เมนู

หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานีติฯ วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยา สพฺเพ วินิจฺฉเย [สพฺพา วินิจฺฉิตทิฏฺฐิโย (สฺยา.), สพฺพา วินิจฺฉยทิฏฺฐิโย (ก.)] หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิฯ

น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติฯ น กลหํ กโรติ, น ภณฺฑนํ กโรติ, น วิคฺคหํ กโรติ, น วิวาทํ กโรติ, น เมธคํ กโรติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอวํ วิมุตฺตจิตฺโต โข, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ น เกนจิ สํวทติ, น เกนจิ วิวทติ, ยญฺจ โลเก วุตฺตํ เตน จ โวหรติ อปรามส’’นฺติฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘วินิจฺฉเย ฐตฺวา สยํ ปมาย, อุทฺธํส โลกสฺมิํ วิวาทเมติ;

หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ, น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก’’ติฯ

จูฬวิยูหสุตฺตนิทฺเทโส ทฺวาทสโมฯ

13. มหาวิยูหสุตฺตนิทฺเทโส

อถ มหาวิยูหสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[130]

เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ [สจฺจนฺติ ปวาทยนฺติ (สฺยา.)] ;

สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ, อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถฯ

เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานาติฯ เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ ทิฏฺฐิปริพฺพสานาติฯ

สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺฐิคติกา; เต ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฏฺฐิคตํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺฐิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติฯ ยถา อคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สนฺเตเก…เป.… ปริวสนฺตีติ – เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานาฯ

อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺตีติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติฯ

สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺตีติฯ สพฺเพว เต สมณพฺราหฺมณา นินฺทเมว อนฺเวนฺติ, ครหเมว อนฺเวนฺติ, อกิตฺติเมว อนฺเวนฺติ; สพฺเพ นินฺทิตาเยว โหนฺติ, ครหิตาเยว โหนฺติ, อกิตฺติตาเยว โหนฺตีติ – สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติฯ

อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถาติฯ ตตฺถ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสํ โถมนํ กิตฺติํ วณฺณหาริกํ ลภนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปคจฺฉนฺติ วินฺทนฺตีติ – อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;

สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ, อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถา’’ติฯ

[131]

อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;

เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิํฯ

อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมายาติฯ อปฺปญฺหิ เอตนฺติ อปฺปกํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, โถกกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอตนฺติ – อปฺปญฺหิ เอตํฯ

น อลํ สมายาติ นาลํ ราคสฺส สมาย, โทสสฺส สมาย, โมหสฺส สมาย , โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ … สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพานาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยาติ – อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมายฯ

ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมีติฯ ทิฏฺฐิกลหสฺส ทิฏฺฐิภณฺฑนสฺส ทิฏฺฐิวิคฺคหสฺส ทิฏฺฐิวิวาทสฺส ทิฏฺฐิเมธคสฺส ทฺเว ผลานิ โหนฺติ – ชยปราชโย โหติ, ลาภาลาโภ โหติ, ยสายโส โหติ, นินฺทาปสํโส โหติ, สุขทุกฺขํ โหติ, โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ, อิฏฺฐานิฏฺฐํ โหติ, อนุนยปฏิฆํ โหติ, อุคฺฆาตินิคฺฆาติ โหติ, อนุโรธวิโรโธ โหติฯ อถ วา ตํ กมฺมํ นิรยสํวตฺตนิกํ, ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ, เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกนฺติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิฯ

เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถาติฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺฐิกลเหสุ ทิฏฺฐิภณฺฑเนสุ ทิฏฺฐิวิคฺคเหสุ ทิฏฺฐิวิวาเทสุ ทิฏฺฐิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวาฯ น วิวาทเยถาติ น กลหํ กเรยฺย, น ภณฺฑนํ กเรยฺย, น วิคฺคหํ กเรยฺย, น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหา ภณฺฑนา วิคฺคหา วิวาทา เมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถฯ

เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมินฺติฯ อวิวาทภูมิํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ เอตํ อวิวาทภูมิํ เขมโต ตาณโต เลณโต สรณโต อภยโต อจฺจุตโต อมตโต นิพฺพานโต ปสฺสนฺโต ทกฺขนฺโต โอโลเกนฺโต นิชฺฌายนฺโต อุปปริกฺขนฺโตติ – เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;

เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิ’’นฺติฯ

[132]

ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;

อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย, ทิฏฺเฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนฯ

ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชาติฯ ยา กาจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – ยา กาจีติฯ สมฺมุติโยติฯ สมฺมุติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิสมฺมุติโยฯ ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชเนหิ ชนิตา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชา, ปุถุ นานาชเนหิ ชนิตา วา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชาติ – ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชาฯ

สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวาติฯ วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ สพฺพาว เอตา ทิฏฺฐิสมฺมุติโย เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวาฯ

อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺยาติฯ อุปโยติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา อนูปโย ปุคฺคโล กิํ รูปํ อุเปยฺย อุปคจฺเฉยฺย คณฺเหยฺย ปรามเสยฺย อภินิวิเสยฺย อตฺตา เมติฯ กิํ เวทนํ… กิํ สญฺญํ… กิํ สงฺขาเร… กิํ วิญฺญาณํ… กิํ คติํ… กิํ อุปปตฺติํ… กิํ ปฏิสนฺธิํ… กิํ ภวํ … กิํ สํสารํ… กิํ วฏฺฏํ อุเปยฺย อุปคจฺเฉยฺย คณฺเหยฺย ปรามเสยฺย อภินิเวเสยฺยาติ – อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺยฯ

ทิฏฺเฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนติฯ ทิฏฺเฐ วา ทิฏฺฐสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา ขนฺติํ อกุพฺพมาโน ฉนฺทํ อกุพฺพมาโน เปมํ อกุพฺพมาโน ราคํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ทิฏฺเฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;

อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย, ทิฏฺเฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน’’ติฯ

[133]

สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธิํ, วตํ สมาทาย อุปฏฺฐิตาเส;

อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธิํ, ภวูปนีตา กุสลาวทานาฯ

สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธินฺติฯ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สีลุตฺตมวาทา; เต สีลมตฺเตน สญฺญมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริวิสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริวิมุตฺติํ อาหุ [อาหํสุ (สี. ก.)] วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ

สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต เอวมาห – ‘‘จตูหิ โข อหํ, คหปติ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺญเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปตฺตํ สมณํ อโยชฺฌํฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, น กาเยน ปาปกมฺมํ กโรติ, น ปาปิกํ [ปาปกํ (สี.)] วาจํ ภาสติ, น ปาปกํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปติ, น ปาปกํ อาชีวํ อาชีวติฯ อิเมหิ โข อหํ, คหปติ , จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺญเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปตฺตํ สมณํ อโยชฺฌํ; เอวเมว สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สีลุตฺตมวาทา; เต สีลมตฺเตน สญฺญมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ อาหุ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตี’’ติ – สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธิํฯ

วตํ สมาทาย อุปฏฺฐิตาเสติฯ

วตนฺติ หตฺถิวตํ วา อสฺสวตํ วา โควตํ วา กุกฺกุรวตํ วา กากวตํ วา วาสุเทววตํ วา พลเทววตํ วา ปุณฺณภทฺทวตํ วา มณิภทฺทวตํ วา อคฺคิวตํ วา นาควตํ วา สุปณฺณวตํ วา ยกฺขวตํ วา อสุรวตํ วา คนฺธพฺพวตํ วา มหาราชวตํ วา จนฺทวตํ วา สูริยวตํ วา อินฺทวตํ วา พฺรหฺมวตํ วา เทววตํ วา ทิสาวตํ วา อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา อุปฏฺฐิตา ปจฺจุปฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – วตํ สมาทาย อุปฏฺฐิตาเสฯ

อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธินฺติฯ อิธาติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ สิกฺเขมาติ สิกฺเขม อาจเรม สมาจเรม สมาทาย วตฺเตมาติ – อิเธว สิกฺเขมฯ อถสฺส สุทฺธินฺติ อถสฺส สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺตินฺติ – อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธิํฯ

ภวูปนีตา กุสลาวทานาติฯ ภวูปนีตาติ ภวูปนีตา ภวูปคตา ภวชฺโฌสิตา ภวาธิมุตฺตาติ – ภวูปนีตา กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ภวูปนีตา กุสลาวทานาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธิํ, วตํ สมาทาย อุปฏฺฐิตาเส;

อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธิํ, ภวูปนีตา กุสลาวทานา’’ติฯ

[134]

สเจ จุโต สีลวตโต โหติ, ปเวธตี [ส เวธตี (สี สฺยา.)] กมฺมวิราธยิตฺวา;

ปชปฺปตี [ส ชปฺปตี (สี. สฺยา.)] ปตฺถยตี จ สุทฺธิํ, สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหาฯ

สเจ จุโต สีลวตโต โหตีติฯ ทฺวีหิ การเณหิ สีลวตโต จวติ – ปรวิจฺฉินฺทนาย วา จวติ, อนภิสมฺภุณนฺโต วา จวติฯ กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย จวติ? ปโร วิจฺฉินฺทติ โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปญฺญตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา, มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา, มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา, ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติฯ เอวํ ปโร วิจฺฉินฺทติฯ เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารา จวติ, ธมฺมกฺขานา จวติ, คณา จวติ, ทิฏฺฐิยา จวติ, ปฏิปทาย จวติ, มคฺคโต จวติฯ

เอวํ ปริวิจฺฉินฺทนาย จวติฯ กถํ อนภิสมฺภุณนฺโต จวติ? สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลโต จวติ, วตํ อนภิสมฺภุณนฺโต วตโต จวติ, สีลพฺพตํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลพฺพตโต จวติฯ เอวํ อนภิสมฺภุณนฺโต จวตีติ – สเจ จุโต สีลวตโต โหติฯ

ปเวธติ กมฺมวิราธยิตฺวาติฯ ปเวธตีติ สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ‘‘วิรทฺธํ มยา, อปรทฺธํ มยา, ขลิตํ มยา, คลิตํ มยา, อญฺญาย อปรทฺโธ อห’’นฺติ เวธติ ปเวธติ สมฺปเวธตีติ – ปเวธติฯ กมฺมวิราธยิตฺวาติ ปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อาเนญฺชาภิสงฺขารํ วา ‘‘วิรทฺธํ มยา, อปรทฺธํ มยา, ขลิตํ มยา, คลิตํ มยา, อญฺญาย อปรทฺโธ อห’’นฺติ เวธติ ปเวธติ สมฺปเวธตีติ – ปเวธติ กมฺมวิราธยิตฺวาฯ

ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธินฺติฯ ปชปฺปตีติ สีลํ วา ชปฺปติ, วตํ วา ชปฺปติ, สีลพฺพตํ วา ชปฺปติ ปชปฺปติ อภิชปฺปตีติ – ปชปฺปติฯ ปตฺถยตี จ สุทฺธินฺติ สีลสุทฺธิํ วา ปตฺเถติ, วตสุทฺธิํ วา ปตฺเถติ, สีลพฺพตสุทฺธิํ วา ปตฺเถติ ปิเหติ อภิชปฺปตีติ – ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธิํฯ

สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหาติฯ ยถา ปุริโส ฆรโต นิกฺขนฺโต สตฺเถน ปวสํ วสนฺโต สตฺถา โอหีโน, ตํ วา สตฺถํ อนุพนฺธติ สกํ วา ฆรํ ปจฺจาคจฺฉติ; เอวเมว โส ทิฏฺฐิคติโก ตํ วา สตฺถารํ คณฺหาติ อญฺญํ วา สตฺถารํ คณฺหาติ, ตํ วา ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ อญฺญํ วา ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ, ตํ วา คณํ คณฺหาติ อญฺญํ วา คณํ คณฺหาติ, ตํ วา ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ อญฺญํ วา ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, ตํ วา ปฏิปทํ คณฺหาติ อญฺญํ วา ปฏิปทํ คณฺหาติ, ตํ วา มคฺคํ คณฺหาติ อญฺญํ วา มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สเจ จุโต สีลวตโต โหติ, ปเวธตี กมฺมวิราธยิตฺวา;

ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธิํ, สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา’’ติฯ

[135]

สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ, กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;

สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน, วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายฯ

สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติฯ สพฺพา สีลสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, สพฺพา วตสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํฯ

กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตนฺติฯ สาวชฺชกมฺมํ วุจฺจติ – กณฺหํ กณฺหวิปากํฯ อนวชฺชกมฺมํ วุจฺจติ – สุกฺกํ สุกฺกวิปากํฯ สาวชฺชญฺจ กมฺมํ อนวชฺชญฺจ กมฺมํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํฯ

สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโนติฯ อสุทฺธินฺติ อสุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติฯ สุทฺธินฺติ สุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ; อสุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ; สุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปตฺเถนฺติ, อสุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ, ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปตฺเถนฺติ; สุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, เตธาตุเก กุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, อสุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ, ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปตฺเถนฺติ, เตธาตุเก กุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ; สุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกา [กลฺยาณปุถุชฺชนา (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ] นิยามาวกฺกนฺติํ [นิยามาวตฺตนฺติํ (ก.)] ปตฺเถนฺติฯ เสกฺขา อคฺคธมฺมํ อรหตฺตํ ปตฺเถนฺติฯ อรหตฺเต ปตฺเต อรหา เนว อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถติ, นปิ ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถติ, นปิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปตฺเถติ, นปิ เตธาตุเก กุสเล ธมฺเม ปตฺเถติ, นปิ นิยามาวกฺกนฺติํ ปตฺเถติ, นปิ อคฺคธมฺมํ อรหตฺตํ ปตฺเถติฯ ปตฺถนา สมติกฺกนฺโต อรหา วุทฺธิปาริหานิวีติวตฺโต [วุทฺธิปาริหานิํ วีติวตฺโต (สี.)]ฯ โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติชรามรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโนฯ

วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายาติฯ วิรโตติ สุทฺธิอสุทฺธิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต, วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วิรโตฯ จเรติ จเรยฺย วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – วิรโต จเรฯ สนฺติมนุคฺคหายาติ สนฺติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิสนฺติโย อคณฺหนฺโต อปรามสนฺโต อนภินิวิสนฺโตติ – วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ, กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;

สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน, วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายา’’ติฯ

[136]

ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา, อถ วาปิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;

อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุฯ

ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วาติฯ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ตโปชิคุจฺฉวาทา ตโปชิคุจฺฉสารา ตโปชิคุจฺฉนิสฺสิตา อานิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วาฯ

อถ วาปิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาติฯ ทิฏฺฐํ วา ทิฏฺฐสุทฺธิํ วา สุตํ วา สุตสุทฺธิํ วา มุตํ วา มุตสุทฺธิํ วา นิสฺสาย อุปนิสฺสาย คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – อถ วาปิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาฯ

อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺตีติฯ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทาฯ กตเม เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทา? เย เต สมณพฺราหฺมณา อจฺจนฺตสุทฺธิกา, สํสารสุทฺธิกา, อกิริยทิฏฺฐิกา, สสฺสตวาทา – อิเม เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทาฯ เต สํสาเร สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติฯ

อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหาฯ

ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว , กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา อจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหา อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ – อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา, อถ วาปิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;

อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู’’ติฯ

[137]

ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;

จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชปฺเปฯ

ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานีติฯ ปตฺถนา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ปตฺถยมานสฺสาติ ปตฺถยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปยมานสฺสาติ – ปตฺถยมานสฺส หิฯ ชปฺปิตานีติฯ ชปฺปนา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิฯ

ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสูติฯ ปกปฺปนาติ ทฺเว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺฐิปกปฺปนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปกปฺปนาฯ ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสูติฯ ปกปฺปิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ เวเธนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ เวเธนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ เวเธนฺติ; ปกปฺปิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ เวเธนฺติ, วิปริณมนฺเตปิ เวเธนฺติ, วิปริณเตปิ เวเธนฺติ ปเวเธนฺติ สมฺปเวเธนฺตีติ – ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุฯ

จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถีติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ยสฺส คมนํ อาคมนํ คมนาคมนํ กาลํคติ ภวาภโว จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรามรณญฺจ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิฯ

เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชปฺเปติฯ โส เกน ราเคน เวเธยฺย, เกน โทเสน เวเธยฺย, เกน โมเหน เวเธยฺย, เกน มาเนน เวเธยฺย, กาย ทิฏฺฐิยา เวเธยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน เวเธยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย เวเธยฺย, เกหิ อนุสเยหิ เวเธยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เกน เวเธยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา, โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน เวเธยฺย ปเวเธยฺย สมฺปเวเธยฺยาติ – ส เกน เวเธยฺยฯ กุหิํว ชปฺเปติ กุหิํ วา ชปฺเปยฺย กิมฺหิ ชปฺเปยฺย, กตฺถ ชปฺเปยฺย ปชปฺเปยฺย อภิชปฺเปยฺยาติ – ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชปฺเปฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;

จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชปฺเป’’ติฯ

[138]

ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก, ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อญฺเญ;

สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว หีเม กุสลาวทานาฯ

ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเกติฯ ยํ ธมฺมํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ , เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเกฯ

ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อญฺเญติ ตเมว ธมฺมํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘หีนํ เอตํ, นิหีนํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อญฺเญฯ

สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสนฺติฯ อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ วาโท กตโม สจฺโจ ตจฺโฉ ตโถ ภูโต ยาถาโว อวิปรีโตติ – สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํฯ

สพฺเพว หีเม กุสลาวทานาติฯ สพฺเพวิเม สมณพฺราหฺมณา กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – สพฺเพว หีเม กุสลาวทานาฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก, ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อญฺเญ;

สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา’’ติฯ

[139]

สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ, อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;

เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํฯ

สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหูติ สกํ ธมฺมํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘อิทํ สมตฺตํ ปริปุณฺณํ อโนม’’นฺติ, เอวมาหํสุ…เป.… เอวํ โวหรนฺตีติ – สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุฯ

อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหูติฯ อญฺญสฺส ธมฺมํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘หีนํ เอตํ, นิหีนํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุฯ

เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติ เอวํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติฯ

สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ – สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํฯ

‘‘อสสฺสโต โลโก …เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ – สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ, อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;

เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจ’’นฺติฯ

[140]

ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน, น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส;

ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานาฯ

ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโนติ ปรสฺส เจ วมฺภยิตการณา นินฺทิตการณา ครหิตการณา อุปวทิตการณา ปโร พาโล โหติ หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโตติ – ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโนฯ

น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสาติฯ ธมฺเมสุ น โกจิ อคฺโค เสฏฺโฐ วิสิฏฺโฐ ปาโมกฺโข อุตฺตโม ปวโร อสฺสาติ – น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสฯ

ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโตติฯ พหุกาปิ พหูนํ ธมฺมํ วทนฺติ อุปวทนฺติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, พหุกาปิ เอกสฺส ธมฺมํ วทนฺติ อุปวทนฺติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, เอโกปิ พหูนํ ธมฺมํ วทติ อุปวทติ นินฺทติ ครหติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, เอโกปิ เอกสฺส ธมฺมํ วทติ อุปวทติ นินฺทติ ครหติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโตติ – ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํฯ

นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานาติฯ

ธมฺโม สกายนํ, ทิฏฺฐิ สกายนํ, ปฏิปทา สกายนํ, มคฺโค สกายนํ, สกายเน ทฬฺหวาทา ถิรวาทา พลิกวาทา อฏฺฐิตวาทาติ – นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน, น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส;

ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา’’ติฯ

[141]

สทฺธมฺมปูชาปิ [สทฺธมฺมปูชา จ (สี. สฺยา.)] ปนา ตเถว, ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;

สพฺเพว วาทา [สพฺเพ ปวาทา (สฺยา.)] ตถิยา [ตถิ วา (พหูสุ)] ภเวยฺยุํ, สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวฯ

สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถวาติฯ กตมา สทฺธมฺมปูชา? สกํ สตฺถารํ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ มาเนติ ปูเชติ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู’’ติ – อยํ สทฺธมฺมปูชาฯ สกํ ธมฺมกฺขานํ สกํ คณํ สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ปฏิปทํ สกํ มคฺคํ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ มาเนติ ปูเชติ ‘‘อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก’’ติ – อยํ สทฺธมฺมปูชา สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถวาติ สทฺธมฺมปูชา ตถา ตจฺฉา ภูตา ยาถาวา อวิปรีตาติ – สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถวฯ

ยถา ปสํสนฺติ สกายนานีติฯ ธมฺโม สกายนํ ทิฏฺฐิ สกายนํ ปฏิปทา สกายนํ มคฺโค สกายนํ, สกายนานิ ปสํสนฺติ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺตีติ – ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิฯ

สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุนฺติ สพฺเพว วาทา ตถา ตจฺฉา ภูตา ยาถาวา อวิปรีตา ภเวยฺยุนฺติ – สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํฯ

สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวาติฯ ปจฺจตฺตเมว เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ, มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺตีติ – สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถว, ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;

สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํ, สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวา’’ติฯ

[142]

พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;

ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต, น หิ เสฏฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญํฯ

น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถีติฯ นาติ ปฏิกฺเขโปฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถีติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนยฺโย, น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฏิพทฺธคู [ปรปฏิพนฺธคู (ก.)] ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนยฺโย, น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฏิพทฺธคู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนยฺโย , น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฏิพทฺธคู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ – น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิฯ

ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติฯ ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุฯ นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห ‘‘อิทํ สจฺจํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ

ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโตติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฏฺฐิกลหานิ ทิฏฺฐิภณฺฑนานิ ทิฏฺฐิวิคฺคหานิ ทิฏฺฐิวิวาทานิ ทิฏฺฐิเมธคานิ อุปาติวตฺโต อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโตฯ

น หิ เสฏฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญนฺติฯ

อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหิ, อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ , อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ, อญฺญตฺร พเลหิ, อญฺญตฺร โพชฺฌงฺเคหิ, อญฺญตฺร อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา, อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ น ปสฺสติ น ทกฺขติ น โอโลเกติ น นิชฺฌายติ น อุปปริกฺขตีติ – น หิ เสฏฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;

ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต, น หิ เสฏฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญ’’นฺติฯ

[143]

ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ, ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํ;

อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตน, อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธิํฯ

ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตนฺติฯ ชานามีติ ปรจิตฺตญาเณน [ปรจิตฺตวิชานนญาเณน (สี.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] วา ชานามิ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ชานามิฯ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนา วา ปสฺสามิ, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา ปสฺสามิฯ ตเถว เอตนฺติ เอตํ ตถํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ – ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํฯ

ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธินฺติฯ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺตีติ – ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํฯ

อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตนาติฯ อทกฺขีติ ปรจิตฺตญาเณน วา อทกฺขิ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา อทกฺขิ, มํสจกฺขุนา วา อทกฺขิ, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา อทกฺขีติ – อทกฺขิ เจฯ กิญฺหิ ตุมสฺส เตนาติฯ

ตสฺส เตน ทสฺสเนน กิํ กตํ? น ทุกฺขปริญฺญา อตฺถิ, น สมุทยสฺส ปหานํ อตฺถิ, น มคฺคภาวนา อตฺถิ, น ผลสจฺฉิกิริยา อตฺถิ, น ราคสฺส สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น โทสสฺส สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น โมหสฺส สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ , น กิเลสานํ สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท อตฺถีติ – อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตนฯ

อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธินฺติ เต ติตฺถิยา สุทฺธิมคฺคํ วิสุทฺธิมคฺคํ ปริสุทฺธิมคฺคํ โวทาตมคฺคํ ปริโวทาตมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหิ, อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ, อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ, อญฺญตฺร พเลหิ อญฺญตฺร โพชฺฌงฺเคหิ, อญฺญตฺร อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติฯ เอวมฺปิ อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธิํฯ

อถ วา พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ เตสํ ติตฺถิยานํ อสุทฺธิมคฺคํ อวิสุทฺธิมคฺคํ อปริสุทฺธิมคฺคํ อโวทาตมคฺคํ อปริโวทาตมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา จตูหิ สติปฏฺฐาเนหิ จตูหิ สมฺมปฺปธาเนหิ จตูหิ อิทฺธิปาเทหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปญฺจหิ พเลหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – เอวมฺปิ อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธิํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ, ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํ;

อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตน, อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธิ’’นฺติฯ

[144]

ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ, ทิสฺวาน วา ญายติ [ญสฺสติ (สี. สฺยา.)] ตานิเมว;

กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา, น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติฯ

ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปนฺติ ปสฺสํ นโร ทกฺขติ ปรจิตฺตญาเณน วา ปสฺสนฺโต, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ปสฺสนฺโต, มํสจกฺขุนา วา ปสฺสนฺโต, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา ปสฺสนฺโต นามรูปํเยว ทกฺขติ นิจฺจโต สุขโต อตฺตโต, น เตสํ ธมฺมานํ สมุทยํ วา อตฺถงฺคมํ วา อสฺสาทํ วา อาทีนวํ วา นิสฺสรณํ วา ทกฺขตีติ – ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํฯ

ทิสฺวาน วา ญายติ ตานิเมวาติฯ ทิสฺวาติ ปรจิตฺตญาเณน วา ทิสฺวา, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ทิสฺวา, มํสจกฺขุนา วา ทิสฺวา, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา ทิสฺวา, นามรูปํเยว ทิสฺวา ญายติ นิจฺจโต สุขโต อตฺตโต, น เตสํ ธมฺมานํ สมุทยํ วา อตฺถงฺคมํ วา อสฺสาทํ วา อาทีนวํ วา นิสฺสรณํ วา ญายตีติ – ทิสฺวาน วา ญายติ ตานิเมวฯ

กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วาติฯ กามํ พหุกํ วา ปสฺสนฺโต นามรูปํ อปฺปกํ วา นิจฺจโต สุขโต อตฺตโตติ – กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วาฯ

น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตีติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ปรจิตฺตญาเณน วา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา มํสจกฺขุนา วา ทิพฺเพน จกฺขุนา วา นามรูปทสฺสเนน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ, ทิสฺวาน วา ญายติ ตานิเมว;

กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา, น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตี’’ติฯ

[145]

นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย, ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิปุเรกฺขราโน;

ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน, สุทฺธิํ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โสฯ

นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโยติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ นิวิสฺสวาที, ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ – นิวิสฺสวาทีฯ น หิ สุพฺพินาโยติฯ

นิวิสฺสวาที ทุพฺพินโย ทุปฺปญฺญาปโย [ทุปฺปญฺญาปิโย (สี.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ] ทุนฺนิชฺฌาปโย ทุปฺเปกฺขาปโย ทุปฺปสาทโยติ – นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโยฯ

ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิปุเรกฺขราโนติฯ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตา ทิฏฺฐิํ ปุเรกฺขโต กตฺวา จรติฯ ทิฏฺฐิธโช ทิฏฺฐิเกตุ ทิฏฺฐาธิปเตยฺโย ทิฏฺฐิยา ปริวาริโต จรตีติ – ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิปุเรกฺขราโนฯ

ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโนติฯ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต อานิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – ยํ นิสฺสิโตฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ สุภํ วทาโนติ สุภวาโท โสภนวาโท ปณฺฑิตวาโท ถิรวาโท ญายวาโท เหตุวาโท ลกฺขณวาโท การณวาโท ฐานวาโท สกาย ลทฺธิยาติ – ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโนฯ

สุทฺธิํ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โสติฯ สุทฺธิวาโท วิสุทฺธิวาโท ปริสุทฺธิวาโท โวทาตวาโท ปริโวทาตวาโทฯ อถ วา สุทฺธิทสฺสโน วิสุทฺธิทสฺสโน ปริสุทฺธิทสฺสโน โวทาตทสฺสโน ปริโวทาตทสฺสโนติ – สุทฺธิํ วาโทฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ตถํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ อทฺทสฺส อทกฺขิ อปสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ – สุทฺธิํ วาโท ตตฺถ ตถทฺทสา โสฯ

เตนาห ภควา –

‘‘นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย, ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิปุเรกฺขราโน;

ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน, สุทฺธิํ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส’’ติฯ

[146]

น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา, น ทิฏฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธุ;

ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มญฺเญฯ

พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาติฯ นาติ ปฏิกฺเขโปฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ…เป.… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิกปฺโปฯ สงฺขา วุจฺจติ ญาณํฯ

ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาติฯ พฺราหฺมโณ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา… สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา…เป.… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาฯ

น ทิฏฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธูติฯ ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส ทิฏฺฐิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ นปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – น ทิฏฺฐิสารีฯ นปิ ญาณพนฺธูติ อฏฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา ตณฺหาพนฺธุํ วา ทิฏฺฐิพนฺธุํ วา น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – น ทิฏฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธุฯ

ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชาติฯ ญตฺวาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ญตฺวา จ โสฯ สมฺมุติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิสมฺมุติโยฯ ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชเนหิ ชนิตา วา ตา สมฺมุติโยติ – ปุถุชฺชาฯ ปุถุ นานาชเนหิ ชนิตา วา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชาติ – ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชาฯ

อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มญฺเญติฯ อญฺเญ ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติฯ อรหา อุเปกฺขติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มญฺเญฯ

เตนาห ภควา –

‘‘น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา, น ทิฏฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธุ;

ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ’’ติฯ

[147]

วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก, วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;

สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส, อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มญฺเญฯ

วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเกติฯ คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา – อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ราโค อภิชฺฌา กายคนฺโถ, ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคนฺโถ, อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปรามสติ สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อตฺตโน ทิฏฺฐิํ อภินิเวโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถฯ วิสฺสชฺชาติ คนฺเถ โวสฺสชฺชิตฺวา วิสฺสชฺชฯ อถ วา คนฺเถ คธิเต คนฺถิเต [คถิเต คณฺฐิเต (พหูสุ) สุทฺธฏฺฐกสุตฺเต สตฺตมคาถาวณฺณนา โอโลเกตพฺพา] พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ [พทฺเธ วิพทฺเธ อาพทฺเธ (สี.)] ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วิสฺสชฺชฯ ยถา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสฺสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ; เอวเมว คนฺเถ โวสฺสชฺชิตฺวา วิสฺสชฺชฯ อถ วา คนฺเถ คถิเต คณฺฐิเต พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วิสฺสชฺชฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา…เป.… อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกติ – วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเกฯ

วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารีติฯ วิวาทชาเตสุ สญฺชาเตสุ นิพฺพตฺเตสุ อภินิพฺพตฺเตสุ ปาตุภูเตสุ [วิวาเท ชาเต สญฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต (สี. ก.)] ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺเตสุ โทสาคติํ คจฺฉนฺเตสุ ภยาคติํ คจฺฉนฺเตสุ โมหาคติํ คจฺฉนฺเตสุ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารีฯ

สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โสติฯ

สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโตฯ อสนฺเตสูติ อสนฺเตสุ อนุปสนฺเตสุ อวูปสนฺเตสุ อนิพฺพุเตสุ อปฺปฏิปสฺสทฺเธสูติ – สนฺโต อสนฺเตสุฯ อุเปกฺขโก โสติ อรหา ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… กาลํ กงฺขติ ภาวิโต สนฺโตติ – สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โสฯ

อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มญฺเญติฯ อญฺเญ ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน คณฺหนฺเต ปรามสนฺเต อภินิวิสนฺเตฯ อรหา อุเปกฺขติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มญฺเญฯ

เตนาห ภควา –

‘‘วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก, วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;

สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส, อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ’’ติฯ

[148]

ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ, น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;

ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺฐิคเตหิ ธีโร, น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหีฯ

ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพนฺติฯ ปุพฺพาสวา วุจฺจนฺติ อตีตา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ปุพฺพาสเว หิตฺวาฯ นเว อกุพฺพนฺติ นวา วุจฺจนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร อารพฺภ ฉนฺทํ [ขนฺติํ (ก.)] อกุพฺพมาโน เปมํ อกุพฺพมาโน ราคํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํฯ

น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาทีติฯ

น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ , น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ , น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น ฉนฺทคูฯ โนปิ นิวิสฺสวาทีติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ น นิวิสฺสวาที…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ น นิวิสฺสวาทีติ – น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาทีฯ

ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺฐิคเตหิ ธีโรติ ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส ทิฏฺฐิคเตหิ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ – ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺฐิคเตหิ ธีโรฯ

น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหีติฯ เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป …เป.… อยํ ทิฏฺฐิเลโปฯ ตสฺส ตณฺหาเลโป ปหีโน, ทิฏฺฐิเลโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตสฺส ตณฺหาเลปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิเลปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา อปายโลเก น ลิมฺปติ, มนุสฺสโลเก น ลิมฺปติ, เทวโลเก น ลิมฺปติ, ขนฺธโลเก น ลิมฺปติ, ธาตุโลเก น ลิมฺปติ, อายตนโลเก น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น ลิมฺปติ โลเกฯ

อนตฺตครหีติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อตฺตานํ ครหติฯ ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ…เป.… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ … กโต เม ปาณาติปาโต…เป.… กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติฯ

อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ อตฺตานํ ครหติฯ

‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ… ‘‘โภชเนมฺหิ อมตฺตญฺญู’’ติ… ‘‘ชาคริยมฺหิ อนนุยุตฺโต’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชญฺเญนามฺหิ สมนฺนาคโต’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริญฺญาต’’นฺติ… ‘‘ทุกฺขสมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มคฺโค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ อตฺตครหีฯ ตยิทํ กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโน อนตฺตครหีติ – น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหีฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ, น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;

ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺฐิคเตหิ ธีโร, น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหี’’ติฯ

[149]

ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;

ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต, น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโยฯ[อิติ ภควา]

ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาติฯ เสนา วุจฺจติ มารเสนาฯ กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค… โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ…เป.… ;

น นํ อสุโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุข’’นฺติฯ

ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา – โส วุจฺจติ วิเสนิภูโตฯ

โส ทิฏฺเฐ วิเสนิภูโต, สุเต… มุเต … วิญฺญาเต วิเสนิภูโตติ – ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาฯ

ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโตติฯ ภาราติ ตโย ภารา – ขนฺธภาโร, กิเลสภาโร, อภิสงฺขารภาโรฯ กตโม ขนฺธภาโร? ปฏิสนฺธิยา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ – อยํ ขนฺธภาโรฯ กตโม กิเลสภาโร? ราโค โทโส โมโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อยํ กิเลสภาโรฯ กตโม อภิสงฺขารภาโร? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร – อยํ อภิสงฺขารภาโรฯ ยโต ขนฺธภาโร จ กิเลสภาโร จ อภิสงฺขารภาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, โส วุจฺจติ ปนฺนภาโร ปติตภาโร โอโรปิตภาโร สโมโรปิตภาโร นิกฺขิตฺตภาโร ปฏิปสฺสทฺธภาโรฯ

มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา, ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปรินายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโตฯ

ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํฯ กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ [ติวิธกายทุจฺจริตานํ (ก.) มหานิ. 14] ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ – อิทํ กายโมเนยฺยํฯ

กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ – อิทํ วจีโมเนยฺยํฯ

กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ, จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํ – อิทํ มโนโมเนยฺยํฯ

‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;

มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํฯ

‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;

มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปก’’นฺติ [นินหาตปาปกนฺติ (สี.)]

อิเมหิ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน [มุนโย (สี. สฺยา. ก.)] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโนติ [มุนิมุนิโน (สี. สฺยา. ก.) มหานิ. 14]ฯ กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโนฯ กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโนฯ สตฺต เสขา เสขมุนิโน, อรหนฺโต อเสขมุนิโนฯ ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโนฯ มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธาฯ

‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;

โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ

‘‘ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;

โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติฯ

‘‘อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโต โย, สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ’’ฯ

วิปฺปมุตฺโตติ มุนิโน ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ – ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโตฯ

น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโยติ ภควาติฯ กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ…เป.… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิกปฺโปฯ

ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺฐิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา น กปฺเปติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – น กปฺปิโยฯ นูปรโตติฯ สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสขา อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย อารมนฺติ วิรมนฺติ ปฏิวิรมนฺติ, อรหา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น กปฺปิโย นูปรโตฯ น ปตฺถิโยติฯ ปตฺถนา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา ปตฺถนา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ น ปตฺถิโยฯ

ภควาติ คารวาธิวจนํฯ

อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา; ภาคี วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย อิติ ภควาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;

ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต, น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย’’ฯ[อิติ ภควาติ]

มหาวิยูหสุตฺตนิทฺเทโส เตรสโมฯ

14. ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[150]

ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ, [อาทิจฺจพนฺธู (สี. สฺยา.)] วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิ [มเหสิํ (สี. สฺยา.)] ;

กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ, อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจิฯ

ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธูติฯ ปุจฺฉาติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ กตมา อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภาวนาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉาฯ กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาฯ กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท [สํสยปกฺขนฺโน (สี. สฺยา.)] โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต, ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉาฯ