ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

จูฬนิทฺเทสปาฬิ

ปารายนวคฺโค

วตฺถุคาถา

[1]

โกสลานํ ปุรา รมฺมา, อคมา ทกฺขิณาปถํ;

อากิญฺจญฺญํ ปตฺถยาโน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคูฯ

[2]

โส อสฺสกสฺส วิสเย, มฬกสฺส [อฬกสฺส (สุ. นิ. 983) มุฬกสฺส (สฺยา.), มูฬฺหกสฺส (ก.)] สมาสเน [สมาสนฺเน (ก.)];

วสิ โคธาวรีกูเล, อุญฺเฉน จ ผเลน จฯ

[3]

ตสฺเสว [ตํเยว (ก.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหุ;

ตโต ชาเตน อาเยน, มหายญฺญมกปฺปยิฯ

[4]

มหายญฺญํ ยชิตฺวาน, ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ;

ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณฯ

[5]

อุคฺฆฏฺฏปาโท ตสิโต [ตสฺสิโต (ก.)], ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร;

โส จ นํ อุปสงฺกมฺม, สตานิ ปญฺจ ยาจติฯ

[6]

ตเมนํ พาวรี ทิสฺวา, อาสเนน นิมนฺตยิ;

สุขญฺจ กุสลํ ปุจฺฉิ, อิทํ วจนมพฺรวิ [วจนมพฺรุวิ (สี.)]ฯ

[7]

‘‘ยํ โข มม เทยฺยธมฺมํ, สพฺพํ วิสชฺชิตํ มยา;

อนุชานาหิ เม พฺรหฺเม, นตฺถิ ปญฺจสตานิ เม’’ฯ

[8]

‘‘สเจ เม ยาจมานสฺส, ภวํ นานุปทสฺสติ [ปเทสฺสติ (ก.)];

สตฺตเม ทิวเส ตุยฺหํ, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา’’ฯ

[9]

อภิสงฺขริตฺวา กุหโก, เภรวํ โส อกิตฺตยิ;

ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, พาวรี ทุกฺขิโต อหุฯ

[10]

อุสฺสุสฺสติ อนาหาโร, โสกสลฺลสมปฺปิโต;

อโถปิ เอวํ จิตฺตสฺส, ฌาเน น รมตี มโนฯ

[11]

อุตฺรสฺตํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา, เทวตา อตฺถกามินี;

พาวริํ อุปสงฺกมฺม, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[12]

‘‘น โส มุทฺธํ ปชานาติ, กุหโก โส ธนตฺถิโก;

มุทฺธนิ มุทฺธปาเต [มุทฺธนิมฺมุทฺธปาเต (ก.)] วา, ญาณํ ตสฺส น วิชฺชติ’’ฯ

[13]

‘‘โภตี [โภติ (ก.)] จรหิ ชานาติ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา;

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ [มุทฺธาติปาตญฺจ (ก.)], ตํ สุโณม วโจ ตว’’ฯ

[14]

‘‘อหมฺเปตํ น ชานามิ, ญาณํ เมตฺถ น วิชฺชติ;

มุทฺธนิ มุทฺธาธิปาเต จ, ชินานญฺเหตฺถ [ชนานญฺเหตฺถ (ก.)] ทสฺสนํ’’ฯ

[15]

‘‘อถ โก จรหิ [โย จรติ (ก.)] ชานาติ, อสฺมิํ ปถวิมณฺฑเล [ปุถวิมณฺฑเล (สี.)];

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, ตํ เม อกฺขาหิ เทวเต’’ฯ

[16]

‘‘ปุรา กปิลวตฺถุมฺหา, นิกฺขนฺโต โลกนายโก;

อปจฺโจ โอกฺกากราชสฺส, สกฺยปุตฺโต ปภงฺกโรฯ

[17]

‘‘โส หิ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

สพฺพาภิญฺญาพลปฺปตฺโต [ผลปฺปตฺโต (ก.)], สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;

สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโต, วิมุตฺโต อุปธิกฺขเยฯ

[18]

‘‘พุทฺโธ โส ภควา โลเก, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;

ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต ตํ พฺยากริสฺสติ’’ฯ

[19]

สมฺพุทฺโธติ วโจ สุตฺวา, อุทคฺโค พาวรี อหุ;

โสกสฺส ตนุโก อาสิ, ปีติญฺจ วิปุลํ ลภิฯ

[20]

โส พาวรี อตฺตมโน อุทคฺโค, ตํ เทวตํ ปุจฺฉติ เวทชาโต;

‘‘กตมมฺหิ คาเม นิคมมฺหิ วา ปน, กตมมฺหิ วา ชนปเท โลกนาโถ;

ยตฺถ คนฺตฺวาน ปสฺเสมุ, สมฺพุทฺธํ ทฺวิปทุตฺตมํ’’ฯ

[21]

‘‘สาวตฺถิยํ โกสลมนฺทิเร ชิโน, ปหูตปญฺโญ วรภูริเมธโส;

โส สกฺยปุตฺโต วิธุโร อนาสโว, มุทฺธาธิปาตสฺส วิทู นราสโภ’’ฯ

[22]

ตโต อามนฺตยี สิสฺเส, พฺราหฺมเณ มนฺตปารคู [ปารเค (สฺยา.)];

‘‘เอถ มาณวา อกฺขิสฺสํ, สุณาถ วจนํ มมฯ

[23]

‘‘ยสฺเสโส ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;

สฺวาชฺช โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน, สมฺพุทฺโธ อิติ วิสฺสุโต;

ขิปฺปํ คนฺตฺวาน สาวตฺถิํ, ปสฺสวฺโห ทฺวิปทุตฺตมํ’’ฯ

[24]

‘‘กถํ จรหิ ชาเนมุ, ทิสฺวา พุทฺโธติ พฺราหฺมณ;

อชานตํ โน ปพฺรูหิ, ยถา ชาเนมุ ตํ มยํ’’ฯ

[25]

‘‘อาคตานิ หิ มนฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;

ทฺวตฺติํสานิ จ พฺยากฺขาตา, สมตฺตา อนุปุพฺพโสฯ

[26]

‘‘ยสฺเสเต โหนฺติ คตฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;

ทฺเวเยว ตสฺส คติโย, ตติยา หิ น วิชฺชติฯ

[27]

‘‘สเจ อคารํ อาวสติ, วิเชยฺย ปถวิํ อิมํ;

อทณฺเฑน อสตฺเถน, ธมฺเมน อนุสาสติฯ

[28]

‘‘สเจ จ โส ปพฺพชติ, อคารา อนคาริยํ;

วิวฏฺฏจฺฉโท [วิวตฺตจฺฉทฺโท (สี.)] สมฺพุทฺโธ, อรหา ภวติ อนุตฺตโรฯ

[29]

‘‘ชาติํ โคตฺตญฺจ ลกฺขณํ, มนฺเต สิสฺเส ปุนาปเร;

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, มนสาเยว ปุจฺฉถฯ

[30]

‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปญฺเห, วาจาย วิสชฺชิสฺสติ’’ [วิสฺสชิสฺสติ (ก.)]ฯ

[31]

พาวริสฺส วโจ สุตฺวา, สิสฺสา โสฬส พฺราหฺมณา;

อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคูฯ

[32]

โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก;

โตเทยฺย-กปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโตฯ

[33]

ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;

โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิฯ

[34]

ปจฺเจกคณิโน สพฺเพ, สพฺพโลกสฺส วิสฺสุตา;

ฌายี ฌานรตา ธีรา, ปุพฺพวาสนวาสิตาฯ

[35]

พาวริํ อภิวาเทตฺวา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;

ชฏาชินธรา สพฺเพ, ปกฺกามุํ อุตฺตรามุขาฯ

[36]

มฬกสฺส ปติฏฺฐานํ, ปุรมาหิสฺสติํ [ปุรมาหิยติ (ก.)] ตทา [สทา (ก.)];

อุชฺเชนิญฺจาปิ โคนทฺธํ, เวทิสํ วนสวฺหยํฯ

[37]

โกสมฺพิญฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิญฺจ ปุรุตฺตมํ;

เสตพฺยํ กปิลวตฺถุํ, กุสินารญฺจ มนฺทิรํฯ

[38]

ปาวญฺจ โภคนครํ, เวสาลิํ มาคธํ ปุรํ;

ปาสาณกํ เจติยญฺจ, รมณียํ มโนรมํฯ

[39]

ตสิโตวุทกํ สีตํ, มหาลาภํว วาณิโช;

ฉายํ ฆมฺมาภิตตฺโตว ตุริตา ปพฺพตมารุหุํฯ

[40]

ภควา ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;

ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, สีโหว นทตี วเนฯ

[41]

อชิโต อทฺทส พุทฺธํ, ปีตรํสิํว [ชิตรํสิํ สีตรํสิํ (ก.), วีตรํสิํ (สี. สฺยา.)] ภาณุมํ;

จนฺทํ ยถา ปนฺนรเส, ปริปูรํ [ปาริปูริํ (สี. สฺยา.)] อุปาคตํฯ

[42]

อถสฺส คตฺเต ทิสฺวาน, ปริปูรญฺจ พฺยญฺชนํ;

เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺโฐ, มโนปญฺเห อปุจฺฉถฯ

[43]

‘‘อาทิสฺส ชมฺมนํ พฺรูหิ, โคตฺตํ พฺรูหิ สลกฺขณํ;

มนฺเตสุ ปารมิํ พฺรูหิ, กติ วาเจติ พฺราหฺมโณ’’ฯ

[44]

‘‘วีสํ วสฺสสตํ อายุ, โส จ โคตฺเตน พาวรี;

ตีณิสฺส ลกฺขณา คตฺเต, ติณฺณํ เวทาน ปารคูฯ

[45]

‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;

ปญฺจสตานิ วาเจติ, สธมฺเม ปารมิํ คโต’’ฯ

[46]

‘‘ลกฺขณานํ ปวิจยํ, พาวริสฺส นรุตฺตม;

ตณฺหจฺฉิท [กงฺขจฺฉิท (ก.)] ปกาเสหิ, มา โน กงฺขายิตํ อหุ’’ฯ

[47]

‘‘มุขํ ชิวฺหาย ฉาเทติ, อุณฺณสฺส ภมุกนฺตเร;

โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ, เอวํ ชานาหิ มาณว’’ฯ

[48]

ปุจฺฉญฺหิ กิญฺจิ อสุณนฺโต, สุตฺวา ปญฺเห วิยากเต;

วิจินฺเตติ ชโน สพฺโพ, เวทชาโต กตญฺชลีฯ

[49]

‘‘โก นุ เทโว วา พฺรหฺมา วา, อินฺโท วาปิ สุชมฺปติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปญฺเห, กเมตํ ปฏิภาสติฯ

[50]

‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, พาวรี ปริปุจฺฉติ;

ตํ พฺยากโรหิ ภควา, กงฺขํ วินย โน อิเส’’ฯ

[51]

‘‘อวิชฺชา มุทฺธาติ ชานาหิ, วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี;

สทฺธาสติสมาธีหิ, ฉนฺทวีริเยน สํยุตา’’ฯ

[52]

ตโต เวเทน มหตา, สนฺถมฺเภตฺวาน มาณโว;

เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติฯ

[53]

‘‘พาวรี พฺราหฺมโณ โภโต, สห สิสฺเสหิ มาริส;

อุทคฺคจิตฺโต สุมโน, ปาเท วนฺทติ จกฺขุม’’ฯ

[54]

‘‘สุขิโต พาวรี โหตุ, สห สิสฺเสหิ พฺราหฺมโณ;

ตฺวญฺจาปิ สุขิโต โหหิ, จิรํ ชีวาหิ มาณวฯ

[55]

‘‘พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา, สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ;

กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉถ’’ฯ

[56]

สมฺพุทฺเธน กโตกาโส, นิสีทิตฺวาน ปญฺชลี;

อชิโต ปฐมํ ปญฺหํ, ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตํฯ

วตฺถุคาถา นิฏฺฐิตาฯ

1. อชิตมาณวปุจฺฉา

[57]

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํสุ ตสฺส มหพฺภยํ’’ฯ

[58]

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]

เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ’’ฯ

[59]

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

โสตานํ กิํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’ฯ

[60]

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา]

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร’’ฯ

[61]

‘‘ปญฺญา เจว สติ จาปิ [สตี เจว (สี.)], [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

นามรูปญฺจ มาริส;

เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’ฯ

[62]

‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;

ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’ฯ

[63]

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (ก.)] ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริส’’ฯ

[64]

‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;

กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ

อชิตมาณวปุจฺฉา ปฐมาฯ