เมนู

ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺติฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ตสฺส อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ญตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํ;

น ราคราคี น วิราครตฺโต, ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีต’’นฺติฯ

สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส จตุตฺโถฯ

5. ปรมฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ปรมฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[31]

ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;

หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตฯ

ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโนติฯ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺฐิคติกาฯ เต ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฏฺฐิคตํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺฐิยา วสนฺติ ปวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติฯ ยถา อาคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺฐิคติกาฯ เต ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฏฺฐิคตํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺฐิยา วสนฺติ ปวสนฺติ [สํวสนฺติ (สฺยา.) นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก] อาวสนฺติ ปริวสนฺตีติ – ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโนฯ

ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเกติฯ ยทนฺติ ยํฯ อุตฺตริํ กุรุเตติ อุตฺตริํ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู’’ติ อุตฺตริํ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติฯ ‘‘อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต…, อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโน…, อยํ ทิฏฺฐิ ภทฺทิกา…, อยํ ปฏิปทา สุปญฺญตฺตา…, อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก’’ติ อุตฺตริํ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร…เป.… มนุโชฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเกฯ

หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาหาติ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ ฐเปตฺวา สพฺเพ ปรปฺปวาเท ขิปติ อุกฺขิปติ ปริกฺขิปติฯ ‘‘โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปญฺญตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ เอวมาห เอวํ กเถติ เอวํ ภณติ เอวํ ทีปยติ เอวํ โวหรตีติ – หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาหฯ

ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตติฯ ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาฯ วิวาทานีติ ทิฏฺฐิกลหานิ ทิฏฺฐิภณฺฑนานิ ทิฏฺฐิวิคฺคหานิ ทิฏฺฐิวิวาทานิ ทิฏฺฐิเมธคานิ จฯ อวีติวตฺโตติ อนติกฺกนฺโต อสมติกฺกนฺโต อวีติวตฺโตติ – ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;

หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต’’ติฯ

[32]

ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเฐ สุเต สีลวเต มุเต วา;

ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญํฯ

ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเฐ สุเต สีลวเต มุเต วาติฯ ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิฯ อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺฐิคตํฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํฯ กตโม ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺฐิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฏฺฐิกา สาวกา โหนฺติฯ ตํทิฏฺฐิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ, ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํฯ อยํ ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโสฯ กตโม ทิฏฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺฐิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา; อยํ ทิฏฺฐิ อลํ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา; อิมาย ทิฏฺฐิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ; อิมาย ทิฏฺฐิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามิ อายติํ ผลปาฏิกงฺขี โหติฯ อยํ ทิฏฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโสฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, ทิฏฺฐสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, สุตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, สีลสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, วตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, มุตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํฯ กตโม มุตสุทฺธิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺฐิโก สตฺถา โหติ ตํทิฏฺฐิกา สาวกา โหนฺติ…เป.… อยํ มุตสุทฺธิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโสฯ กตโม มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺฐิ อลํ นาคตฺตาย วา…เป.… อยํ มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโสฯ มุตสุทฺธิยาปิ อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ ทิฏฺเฐ สุเต สีลวเต มุเต วาฯ

ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหายาติฯ ตเทวาติ ตํ ทิฏฺฐิคตํฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ สมุคฺคหายาติ อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหายฯ

นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญนฺติฯ อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเฐ สุเต สีลวเต มุเต วา;

ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญ’’นฺติฯ

[33]

ตํ วาปิ [จาปิ (สี.)] คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญํ;

ตสฺมา หิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยฯ

ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺตีติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวํ วทนฺติ – ‘‘คนฺโถ เอโส, ลคฺคนํ เอตํ, พนฺธนํ เอตํ, ปลิโพโธ เอโส’’ติฯ เอวํ วทนฺติ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติฯ

ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญนฺติฯ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต สนฺนิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตฯ ปสฺสติ หีนมญฺญนฺติ อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปนิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญํฯ

ตสฺมา หิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยาติฯ

ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฏฺฐํ วา ทิฏฺฐสุทฺธิํ วา สุตํ วา สุตสุทฺธิํ วา มุตํ วา มุตสุทฺธิํ วา สีลํ วา สีลสุทฺธิํ วา วตํ วา วตสุทฺธิํ วา น นิสฺสเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิเวเสยฺยาติ – ตสฺมา หิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญํ;

ตสฺมา หิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยา’’ติฯ

[34]

ทิฏฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย, ญาเณน วา สีลวเตน วาปิ;

สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มญฺเญถ วิเสสิ วาปิฯ

ทิฏฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย, ญาเณน วา สีลวเตน วาปีติฯ อฏฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา, สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา , ทิฏฺฐิํ น กปฺปเยยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย น อภินิพฺพตฺเตยฺยฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ทิฏฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย ญาเณน วา สีลวเตน วาปิฯ

สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺยาติฯ สทิโสหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺยฯ

หีโน น มญฺเญถ วิเสสิ วาปีติฯ หีโนหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ เสยฺโยหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – หีโน น มญฺเญถ วิเสสิ วาปิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ทิฏฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย, ญาเณน วา สีลวเตน วาปิ;

สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มญฺเญถ วิเสสิ วาปี’’ติฯ

[35]

อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;

ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี, ทิฏฺฐิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจิฯ

อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโนติฯ อตฺตํ ปหายาติ อตฺตทิฏฺฐิํ ปหายฯ อตฺตํ ปหายาติ คาหํ [อตฺตคาหํ (สี. ก.)] ปหายฯ อตฺตํ ปหายาติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อตฺตํ ปหายฯ อนุปาทิยาโนติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคณฺหมาโน อปรามาสมาโน อนภินิวิสมาโนติ – อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโนฯ

ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรตีติ อฏฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา ตณฺหานิสฺสยํ วา ทิฏฺฐินิสฺสยํ วา น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ น อภินิพฺพตฺเตตีติ – ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติฯ

เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารีติ ส เว วิยตฺเตสุ ภินฺเนสุ ทฺเวชฺฌาปนฺเนสุ ทฺเวฬฺหกชาเตสุ นานาทิฏฺฐิเกสุ นานาขนฺติเกสุ นานารุจิเกสุ นานาลทฺธิเกสุ นานาทิฏฺฐินิสฺสยํ นิสฺสิเตสุ ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺเตสุ โทสาคติํ คจฺฉนฺเตสุ โมหาคติํ คจฺฉนฺเตสุ ภยาคติํ คจฺฉนฺเตสุ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ น โทสาคติํ คจฺฉติ น โมหาคติํ คจฺฉติ น ภยาคติํ คจฺฉติ น ราควเสน คจฺฉติ น โทสวเสน คจฺฉติ น โมหวเสน คจฺฉติ น มานวเสน คจฺฉติ น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ น อนุสยวเสน คจฺฉติ น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารีฯ

ทิฏฺฐิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจีติฯ ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส กิญฺจิ ทิฏฺฐิคตํ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – ทิฏฺฐิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;

ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี, ทิฏฺฐิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจี’’ติฯ

[36]

ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;

นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ

ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ อนฺโตติ [อนฺตาติ (สฺยา.)] ผสฺโส เอโก อนฺโต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต; อตีโต เอโก อนฺโต, อนาคโต ทุติโย อนฺโต; สุขา เวทนา เอโก อนฺโต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต; นามํ เอโก อนฺโต, รูปํ ทุติโย อนฺโต; ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต; สกฺกาโย เอโก อนฺโต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโตฯ ปณิธิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ

ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาฯ

อิธาติ สกตฺตภาโว, หุราติ ปรตฺตภาโว; อิธาติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, หุราติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ; อิธาติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, หุราติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิธาติ มนุสฺสโลโก, หุราติ เทวโลโก ; อิธาติ กามธาตุ, หุราติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; อิธาติ กามธาตุ รูปธาตุฯ หุราติ อรูปธาตุฯ ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติฯ ยสฺส อุโภ อนฺเต จ ภวาภวาย จ อิธ หุรญฺจ ปณิธิ ตณฺหา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาฯ

นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจีติฯ นิเวสนาติ ทฺเว นิเวสนา – ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺฐินิเวสนา จ…เป.… อยํ ตณฺหานิเวสนา…เป.… อยํ ทิฏฺฐินิเวสนาฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจีติ นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิฯ

ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติฯ ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุฯ นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สมุคฺคหีตนฺติ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;

นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีต’’นฺติฯ

[37]

ตสฺสีธ ทิฏฺเฐ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญา;

ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยฯ

ตสฺสีธ ทิฏฺเฐ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญาติฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ตสฺส ทิฏฺเฐ วา ทิฏฺฐสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา สญฺญาปุพฺพงฺคมตา สญฺญาวิกปฺปเยยฺยตา สญฺญาวิคฺคเหน สญฺญาย อุฏฺฐปิตา สมุฏฺฐปิตา กปฺปิตา ปกปฺปิตา สงฺขตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตา, ทิฏฺฐิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺสีธ ทิฏฺเฐ ว สุเต มุเต วา ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญาฯ

ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานนฺติฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺฐิ พาหิตา โหติ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานนฺติฯ ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยนฺตํ อคณฺหนฺตํ อปรามสนฺตํ อนภินิเวสนฺตนฺติ – ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานํฯ

เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยาติฯ กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ…เป.… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิกปฺโปฯ ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺฐิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโฐฯ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา เกน ราเคน กปฺเปยฺย เกน โทเสน กปฺเปยฺย เกน โมเหน กปฺเปยฺย เกน มาเนน กปฺเปยฺย กาย ทิฏฺฐิยา กปฺเปยฺย เกน อุทฺธจฺเจน กปฺเปยฺย กาย วิจิกิจฺฉาย กปฺเปยฺย เกหิ อนุสเยหิ กปฺเปยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน กปฺเปยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน กปฺเปยฺย วิกปฺเปยฺย วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ตสฺสีธ ทิฏฺเฐ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญา;

ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยา’’ติฯ

[38]

กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;

น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีฯ

น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺตีติฯ กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จฯ กตโม ตณฺหากปฺโป? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา [ทาสีทาสา (สฺยา. ก.)] อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหากปฺโปฯ กตโม ทิฏฺฐิกปฺโป? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺฐิ, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตารํ ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (สี. สฺยา. ก.)] วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห, อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ – อยํ ทิฏฺฐิกปฺโปฯ เตสํ ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺฐิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโฐฯ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา น กปฺเปนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ น อภินิพฺพตฺเตนฺตีติ – น กปฺปยนฺติฯ

น ปุเรกฺขโรนฺตีติฯ ปุเรกฺขาราติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร จ…เป.… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโรฯ เตสํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโฐฯ ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา น ตณฺหํ วา น ทิฏฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรนฺติ น ตณฺหาธชา น ตณฺหาเกตู น ตณฺหาธิปเตยฺยา น ทิฏฺฐิธชา น ทิฏฺฐิเกตู น ทิฏฺฐาธิปเตยฺยาฯ น ตณฺหาย วา น ทิฏฺฐิยา วา ปริวาเรตฺวา จรนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติฯ

ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเสติฯ ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ เตสนฺติ เตสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํฯ น ปฏิจฺฉิตาเสติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ น ปฏิจฺฉิตาเสฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ น ปฏิจฺฉิตาเสติ – ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเสฯ

น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโยติฯ นาติ ปฏิกฺเขโปฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺฐิ พาหิตา โหติ…เป.… อสิโต ตาทิ วุจฺจเต ส พฺรหฺมา น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโยติฯ พฺราหฺมโณ สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา น ยายติ น นิยฺยติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโยฯ

ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีติฯ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ โส ปารงฺคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต [วิตฺถาโร] ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารงฺคโตฯ น ปจฺเจตีติ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ สกทาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ อนาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – ปารงฺคโต น ปจฺเจติฯ ตาทีติ อรหา ปญฺจหากาเรหิ ตาที – อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาทีฯ

กถํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที? อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที, นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุกฺเขปิ ตาทีฯ

เอกจฺเจ พาหํ [องฺคํ (สี.)] คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกจฺเจ พาหํ [องฺคํ (สี.)] วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ – อมุสฺมิํ นตฺถิ ราโค, อมุสฺมิํ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิฆาติวีติวตฺโต อนุโรธวิโรธสมติกฺกนฺโตฯ เอวํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาทีฯ

กถํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราโค จตฺโต วนฺโต มุตฺโต ปหีโน ปฏินิสฺสฏฺโฐฯ โทโส…เป.… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺฐาฯ เอวํ อรหา จตฺตาวีติ ตาทีฯ

กถํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที? อรหา กาโมฆํ ติณฺโณ ภโวฆํ ติณฺโณ ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต ฯ โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติฯ เอวํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาทีฯ

กถํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โกธา…เป.… อุปนาหา… มกฺขา… ปฬาสา… อิสฺสาย… มจฺฉริยา… มายาย… สาเฐยฺยา… ถมฺภา… สารมฺภา… มานา… อติมานา… มทา… ปมาทา… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํฯ เอวํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาทีฯ

กถํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที? อรหา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สทฺธาย สติ สทฺโธติ ตํนิทฺเทสา ตาที; วีริเย สติ วีริยวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สติยา สติ สติมาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สมาธิมฺหิ สติ สมาหิโตติ ตํนิทฺเทสา ตาที; ปญฺญาย สติ ปญฺญวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; วิชฺชาย สติ เตวิชฺโชติ ตํนิทฺเทสา ตาที; อภิญฺญาย สติ ฉฬภิญฺโญติ ตํนิทฺเทสา ตาทีฯ เอวํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาทีติ – ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีฯ

เตนาห ภควา –

‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;

พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที’’ติฯ

ปรมฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส ปญฺจโมฯ

6. ชราสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ชราสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[39]

อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ [มียติ (สี.)] ;

โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติฯ

อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติฯ ชีวิตนฺติ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ – ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํฯ กถํ ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติฯ

‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;

เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณฯ

‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรู;

น ตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา [สโมหิตา (สี. สฺยา. ก.)]

‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ;

สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกาฯ

‘‘อนนฺตรา จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคตา;

ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณฯ

‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;

จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยาฯ