เต กาโมฆํ ติณฺณสฺส ภโวฆํ ติณฺณสฺส ทิฏฺโฐฆํ ติณฺณสฺส อวิชฺโชฆํ ติณฺณสฺส สพฺพสงฺขารปถํ ติณฺณสฺส อุตฺติณฺณสฺส นิตฺติณฺณสฺส อติกฺกนฺตสฺส สมติกฺกนฺตสฺส วีติวตฺตสฺส ปารํ คตสฺส ปารํ ปตฺตสฺส อนฺตํ คตสฺส อนฺตํ ปตฺตสฺส โกฏิํ คตสฺส โกฏิํ ปตฺตสฺส ปริยนฺตํ คตสฺส ปริยนฺตํ ปตฺตสฺส โวสานํ คตสฺส โวสานํ ปตฺตสฺส ตาณํ คตสฺส ตาณํ ปตฺตสฺส เลณํ คตสฺส เลณํ ปตฺตสฺส สรณํ คตสฺส สรณํ ปตฺตสฺส อภยํ คตสฺส อภยํ ปตฺตสฺส อจฺจุตํ คตสฺส อจฺจุตํ ปตฺตสฺส อมตํ คตสฺส อมตํ ปตฺตสฺส นิพฺพานํ คตสฺส นิพฺพานํ ปตฺตสฺส อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติฯ ยถา อิณายิกา อานณฺยํ [อาณณฺยํ (อฏฺฐ.)] ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา อาพาธิกา อาโรคฺยํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา พนฺธนพทฺธา พนฺธนโมกฺขํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา ทาสา ภุชิสฺสํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา กนฺตารทฺธานปกฺขนฺทา [กนฺตารทฺธานปกฺขนฺตา (สี.), กนฺตารทฺธานปกฺขนฺนา (สฺยา.)] เขมนฺตภูมิํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ; เอวเมวํ ปชา กาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา เต กาโมฆํ ติณฺณสฺส ภโวฆํ ติณฺณสฺส…เป.… นิพฺพานํ คตสฺส นิพฺพานํ ปตฺตสฺส อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺตีติ – โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต, กาเมสุ อนเปกฺขิโน;

โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชา’’ติฯ

ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทโส สตฺตโมฯ

8. ปสูรสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ปสูรสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[59]

อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติ, นาญฺเญสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;

ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺฐาฯ

อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺตีติฯ อิเธว สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ

‘‘อสสฺสโต โลโก … อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติฯ

นาญฺเญสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหูติฯ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ ฐเปตฺวา สพฺเพ ปรวาเท ขิปนฺติ อุกฺขิปนฺติ ปริกฺขิปนฺติฯ ‘‘โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต , คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปญฺญตฺตา , มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, น ตตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ – เอวมาหํสุ เอวํ วทนฺติ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – นาญฺเญสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุฯ

ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานาติฯ ยํ นิสฺสิตาติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา อานิสฺสิตา [ปติฏฺฐิตา (สี.), สนฺนิสฺสิตา (สฺยา.)] อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ สุภํ วทานาติ สุภวาทา โสภนวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา [ธีรวาทา (สฺยา.)] ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานาฯ

ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺฐาติฯ ปุถู สมณพฺราหฺมณา ปุถู ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺฐา ปติฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ นิวิฏฺฐา ปติฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ นิวิฏฺฐา ปติฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺฐาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติ, นาญฺเญสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;

ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺฐา’’ติฯ

[60]

เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญํ;

วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลาวทานาฯ

เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺหาติฯ เต วาทกามาติ เต วาทกามา วาทตฺถิกา วาทาธิปฺปายา วาทปุเรกฺขารา วาทปริเยสนํ จรนฺตาฯ ปริสํ วิคยฺหาติ ขตฺติยปริสํ พฺราหฺมณปริสํ คหปติปริสํ สมณปริสํ วิคยฺห โอคยฺห อชฺโฌคาเหตฺวา ปวิสิตฺวาติ – เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺหฯ

พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญนฺติฯ มิถูติ ทฺเว ชนา ทฺเว กลหการกา ทฺเว ภณฺฑนการกา ทฺเว ภสฺสการกา ทฺเว วิวาทการกา ทฺเว อธิกรณการกา ทฺเว วาทิโน ทฺเว สลฺลาปกา; เต อญฺญมญฺญํ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทหนฺติ ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ โอโลเกนฺติ นิชฺฌายนฺติ อุปปริกฺขนฺตีติ – พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญํฯ

วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชนฺติฯ อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา อานิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาฯ กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํฯ อถ วา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี นิสากถา กโถชฺชํ วทนฺติ, กลหํ วทนฺติ, ภณฺฑนํ วทนฺติ, วิคฺคหํ วทนฺติ, วิวาทํ วทนฺติ, เมธคํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชํฯ

ปสํสกามา กุสลาวทานาติฯ ปสํสกามาติ ปสํสกามา ปสํสตฺถิกา ปสํสาธิปฺปายา ปสํสปุเรกฺขารา ปสํสปริเยสนํ จรนฺตาฯ กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ปสํสกามา กุสลาวทานาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญํ;

วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลาวทานา’’ติฯ

[61]

ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;

อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีฯ

ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌติฯ ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน กถายํ ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต สมฺปยุตฺโต กเถตุนฺติ – ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌฯ

ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติฯ ปสํสมิจฺฉนฺติ ปสํสํ โถมนํ กิตฺติํ วณฺณหาริยํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตฯ วินิฆาติ โหตีติ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาตี โหติฯ ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวฐิยํ [อาเวธิยํ (สฺยา.)] กริสฺสามิ, กถํ นิพฺเพฐิยํ [นิพฺเพธิยํ (สฺยา. ก.)] กริสฺสามิ, กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามี’’ติ, เอวํ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาติ โหตีติ – ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติฯ

อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหตีติฯ เย เต ปญฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา [ปาสนิกา (สฺยา.)], เต อปหรนฺติฯ ‘‘อตฺถาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ, ‘‘พฺยญฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ พฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺถพฺยญฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถพฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺโถ เต ทุนฺนีโต, พฺยญฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยญฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฏิกมฺมํ เต ทุกฺกฏํ, วิเสโส เต อกโต, ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ, อาเวฐิยา เต อกตา, นิพฺเพฐิยา เต ทุกฺกฏา , เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฏํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิต’’นฺติ อปหรนฺติฯ

อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหตีติ ฯ อปาหตสฺมิํ มงฺกุ โหติ ปีฬิโต ฆฏฺฏิโต พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ – อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหติฯ

นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีติฯ นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺฐียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรตีติ – นินฺทาย โส กุปฺปติฯ รนฺธเมสีติ วิรนฺธเมสี อปรทฺธเมสี ขลิตเมสี คฬิตเมสี วิวรเมสีติ – นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;

อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี’’ติฯ

[62]

ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเส [ปญฺหวิมํสกา เย (สฺยา.)] ;

ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติฯ

ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหูติ ยํ ตสฺส วาทํ หีนํ นิหีนํ ปริหีนํ ปริหาปิตํ น ปริปูริตํ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุฯ

อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเสติฯ เย เต ปญฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา, เต อปหรนฺติฯ ‘‘อตฺถาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ, ‘‘พฺยญฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ พฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺถพฺยญฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถพฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺโถ เต ทุนฺนีโต, พฺยญฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยญฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฏิกมฺมํ เต ทุกฺกฏํ, วิเสโส เต อกโต, ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ, อาเวฐิยา เต อกตา, นิพฺเพฐิยา เต ทุกฺกฏา, เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฏํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิต’’นฺติ, อปหรนฺตีติ – อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเสฯ

ปริเทวติ โสจติ หีนวาโทติฯ ปริเทวตีติ ‘‘อญฺญํ มยา อาวชฺชิตํ อญฺญํ จินฺติตํ อญฺญํ อุปธาริตํ, อญฺญํ อุปลกฺขิตํ โส มหาปกฺโข มหาปริโส มหาปริวาโร; ปริสา จายํ วคฺคา, น สมคฺคา; สมคฺคาย ปริสาย เหตุ กถาสลฺลาโป ปุน ภญฺชิสฺสามี’’ติ, ยา เอวรูปา [โย เอวรูโป (สฺยา.)] วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ – ปริเทวติฯ โสจตีติ ‘‘ตสฺส ชโย’’ติ โสจติ ‘‘มยฺหํ ปราชโย’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ลาโภ’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ อลาโภ’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ยโส’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ อยโส’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ปสํสา’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ นินฺทา’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส สุข’’นฺติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ ทุกฺข’’นฺติ โสจติ, ‘‘โส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, อหมสฺมิ อสกฺกโต อครุกโต อมานิโต อปูชิโต อนปจิโต น ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – ปริเทวติ โสจติฯ หีนวาโทติ หีนวาโท นิหีนวาโท ปริหีนวาโท ปริหาปิตวาโท น ปริปูรวาโทติ – ปริเทวติ โสจติ หีนวาโทฯ

อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตีติฯ โส มํ วาเทน วาทํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติฯ เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติฯ อถ วา มํ วาเทน วาทํ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติฯ เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติฯ อนุตฺถุนา วุจฺจติ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ – อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเส;

ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตี’’ติฯ

[63]

เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;

เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาฯ

เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตาติฯ สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนาฯ เอเต ทิฏฺฐิกลหา ทิฏฺฐิภณฺฑนา ทิฏฺฐิวิคฺคหา ทิฏฺฐิวิวาทา ทิฏฺฐิเมธคา สมเณสุ ชาตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตาติ – เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตาฯ

เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหตีติฯ ชยปราชโย โหติ, ลาภาลาโภ โหติ, ยสายโส โหติ, นินฺทาปสํสา โหติ, สุขทุกฺขํ โหติ, โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ, อิฏฺฐานิฏฺฐํ โหติ, อนุนยปฏิฆํ โหติ, อุคฺฆาติตนิคฺฆาติตํ โหติ, อนุโรธวิโรโธ โหติ, ชเยน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ปราชเยน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ลาเภน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อลาเภน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ยเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อยเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ปสํสาย จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ นินฺทาย จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, สุเขน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ทุกฺเขน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, โสมนสฺเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โทมนสฺเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, อุนฺนติยา [อุณฺณติยา (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โอนติยา [โอณติยา (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหตีติ – เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติฯ

เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺติฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺฐิกลเหสุ ทิฏฺฐิภณฺฑเนสุ ทิฏฺฐิวิคฺคเหสุ ทิฏฺฐิวิวาเทสุ ทิฏฺฐิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺติฯ กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํฯ

อถ วา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี นิสากถา กโถชฺชํ น กเรยฺย, กลหํ น กเรยฺย, ภณฺฑนํ น กเรยฺย, วิคฺคหํ น กเรยฺย, วิวาทํ น กเรยฺย, เมธคํ น กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปยุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํฯ

น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติฯ ปสํสลาภา อญฺโญ อตฺโถ นตฺถิ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ , คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูฬฺโห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนยฺโย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺตีติ – น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;

เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา’’ติฯ

[64]

ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;

โส [โส ตํ (สี.)] หสฺสตี อุนฺนมตี [อุณฺณมตี (สฺยา. ก.)] จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุฯ

ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหตีติฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต โหตีติ – ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติฯ

อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌติฯ ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน วาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา อนุวาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา ถมฺภยิตฺวา พฺรูหยิตฺวา ทีปยิตฺวา โชตยิตฺวา โวหริตฺวา ปริคฺคณฺหิตฺวาติ – อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌฯ

โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนาติฯ โส เตน ชยตฺเถน ตุฏฺโฐ โหติ หฏฺโฐ ปหฏฺโฐ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโปฯ อถ วา ทนฺตวิทํสกํ หสมาโนฯ

โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนาติ โส เตน ชยตฺเถน อุนฺนโต โหติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ – โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนฯ

ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหูติฯ ตํ ชยตฺถํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาฯ ยถา มโน อหูติ ยถา มโน อหุ, ยถา จิตฺโต อหุ, ยถา สงฺกปฺโป อหุ, ยถา วิญฺญาโณ อหูติ – ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;

โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหู’’ติฯ

[65]

ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;

เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติฯ

ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมีติฯ ยา อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ – ยา อุนฺนติฯ สาสฺส วิฆาตภูมีติ สา ตสฺส วิฆาตภูมิ อุปฆาตภูมิ ปีฬนภูมิ ฆฏฺฏนภูมิ อุปทฺทวภูมิ อุปสคฺคภูมีติ – ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิฯ

มานาติมานํ วทเต ปเนโสติฯ โส ปุคฺคโล มานญฺจ วทติ อติมานญฺจ วทตีติ – มานาติมานํ วทเต ปเนโสฯ

เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถาติฯ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺฐิกลเหสุ ทิฏฺฐิภณฺฑเนสุ ทิฏฺฐิวิคฺคเหสุ ทิฏฺฐิวิวาเทสุ ทิฏฺฐิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวาฯ น วิวาทเยถาติ น กลหํ กเรยฺย น ภณฺฑนํ กเรยฺย น วิคฺคหํ กเรยฺย น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปยุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถฯ

น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตีติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ทิฏฺฐิกลเหน ทิฏฺฐิภณฺฑเนน ทิฏฺฐิวิคฺคเหน ทิฏฺฐิวิวาเทน ทิฏฺฐิเมธเคน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;

เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตี’’ติฯ

[66]

สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโฐ, อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;

เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายฯ

สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโฐติฯ สูโรติ สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายีฯ ราชขาทาย ปุฏฺโฐติ ราชขาทนีเยน ราชโภชนีเยน ปุฏฺโฐ โปสิโต อปาทิโต วฑฺฒิโตติ – สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโฐฯ

อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉนฺติฯ โส คชฺชนฺโต อุคฺคชฺชนฺโต อภิคชฺชนฺโต เอติ อุเปติ อุปคจฺฉติ ปฏิสูรํ ปฏิปุริสํ ปฏิสตฺตุํ ปฏิมลฺลํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ – อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํฯ

เยเนว โส เตน ปเลหิ สูราติฯ เยเนว โส ทิฏฺฐิคติโก เตน ปเลหิ, เตน วช, เตน คจฺฉ, เตน อติกฺกม, โส ตุยฺหํ ปฏิสูโร ปฏิปุริโส ปฏิสตฺตุ ปฏิมลฺโลติ – เยเนว โส เตน ปเลหิ สูรฯ

ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายาติฯ

ปุพฺเพว โพธิยา มูเล เย ปฏิเสนิกรา กิเลสา ปฏิโลมกรา ปฏิกณฺฑกกรา ปฏิปกฺขกรา เต นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ ยทิทํ ยุธายาติ ยทิทํ ยุทฺธตฺถาย กลหตฺถาย ภณฺฑนตฺถาย วิคฺคหตฺถาย วิวาทตฺถาย เมธคตฺถายาติ – ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโฐ, อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;

เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายา’’ติฯ

[67]

เย ทิฏฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;

เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตาฯ

เย ทิฏฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติ เย ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฏฺฐิคตํ คเหตฺวา คณฺหิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ กลหํ กโรนฺติ ภณฺฑนํ กโรนฺติ ‘วิคฺคหํ กโรนฺติ วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – เย ทิฏฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติฯ

อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺตีติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติฯ

เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตาติฯ

เต ตฺวํ ทิฏฺฐิคติเก วทสฺสุ วาเทน วาทํ, นิคฺคเหน นิคฺคหํ, ปฏิกมฺเมน ปฏิกมฺมํ, วิเสเสน วิเสสํ, ปฏิวิเสเสน ปฏิวิเสสํ, อาเวฐิยาย อาเวฐิยํ, นิพฺเพฐิยาย นิพฺเพฐิยํ, เฉเทน เฉทํ, มณฺฑเลน มณฺฑลํ, เต ตุยฺหํ ปฏิสูรา ปฏิปุริสา ปฏิสตฺตู ปฏิมลฺลาติ – เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิฯ วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตาติฯ วาเท ชาเต สญฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเตเยว ปฏิเสนิกตฺตา [ปฏิเสนิกตา (ก.), เอวํ เสเสสุ ตีสุ ปเทสุปิ] ปฏิโลมกตฺตา ปฏิภณฺฑกตฺตา ปฏิปกฺขกตฺตา กลหํ กเรยฺยุํ ภณฺฑนํ กเรยฺยุํ วิคฺคหํ กเรยฺยุํ วิวาทํ กเรยฺยุํ เมธคํ กเรยฺยุํ, เต นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เย ทิฏฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;

เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา’’ติฯ

[68]

วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา;

เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภถ ปสูร, เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํฯ

วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺตีติฯ เสนา วุจฺจติ มารเสนาฯ กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, โลโภ มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ…เป.…;

น นํ อสุโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุข’’นฺติฯ

ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา, เตน วุจฺจติ วิเสนิกตฺวาติฯ เยติ อรหนฺโต ขีณาสวาฯ

จรนฺตีติ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติฯ

ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานาติฯ เยสํ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, เต ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา อปฺปฏิวิรุชฺฌมานา อปฺปหียมานา อปฺปฏิหญฺญมานา อปฺปฏิหตมานาติ – ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานาฯ

เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภถ ปสูราติฯ เตสุ อรหนฺเตสุ ขีณาสเวสุ กิํ ลเภถ ปฏิสูรํ ปฏิปุริสํ ปฏิสตฺตุํ ปฏิมลฺลนฺติ – เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภถ ปสูรฯ

เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺติฯ เยสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา;

เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภถ ปสูร, เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีต’’นฺติฯ

[69]

อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, [ปวิตกฺกมาคม (สี.), สวิตกฺกมาคมา (ก.)] มนสา ทิฏฺฐิคตานิ จินฺตยนฺโต;

โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวฯ

อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมาติฯ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ

ปวิตกฺกมาคมาติ ตกฺเกนฺโต วิตกฺเกนฺโต สงฺกปฺเปนฺโต ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวฐิยํ กริสฺสามิ, กถํ นิพฺเพฐิยํ กริสฺสามิ , กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามิ’’ เอวํ ตกฺเกนฺโต วิตกฺเกนฺโต สงฺกปฺเปนฺโต อาคโตสิ อุปคโตสิ สมฺปตฺโตสิ มยา สทฺธิํ สมาคโตสีติ – อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมาฯ

มนสา ทิฏฺฐิคตานิ จินฺตยนฺโตติฯ มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ, มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ จิตฺเตน ทิฏฺฐิํ จินฺเตนฺโต วิจินฺเตนฺโต ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาติ – มนสา ทิฏฺฐิคตานิ จินฺตยนฺโตฯ

โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติฯ โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ กิํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา? ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ, วจีทุจฺจริตํ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จฯ อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ… สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป…เป.… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จฯ อถ วา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จฯ ภควา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ภควา โธโนฯ โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโนติฯ

โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติฯ ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฏิพโล โธเนน พุทฺเธน ภควตา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากจฺเฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโตฯ โส หิ ภควา อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิสิฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จฯ

ยถา สโส น ปฏิพโล มตฺเตน มาตงฺเคน สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา โกตฺถุโก น ปฏิพโล สีเหน มิครญฺญา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา วจฺฉโก ตรุณโก เธนุปโก น ปฏิพโล อุสเภน จลกกุนา [พลกฺกกุนา (สฺยา.)] สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ธงฺโก น ปฏิพโล ครุเฬน เวนเตยฺเยน สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา จณฺฑาโล น ปฏิพโล รญฺญา จกฺกวตฺตินา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ปํสุปิสาจโก น ปฏิพโล อินฺเทน เทวรญฺญา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; เอวเมว ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฏิพโล โธเนน พุทฺเธน ภควตา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากจฺเฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีนปญฺโญ นิหีนปญฺโญ โอมกปญฺโญ ลามกปญฺโญ ฉตุกฺกปญฺโญ ปริตฺตปญฺโญฯ โส หิ ภควา มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ, ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท, จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี, ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรยฺโห, อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา, เนตา วิเนตา อนุเนตา, ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตาฯ โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปนสฺส เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ

โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต, วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต; นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อผุสิตํ (สฺยา.)] ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํฯ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ, คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูฬฺโห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนยฺโย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ

สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติ , สพฺพํ มโนกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติฯ อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ , ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ

สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธาฯ สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ, สพฺเพสญฺจ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาติ จริตํ ชานาติ อธิมุตฺติํ ชานาติฯ อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติฯ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ

ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ ฯ พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติเยวฯ

เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปาฯ

โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (ก.)] มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ ฯ เต ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จฯ กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา อุปกฺขิตฺตกา จฯ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ – โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, มนสา ทิฏฺฐิคตานิ จินฺตยนฺโต;

โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว’’ติฯ

ปสูรสุตฺตนิทฺเทโส อฏฺฐโมฯ

9. มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส

อถ มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[70]

ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;

กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉฯ

ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมินฺติฯ ตณฺหญฺจ อรติญฺจ รคญฺจ มารธีตโร ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา เมถุนธมฺเม ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา นาโหสีติ – ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํฯ

กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉติฯ กิเมวิทํ สรีรํ มุตฺตปุณฺณํ กรีสปุณฺณํ เสมฺหปุณฺณํ รุหิรปุณฺณํ อฏฺฐิสงฺฆาตนฺหารุสมฺพนฺธํ รุธิรมํสาวเลปนํ จมฺมวินทฺธํ ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ กิมิสงฺฆนิเสวิตํ นานากลิมลปริปูรํ ปาเทน อกฺกมิตุํ น อิจฺเฉยฺย, กุโต ปน สํวาโส วา สมาคโม วาติ – กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉฯ