวิมุตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อุจฺเฉททิฏฺฐิยา จ สสฺสตทิฏฺฐิยา จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สอุปาทิเสสาย จ อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา นิทฺทิสิตพฺพาฯ อยํ นิทฺเทสสนฺธิฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติฯ

นิยุตฺโต จตุพฺยูโห หาโรฯ

7. อาวฏฺฏหารวิภงฺโค

[29] ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน’’ติ อยํฯ

‘‘อารมฺภถ [อารพฺภถ (สี.) สํ. นิ. 1.185; เถรคา. 256 ปสฺสิตพฺพํ] นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’’ติฯ

‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ วีริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ ‘‘ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ สมาธิสฺส ปทฏฺฐานํฯ ‘‘ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’’ติ ปญฺญาย ปทฏฺฐานํฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ ‘‘ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ ‘‘ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’’ติ ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปทฏฺฐานํฯ อิมานิ ปทฏฺฐานานิ เทสนาฯ

อยุญฺชนฺตานํ วา สตฺตานํ โยเค, ยุญฺชนฺตานํ วา อารมฺโภฯ

ตตฺถ เย น ยุญฺชนฺติ, เต ปมาทมูลกา น ยุญฺชนฺติฯ โส ปมาโท ทุวิโธ ตณฺหามูลโก อวิชฺชามูลโก จฯ

ตตฺถ อวิชฺชามูลโก เยน อญฺญาเณน นิวุโต เญยฺยฏฺฐานํ นปฺปชานาติ ปญฺจกฺขนฺธา อุปฺปาทวยธมฺมาติ, อยํ อวิชฺชามูลโกฯ โย ตณฺหามูลโก, โส ติวิโธ อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทาย ปริเยสนฺโต ปมาทํ อาปชฺชติ, อุปฺปนฺนานํ โภคานํ อารกฺขนิมิตฺตํ ปริโภคนิมิตฺตญฺจ ปมาทํ อาปชฺชติ อยํ โลเก จตุพฺพิโธ ปมาโท เอกวิโธ อวิชฺชาย ติวิโธ ตณฺหายฯ ตตฺถ อวิชฺชาย นามกาโย ปทฏฺฐานํฯ ตณฺหาย รูปกาโย ปทฏฺฐานํฯ ตํ กิสฺส เหตุ, รูปีสุ ภเวสุ อชฺโฌสานํ, อรูปีสุ สมฺโมโห? ตตฺถ รูปกาโย รูปกฺขนฺโธ นามกาโย จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาฯ อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา, ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จ? ตตฺถ ตณฺหา ทฺเว อุปาทานานิ กามุปาทานญฺจ สีลพฺพตุปาทานญฺจฯ อวิชฺชา ทฺเว อุปาทานานิ ทิฏฺฐุปาทานญฺจ อตฺตวาทุปาทานญฺจฯ อิเมหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ เย สอุปาทานา ขนฺธา, อิทํ ทุกฺขํฯ จตฺตาริ อุปาทานานิ, อยํ สมุทโยฯ ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํฯ เตสํ ภควา ปริญฺญาย ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายฯ

[30] ตตฺถ โย ติวิโธ ตณฺหามูลโก ปมาโท อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทาย ปริเยสติ, อุปฺปนฺนานํ โภคานํ อารกฺขณญฺจ กโรติ ปริโภคนิมิตฺตญฺจ, ตสฺส สมฺปฏิเวเธน รกฺขณา ปฏิสํหรณา, อยํ สมโถฯ

โส กถํ ภวติ? ยทา ชานาติ กามานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต โอการญฺจ สํกิเลสญฺจ โวทานญฺจ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํฯ ตตฺถ ยา วีมํสา อุปปริกฺขา อยํ วิปสฺสนาฯ อิเม ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ภาวิยมาเนสุ ทฺเว ธมฺมา ปหียนฺติ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ, อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปหีเนสุ จตฺตาริ อุปาทานานิ นิรุชฺฌนฺติฯ อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อิติ ปุริมกานิ จ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย จ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ มคฺโคฯ ภวนิโรโธ นิพฺพานํ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติฯ

ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห, ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเรว [ปุนเทว (ก.) ปสฺส ธ. ป. 338] รูหติ;

เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต, นิพฺพตฺตตี ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุนํฯ

อยํ ตณฺหานุสโยฯ กตมสฺสา ตณฺหาย? ภวตณฺหายฯ โย เอตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย อยํ อวิชฺชาฯ อวิชฺชาปจฺจยา หิ ภวตณฺหาฯ อิเม ทฺเว กิเลสา ตณฺหา จ อวิชฺชา จฯ ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ เย สอุปาทานา ขนฺธา, อิทํ ทุกฺขํฯ จตฺตาริ อุปาทานานิ อยํ สมุทโยฯ ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํฯ เตสํ ภควา ปริญฺญาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายฯ

เยน ตณฺหานุสยํ สมูหนติ [สมูหนฺติ (สี.)], อยํ สมโถฯ เยน ตณฺหานุสยสฺส ปจฺจยํ อวิชฺชํ วารยติ, อยํ วิปสฺสนาฯ อิเม ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ ตตฺถ สมถสฺส ผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนาย ผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ อิติ ปุริมกานิ จ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย จ, สมโถ วิปสฺสนา จ มคฺโค, ทฺเว จ วิมุตฺติโย นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘ยถาปิ มูเล’’ติฯ

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทาปนํ [ปริโยทปนํ (สี.) ธ. ป. 183; ที. นิ. 2.90 ปสฺสิตพฺพํ], เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ

สพฺพปาปํ นาม ตีณิ ทุจฺจริตานิ กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ, เต ทส อกุสลกมฺมปถา ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณา วาจา ผรุสา วาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ตานิ ทฺเว กมฺมานิ เจตนา เจตสิกญฺจฯ ตตฺถ โย จ ปาณาติปาโต ยา จ ปิสุณา วาจา ยา จ ผรุสา วาจา, อิทํ โทสสมุฏฺฐานํฯ ยญฺจ อทินฺนาทานํ โย จ กาเมสุมิจฺฉาจาโร โย จ มุสาวาโท, อิทํ โลภสมุฏฺฐานํ, โย สมฺผปฺปลาโป, อิทํ โมหสมุฏฺฐานํฯ อิมานิ สตฺต การณานิ เจตนากมฺมํฯ ยา อภิชฺฌา, อยํ โลโภ อกุสลมูลํฯ โย พฺยาปาโท, อยํ โทโส อกุสลมูลํฯ

ยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อยํ มิจฺฉามคฺโคฯ อิมานิ ตีณิ การณานิ เจตสิกกมฺมํฯ เตนาห ‘‘เจตนากมฺมํ เจตสิกกมฺม’’นฺติฯ

อกุสลมูลํ ปโยคํ คจฺฉนฺตํ จตุพฺพิธํ อคติํ คจฺฉติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหาฯ ตตฺถ ยํ ฉนฺทา อคติํ คจฺฉติ, อิทํ โลภสมุฏฺฐานํฯ ยํ โทสา อคติํ คจฺฉติ, อิทํ โทสสมุฏฺฐานํฯ ยํ ภยา จ โมหา จ อคติํ คจฺฉติ, อิทํ โมหสมุฏฺฐานํฯ ตตฺถ โลโภ อสุภาย ปหียติฯ โทโส เมตฺตายฯ โมโห ปญฺญายฯ ตถา โลโภ อุเปกฺขาย ปหียติฯ โทโส เมตฺตาย จ กรุณาย จฯ โมโห มุทิตาย ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉติฯ เตนาห ภควา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติฯ

[31] สพฺพปาปํ นาม อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ, อิทํ วุจฺจติ สพฺพปาปํฯ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ยา อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาจาโร, อิทํ วุจฺจติ สพฺพปาปสฺส อกรณํฯ

อฏฺฐสุ มิจฺฉตฺเตสุ ปหีเนสุ อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ สมฺปชฺชนฺติฯ อฏฺฐนฺนํ สมฺมตฺตานํ ยา กิริยา กรณํ สมฺปาทนํ, อยํ วุจฺจติ กุสลสฺส อุปสมฺปทาฯ สจิตฺตปริโยทาปนนฺติ อตีตสฺส มคฺคสฺส ภาวนากิริยํ ทสฺสยติ, จิตฺเต ปริโยทาปิเต [ปริโยทปิเต (สี. ก.)] ปญฺจกฺขนฺธา ปริโยทาปิตา ภวนฺติ, เอวญฺหิ ภควา อาห ‘‘เจโตวิสุทฺธตฺถํ, ภิกฺขเว, ตถาคเต พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติฯ ทุวิธา หิ ปริโยทาปนา นีวรณปฺปหานญฺจ อนุสยสมุคฺฆาโต จฯ ทฺเว ปริโยทาปนภูมิโย ทสฺสนภูมิ จ, ภาวนาภูมิ จ, ตตฺถ ยํ ปฏิเวเธน ปริโยทาเปติ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยโต ปริโยทาเปติ, อยํ สมุทโยฯ เยน ปริโยทาเปติ, อยํ มคฺโคฯ ยํ ปริโยทาปิตํ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติฯ

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติฯ

ธมฺโม นาม ทุวิโธ อินฺทฺริยสํวโร มคฺโค จฯ ทุคฺคติ นาม ทุวิธา เทวมนุสฺเส วา อุปนิธาย อปายา ทุคฺคติ, นิพฺพานํ วา อุปนิธาย สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคติฯ ตตฺถ ยา สํวรสีเล อขณฺฑการิตา, อยํ ธมฺโม สุจิณฺโณ อปาเยหิ รกฺขติฯ เอวํ ภควา อาห – ทฺเวมา, ภิกฺขเว, สีลวโต คติโย เทวา จ มนุสฺสา จฯ เอวญฺจ นาฬนฺทายํ นิคเม อสิพนฺธกปุตฺโต คามณิ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘พฺราหฺมณา, ภนฺเต, ปจฺฉาภูมกา กามณฺฑลุกา เสวาลมาลิกา อุทโกโรหกา อคฺคิปริจารกา, เต มตํ กาลงฺกตํ อุยฺยาเปนฺติ นาม, สญฺญาเปนฺติ นาม, สคฺคํ นาม โอกฺกาเมนฺติ [อุคฺคเมนฺติ (สี.) ปสฺส สํ. นิ. 4.358]ฯ ภควา ปน, ภนฺเต, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปโหติ ตถา กาตุํ, ยถา สพฺโพ โลโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยา’’ติฯ

‘‘เตน หิ, คามณิ, ตญฺเญเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ, ยถา เต ขเมยฺย, ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสีติฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, คามณิ, อิธสฺส ปุริโส ปาณาติปาตี อทินฺนาทายี กาเมสุมิจฺฉาจารี มุสาวาที ปิสุณวาโจ ผรุสวาโจ สมฺผปฺปลาปี อภิชฺฌาลุ พฺยาปนฺนจิตฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตู’ติฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, คามณิ, อปิ นุ โส ปุริโส มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุวา ปญฺชลิกํ [ปญฺชลิกา สํ. นิ. 4.358] อนุปริสกฺกนเหตุ วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยา’’ติฯ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, คามณิ, ปุริโส มหติํ ปุถุสิลํ คมฺภีเร อุทกรหเท [อุทกทเห (ก.)] ปกฺขิเปยฺย, ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อุมฺมุชฺช, โภ, ปุถุสิเล, อุปฺลว โภ ปุถุสิเล, ถลมุปฺลว, โภ ปุถุสิเล’ติฯ ตํ กิํ มญฺญสิ คามณิ, อปิ นุ สา มหตี ปุถุสิลา มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุ วา ปญฺชลิกํ อนุปริสกฺกนเหตุ วา อุมฺมุชฺเชยฺย วา อุปฺลเวยฺย วา ถลํ วา อุปฺลเวยฺยา’’ติฯ

‘‘โน เหตํ , ภนฺเต’’ฯ ‘‘เอวเมว โข, คามณิ, โย โส ปุริโส ปาณาติปาตี…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, กิญฺจาปิ นํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตู’ติฯ อถ โข โส ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺยฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, คามณิ, อิธสฺส ปุริโส ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต มุสาวาทา ปฏิวิรโต ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิตฺโต สมฺมาทิฏฺฐิโก, ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตู’ติฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, คามณิ, อปิ นุ โส ปุริโส มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุ วา ปญฺชลิกํ อนุปริสกฺกนเหตุ วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺยา’’ติฯ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, คามณิ, ปุริโส สปฺปิกุมฺภํ วา เตลกุมฺภํ วา คมฺภีเร [คมฺภีรํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 4.358] อุทกรหเท โอคาเหตฺวา ภินฺเทยฺยฯ ตตฺร ยาสฺส สกฺขรา วา กฐลา [กถลา (ก.)], สา อโธคามี อสฺสฯ ยญฺจ ขฺวสฺส ตตฺร สปฺปิ วา เตลํ วา, ตํ อุทฺธํคามิ อสฺสฯ ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘โอสีท, โภ สปฺปิเตล, สํสีท, โภ สปฺปิเตล, อโธ คจฺฉ [อวํคจฺฉ (สี. ก.)]‘โภ สปฺปิเตลา’ติฯ ตํ กิํ มญฺญสิ คามณิ, อปิ นุ ตํ สปฺปิเตลํ มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุ วา ปญฺชลิกํ อนุปริสกฺกนเหตุ วา ‘โอสีเทยฺย วา สํสีเทยฺย วา อโธ วา คจฺเฉยฺยา’ติฯ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ

‘‘เอวเมว โข, คามณิ, โย โส ปุริโส ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิโก, กิญฺจาปิ นํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตู’’’ติฯ อถ โข โส ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยฯ อิติ ธมฺโม สุจิณฺโณ อปาเยหิ รกฺขติฯ ตตฺถ ยา มคฺคสฺส ติกฺขตา อธิมตฺตตา, อยํ ธมฺโม สุจิณฺโณ สพฺพาหิ อุปปตฺตีหิ รกฺขติฯ เอวํ ภควา อาห –

‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส [ปสฺส อุทา. 32], สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;

สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร, ญตฺวาน อุทยพฺพยํ;

ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติฯ

[32] ตตฺถ ทุคฺคตีนํ เหตุ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ, ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ, เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ เย สอุปาทานา ขนฺธา, อิทํ ทุกฺขํฯ จตฺตาริ อุปาทานานิ, อยํ สมุทโยฯ ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ, เตสํ ภควา ปริญฺญาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายฯ ตตฺถ ตณฺหาย ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ ปทฏฺฐานํฯ อวิชฺชาย มนินฺทฺริยํ ปทฏฺฐานํฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รกฺขนฺโต สมาธิํ ภาวยติ, ตณฺหญฺจ นิคฺคณฺหาติฯ มนินฺทฺริยํ รกฺขนฺโต วิปสฺสนํ ภาวยติ, อวิชฺชญฺจ นิคฺคณฺหาติฯ ตณฺหานิคฺคเหน ทฺเว อุปาทานานิ ปหียนฺติ กามุปาทานญฺจ สีลพฺพตุปาทานญฺจฯ อวิชฺชานิคฺคเหน ทฺเว อุปาทานานิ ปหียนฺติ ทิฏฺฐุปาทานญฺจ อตฺตวาทุปาทานญฺจฯ จตูสุ อุปาทาเนสุ ปหีเนสุ ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ อิทํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริยนฺติฯ

ตตฺถ พฺรหฺมจริยสฺส ผลํ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ โสตาปตฺติผลํ สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺตํ [อรหตฺตผลํ (ก.)] อคฺคผลํฯ อิมานิ จตฺตาริ พฺรหฺมจริยสฺส ผลานิ [พฺรหฺมจริยผลานีติ (สี.)]ฯ อิติ ปุริมกานิ จ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย จฯ สมโถ จ วิปสฺสนา จ พฺรหฺมจริยญฺจ มคฺโค, พฺรหฺมจริยสฺส ผลานิ จ ตทารมฺมณา จ อสงฺขตาธาตุ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขตี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ ปฏิเวเธน รกฺขติ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยโต รกฺขติ, อยํ สมุทโยฯ เยน รกฺขติ, อยํ มคฺโคฯ ยํ รกฺขติ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน’’ติฯ

นิยุตฺโต อาวฏฺโฏ หาโรฯ

8. วิภตฺติหารวิภงฺโค

[33] ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโร? ‘‘ธมฺมญฺจ ปทฏฺฐานํ ภูมิญฺจา’’ติฯ

ทฺเว สุตฺตานิ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจฯ ทฺเว ปฏิปทา ปุญฺญภาคิยา จ ผลภาคิยา จฯ ทฺเว สีลานิ สํวรสีลญฺจ ปหานสีลญฺจ, ตตฺถ ภควา วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ปุญฺญภาคิยาย ปฏิปทาย เทสยติ, โส สํวรสีเล ฐิโต เตน พฺรหฺมจริเยน พฺรหฺมจารี ภวติ, ตตฺถ ภควา นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ ผลภาคิยาย ปฏิปทาย เทสยติ, โส ปหานสีเล ฐิโต เตน พฺรหฺมจริเยน พฺรหฺมจารี ภวติฯ

ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ? วาสนาภาคิยํ นาม สุตฺตํ ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา กามานํ อาทีนโว เนกฺขมฺเม อานิสํโสติฯ

ตตฺถ กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ? นิพฺเพธภาคิยํ นาม สุตฺตํ ยา จตุสจฺจปฺปกาสนา, วาสนาภาคิเย สุตฺเต นตฺถิ ปชานนา, นตฺถิ มคฺโค, นตฺถิ ผลํฯ นิพฺเพธภาคิเย สุตฺเต อตฺถิ ปชานนา, อตฺถิ มคฺโค, อตฺถิ ผลํฯ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิฯ อิเมสํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนาย ผเลน สีเลน พฺรหฺมจริเยน สพฺพโต วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยชยิตพฺพา ยาวติกา ญาณสฺส ภูมิฯ

[34] ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา? ทฺเว ธมฺมา สาธารณา นามสาธารณา วตฺถุสาธารณา จฯ ยํ วา ปน กิญฺจิ อญฺญมฺปิ เอวํ ชาติยํ, มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตานํ อนิยตานญฺจ สตฺตานํ ทสฺสนปฺปหาตพฺพา กิเลสา สาธารณา, ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา, ปุถุชฺชนสฺส อนาคามิสฺส จ อุทฺธํภาคิยา สํโยชนา สาธารณา, ยํ กิญฺจิ อริยสาวโก โลกิยํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, สพฺพา สา อวีตราเคหิ [อวิคตราเคหิ (ก.)] สาธารณา, สาธารณา หิ ธมฺมา เอวํ อญฺญมญฺญํ ปรํ ปรํ สกํ สกํ วิสยํ นาติวตฺตนฺติฯ โยปิ อิเมหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต น โส ตํ ธมฺมํ อุปาติวตฺตติฯ อิเม ธมฺมา สาธารณาฯ