อรรถกถาสัตตกนิทเทส

อธิบายมาติกาหมวด 7

สภาวธรรมเหล่าใด ชื่อว่า ย่อมนอนเนื่อง เพราะอรรถว่าเป็นสภาพ
ที่มีกำลังและเพราะอรรถว่าเป็นสภาพที่ยังละไม่ได้ เพราะเหตุนั้น สภาวธรรม
เหล่านั้น จึงชื่อว่า อนุสัย คือกิเลสที่นอนเนื่องอยู่ในสันดาน.¹
สภาวธรรมเหล่าใด ย่อมประกอบสัตว์ไว้ ย่อมให้สัตว์สืบต่ออยู่ใน
วัฏฏะ เพราะเหตุนั้น สภาวธรรมเหล่านั้น จึงชื่อว่า สัญโญชน์ คือกิเลส
เครื่องประกอบสัตว์ไว้ในวัฏฏะ.
สภาวธรรมเหล่าใด ย่อมเกิดกลุ้มรุมจิต โดยกระทำให้กำเริบ เพราะ
เหตุนั้นสภาวธรรมเหล่านั้น จึงชื่อว่า ปริยุฏฐาน คือ กิเลสที่ประทุษร้าย
จิต. ปริยุฏฐาน คือ กามราคะ ชื่อว่า กามราคปริยุฏฐาน. แม้ในคำที่
เหลือก็นัยนี้แหละ.
ธรรมทั้งหลายอันมิใช่ของสัตบุรุษ หรือว่า ธรรมทั้งหลายอันไม่สงบ
เพราะอรรถว่าเป็นธรรมลามก เพราะเหตุนั้น ธรรมเหล่านั้น จึงชื่อว่า อสัท-
ธรรม.
จริตทั้งหลาย อันโทษทั้งหลายมีราคะเป็นต้น ประทุษร้ายแล้ว เพราะ
เหตุนั้นจริตเหล่านั้น จึงชื่อว่า ทุจจริต. ธรรมเหล่าใด ย่อมสำคัญว่าตนมีอยู่
โดยอาการนั้น ๆ เพราะเหตุนั้น ธรรมเหล่านั้น จึงชื่อว่ามานะ.

1. องค์ธรรมของอนุสัยกิเลส สัญโญชน์ และปริยุฏฐาน อย่างเดียวกัน คือ กามราคะ
ปฏิฆะ มานะ ทิฏฐิ วิจิกิจฉา ภวราคะ อวิชชา ส่วนที่ต่างกันนั้น คือ อนุสัย จัดเป็นกิเลส
อย่างละเอียดได้ปัจจัยแล้วจึงเกิดขึ้น สัญโญชน์และปริยุฏฐาน จัดเป็นกิเลสอย่างกลาง เพราะ
เกิดสัมปยุตกับจิต กิเลสทั้งหมดล่วงมโนทวารไปสู่กายทวาร วจีทวาร เรียกว่า กิเลสอย่าง
หยาบ.