พระอภิธรรมปิฎก

เล่มที่ 7

ปัฏฐาน ภาคที่ 1

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

มาติกานิกเขป

วาระ

[1] ปัจจัย 24

10. ปุเรชาตปัจจัย
11. ปัจฉาชาตปัจจัย
12. อาเสวนปัจจัย
13. กัมมปัจจัย
14. วิปากปัจจัย
15. อาหารปัจจัย
16. อินทริยปัจจัย
17. ฌานปัจจัย
18. มัคคปัจจัย
19. สัมปยุตตปัจจัย
20. วิปปยุตตปัจจัย
21. อัตถิปัจจัย
22. นัตถิปัจจัย
23. วิคตปัจจัย
24. อวิคตปัจจัย.

ปรมัตถทีปนี

อรรถกถาปัญจปกรณ์

อรรถกถาถามหาปัฏฐานปกรณ์

อารัมภกถา

ปัฏฐานปกรณ์นั้น ขอท่านสาธุชนทั้งหลาย จงตั้งใจ
สดับการพรรณนานั้นเถิด.

วรรณนาอุทเทส

วาระ

ดำเนินความว่า ใน อนุโลมปัฏฐาน พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรง
อาศัยติกะ 22 ติกะ แสดงชื่อ ติกปัฏฐาน. ทรงอาศัยทุกะ 100 ทุกะ
แสดงชื่อ ทุกปัฏฐาน. ต่อจากนั้น ทรงรวมติกะ 22 ติกะเข้าในทุกะ
100 ทุกะ แล้วทรงแสดงชื่อ ทุกติกปัฏฐาน. ต่อจากนั้น ทรงรวมทุกะ
100 ทุกะเข้าในติกะ 22 ติกะ แล้วทรงแสดงชื่อ ติกทุกปัฏฐาน. อนึ่ง
ทรงผนวกติกะเข้าในติกะเท่านั้น แล้วทรงแสดงชื่อ ติกติกปัฏฐาน. ทรง
ผนวกทุกะเข้าในทุกะเท่านั้น แล้วทรงแสดงชื่อ ทุกทุกปัฏฐาน. พระผู้มี-
พระภาคเจ้าตรัสอย่างนี้ว่า
"ใน อนุโลมปัฏฐาน มีนัยอันลึกซึ้งยิ่ง 6 นัย
คือ ติกปัฏฐานอันประเสริฐ ทุกปัฏฐานอันสูงสุด
ทุกติกปัฏฐาน ติกทุกปัฏฐาน ติกติกปัฏฐาน และ
ทุกทุกปัฏฐาน" ดังนี้.
แม้ใน ปัจจนียปัฏฐาน ก็ทรงแสดงปัฏฐานด้วยนัย 6 นัย แม้ใน
ปัจจนียะอย่างนี้ คือ ทรงอาศัยติกะ 22 ติกะ แสดงชื่อติกปัฏฐาน ทรง
อาศัยทุกะ 100 ทุกะ แสดงชื่อทุกปัฏฐาน ทรงผนวกติกะ 22 เข้าใน
ทุกะ 100 ทุกะ แล้วทรงแสดงชื่อทุกติกปัฏฐาน ทรงผนวกทุกะ 100
ทุกะเข้าในติกะ 22 ติกะ แล้วทรงแสดงชื่อติกทุกปัฏฐาน ทรงผนวก
1. อธิบายมาติกา.

ติกะเข้าในติกะเท่านั้น แล้วทรงแสดงชื่อติกติกปัฏฐาน ทรงผนวกทุกะ
เข้าในทุกะเท่านั้น แล้วทรงแสดงชื่อทุกทุกปัฏฐาน. เพราะเหตุนั้น
พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสไว้ว่า
" ในปัจจนียปัฏฐาน มีนัยอันลึกซึ้งยิ่ง 6 นัย
คือ ติกปัฏฐานอันประเสริฐ ทุกปัฏฐานอันสูงสุด
ทุกติกปัฏฐาน ติกทุกปัฏฐาน ติกติกปัฏฐาน และ
ทุกทุกปัฏฐาน " ดังนี้.
แม้ใน อนุโลมปัจจนียปัฏฐาน ต่อจากนั้นไป ก็ทรงแสดงนัย 6
นัย โดยอุบายนี้เหมือนกัน. เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า จึง
ตรัสว่า
" ในอนุโลมปัจจนียปัฏฐาน มีนัยอันลึกซึ้งยิ่ง 6
นัย คือ ติกปัฏฐานอันประเสริฐ ทุกปัฏฐานอันสูงสุด
ทุกติกปัฏฐาน ติกทุกปัฏฐาน ติกติกปัฏฐาน และ
ทุกทุกปัฏฐาน" ดังนี้.
ต่อจากนั้น ใน ปัจจนียานุโลมปัฏฐาน ก็ทรงแสดงนัย 6 เหล่านี้
เหมือนกัน. เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า
" ใน ปัจจนียานุโลมปัฏฐาน มีนัยอันลึกซึ้ง 6
นัย คือ ติกปัฏฐานอันประเสริฐ ทุกปัฏฐานอันสูงสุด
ทุกติกปัฏฐาน ติกทุกปัฏฐาน ติกติกปัฏฐาน และ
ทุกทุกปัฏฐาน " ดังนี้.
จริงอยู่ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้อย่างนี้ว่า ปัฏฐาน คือ ใน
อนุโลมนัยมีปัฏฐาน 6 ในปัจจนียนัยมีปัฏฐาน 6 ในอนุโลมปัจจนียนัย

มีปัฏฐาน 6 ในปัจจนียานุโลมนัยมีปัฏฐาน 6 ดังกล่าวมาแล้ว ชื่อว่า
ปัฏฐานมหาปกรณ์ อันเป็นที่ประชุมแห่งสมันตปัฏฐาน 24. ในปัฏฐาน
นั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ปกรณ์เป็นที่รวมแห่งสมันตปัฏฐาน 24
นี้ ชื่อว่าปัฏฐานมหาปกรณ์ ด้วยอำนาจแห่งการเป็นที่รวมแห่งสมันต-
ปัฏฐาน 24 เหล่าใด ดังนี้ ผู้ศึกษาพึงทราบอรรถแห่งชื่อ แห่งปัฏฐาน
เหล่านั้น และแห่งปกรณ์นี้อย่างนี้ก่อน.
ถามว่า ชื่อว่าปัฏฐาน เพราะอรรถว่า กระไร ?
ตอบว่า เพราะอรรถว่า เป็นปัจจัยมีประการต่าง ๆ. จริงอยู่
ป อักษร ย่อมแสดงอรรถว่า มีประการต่าง ๆ.
ฐาน ศัพท์ ย่อมแสดงอรรถว่า เป็นปัจจัย.
จริงอยู่ ปัจจัยท่านเรียกว่า ฐานะ ในคำทั้งหลายมีอาทิว่า ความ
เป็นผู้ฉลาดในฐานะและมิใช่ฐานะ บรรดาปัฏฐาน 2 เหล่านั้น แต่ละข้อ
ชื่อว่า ปัฏฐาน เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงไว้ด้วยอำนาจแห่ง
ปัจจัยมีประการต่าง ๆ ด้วยประการฉะนี้. ก็ปกรณ์นั้นทั้งหมด ผู้ศึกษา
พึงทราบว่า ปัฏฐาน เพราะเป็นที่รวมแห่งปัฏฐานเหล่านั้น.
อีกนัยหนึ่ง ถามว่า ชื่อว่า ปัฏฐาน เพราะอรรถว่า อะไร ?
ตอบว่า เพราะอรรถว่า จำแนก. จริงอยู่ ปัฏฐานปรากฏโดย
อรรถว่า จำแนกในที่มาว่า การบัญญัติ การแต่งตั้ง การเปิดเผย การ
จำแนก การทำให้กระจ่าง. บรรดาปัฏฐาน 24 เหล่านี้ แต่ละอย่างชื่อว่า
ปัฏฐาน เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงจำแนกธรรมทั้งหลาย มีกุศล
เป็นต้น ด้วยอำนาจแห่งปัจจัย มีเหตุปัจจัยเป็นต้น ด้วยประการฉะนี้.