ก็ไม่ทรงดื่มสุรา ตรัสสั่งให้ทำลายภาชนะสุราสิ้น แล้วทรงสมาทานศีล
บริจาคทาน ได้เป็นผู้มีสวรรค์เป็นที่ไปในเบื้องหน้า. การดื่มสุรา เกิดนิยม
กันอย่างกว้างขวาง แม้ในชมพูทวีป (ติดต่อสืบเนื่องมาจนบัดนี้).
พระบรมศาสดา ทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแสดงแล้ว ทรงประชุม
ชาดกว่าพระราชาในครั้งนั้น ได้มาเป็นพระอานนท์ ส่วนท้าวสักกเทวราช
ได้มาเป็นเราผู้ตถาคต ฉะนี้แล.
จบอรรถกถากุมภชาดก

3. ชัยทิสชาดก

ว่าด้วยโปริสาทกับพระเจ้าชัยทิส

กวางที่พระองค์ตรัสถึงนั้น เป็นอาหารของข้าพระองค์
ข้าพระองค์กินพระองค์แล้ว อยากจะกินเนื้อกวาง ก็
จักกินได้ในภายหลัง เวลานี้มิใช่เวลาขอร้อง.
[2299] ถ้าความรอดพ้นของเราไม่มีด้วยการ
แลกเปลี่ยน ขอให้เราได้กลับไปยังพระนครเสียก่อน
เราผัดพราหมณ์ไว้ว่า จะให้ทรัพย์ เราจักรักษาคำสัตย์
ย้อนกลับมาหาท่านอีก.
[2300] ดูก่อนราชา พระองค์ใกล้จะสวรรคต
อยู่แล้ว ยังทรงเดือดร้อนถึงกรรมอะไรอยู่ ขอจงตรัส
บอกกรรมนั้นแก่ข้าพระองค์ ข้าพระองค์จะอนุญาต
ให้กลับก่อนได้.
[2301] ความหวังในทรัพย์ เราได้ทำไว้แก่
พราหมณ์ ความผัดเพี้ยนเป็นข้อผูกมัดตัว ยังพ้นไป
ไม่ได้ เพราะเราผัดไว้ว่า จะให้ทรัพย์แก่พราหมณ์
เราจักรักษาคำสัตย์ กลับมาหาท่านอีก.
[2302] ความหวังในทรัพย์ พระองค์ได้ทำไว้
แก่พราหมณ์ ความผัดเพี้ยนเป็นข้อผูกมัดตัว ยังพ้น
ไปไม่ได้ เพราะได้ผัดเพี้ยนไว้แก่พราหมณ์ว่า จะ
พระราชทานทรัพย์ พระองค์จงรักษาคำสัตย์ไว้เสด็จ
กลับมาเถิด.
[2303] พระเจ้าชัยทิส ทรงพ้นเงื้อมมือยักษ์
แล้ว รีบเสด็จกลับไปยังพระราชมณเฑียรของพระองค์

เพราะได้ทรงผัดเพี้ยนไว้แก่พราหมณ์ว่า จะพระราช-
ทานทรัพย์ ได้ตรัสให้หาพระราชโอรส พระนามว่า
อลีนสัตตุมา.
ตรัสว่า เจ้าจงอภิเษก ปกครองรัฐสีมาในวันนี้
จงประพฤติธรรมในรัฐสีมาและในประชาชนทั้งหลาย
บุคคลไม่ประพฤติธรรม อย่าได้มีในแว่นแคว้นของ
เจ้า เราจะไปสำนักแห่งยักษ์.
[2304] ขอเดชะ ข้าแต่พระราชบิดาผู้ทรงพระ-
คุณอันประเสริฐ ข้าพระองค์ได้ทำความไม่พอพระทัย
อะไรไว้ในใต้ฝ่าพระบาท ข้าพระองค์ปรารถนาจะได้
สดับความที่พระองค์จะให้ขึ้นครองราชสมบัติในวันนี้
เพราะข้าพระพุทธเจ้าขาดพระราชบิดาเสียแล้ว หา
ปรารถนาแม้ราชสมบัติไม่.
[2305] ลูกรัก พ่อไม่ได้นึกถึงความผิด ทาง
กายกรรมและวจีกรรมของเธอเลย แต่พ่อได้ทำความ
ตกลงไว้กับยักษ์ พ่อต้องรักษาคำสัตย์จึงต้องกลับ
ไปอีก.
[2306] ข้าพระพุทธเจ้าจักไปแทน ขอพระราช
บิดาจงประทับอยู่ ณ ที่นี้ เมื่อทางที่จะรอดชีวิตจาก
สำนักแห่งยักษ์ไม่มี ข้าแต่สมเด็จพระราชบิดา ถ้า
พระองค์มีพระประสงค์จะเสด็จให้ได้ ข้าพระพุทธเจ้า
จักตามเสด็จด้วย เราทั้งสองจะไม่ยอมอยู่.

[2307] ลูกรัก นั่นเป็นธรรมของสัตบุรุษ โดย
แท้จริง แต่เมื่อไร ยักษ์ข่มขี่ทำลาย เผาเธอกินเสียที่
โคนไม้ นั่นเป็นความด่างพร้อยของพ่อ ข้อนี้แหละ
เป็นทุกข์ยิ่งกว่าความตายของพ่อเสียอีก.
[2308] ข้าพระพุทธเจ้า ขอเอาชีวิตของข้า-
พระพุทธเจ้า แลกพระชนมชีพของพระราชบิดาไว้
พระราชบิดาอย่าเสด็จไปในสำนักของยักษ์เลย ข้า
พระพุทธเจ้าจะขอเอาชีวิตของข้าพระพุทธเจ้า แลก
พระชนมชีพของพระราชบิดานี้แหละไว้ เพราะฉะนั้น
ข้าพระพุทธเจ้า ขอยอมตายแทนพระราชบิดา
พระเจ้าข้า.
[2309] ลำดับนั้นแล พระราชโอรสผู้ทรง
พระปรีชา ถวายบังคมพระยุคลบาท พระชนกชนนี
แล้วเสด็จไป พระชนนีของพระราชกุมารนั้น ทรง
มีทุกข์โทมนัสล้มลงเหนือปฐพี พระชนกนาถเล่า
ทรงประคองสองพระพาหา คร่ำครวญด้วยเสียงอัน
ดัง.
[2310] พระราชบิดา ทรงทราบชัดว่า พระ-
โอรสกำลังมุ่งหน้าเสด็จไป ทรงเบือนพระพักตร์
ประคองอัญชลีกราบไหว้เทวดาทั้งหลาย คือพระโสม
ราชา พระวรุณราช พระปชาบดี พระจันทร์และ
พระอาทิตย์ ขอเทพเจ้าเหล่านี้ ช่วยคุ้มครองโอรส

ของเรา จากอำนาจแห่งยักษ์ อลีนสัตตุลูกรักขอยักษ์
นั้นจงอนุญาต ให้เจ้ากลับมาโดยสวัสดี.
[2311] มารดาของรามบุรุษ ผู้ไปสู่แคว้นของ
พระเจ้าทัณฑกิราช ได้คุ้มครองทำความสวัสดี แก่
รามะผู้เป็นบุตรอย่างใด แม่ขอทำความสวัสดีอย่างนั้น
แก่เจ้า ด้วยคำสัตย์นั้น ขอทวยเทพจงช่วยคุ้มครอง
ให้เจ้าได้รับอนุญาต กลับมาโดยสวัสดีเถิด ลูกรัก.
[2312] น้องนึกไม่ออกเลย ถึงความคิด
ประทุษร้ายในอลีนสัตตุตผู้พระเชษฐา ทั้งในที่แจ้งหรือ
ที่ลับ ด้วยความสัตย์นี้ ขอเทพยเจ้าโปรดระลึกถึง
พระเชษฐาที่เคารพ ขอพระเชษฐาจงได้รับอนุญาต
ให้กลับมาโดยสวัสดี.
[2313] ข้าแต่พระสวามี พระองค์ไม่เคย
ประพฤตินอกใจหม่อมฉันเลย ฉะนั้น จึงเป็นที่รักของ
หม่อมฉันด้วยใจจริง ด้วยความสัตย์นี้ ขอเทพยเจ้า
โปรดระลึกถึงพระสวามีที่เคารพ ข้าแต่พระสวามี
ขอพระองค์จงได้รับอนุญาต ให้กลับมาโดยสวัสดี.
[2314] ท่านผู้มีร่างกายอันสูงใหญ่ มีใบหน้า
อันงดงาม มาจากไหน ท่านไม่รู้หรือว่า เราอยู่ในป่านี้
ชะรอยจะไม่รู้ว่า เราเป็นคนดุร้าย กินเนื้อมนุษย์กระมัง
จึงได้มา ผู้ที่ไม่รู้ความสวัสดีของตนดอก จึงได้มาใน
ที่นี้.

[2315] เรารู้ว่าท่านเป็นคนหยาบช้า กินมนุษย์
แต่หารู้ว่าท่านอยู่ในป่านี้ไม่ เราคือโอรสของพระเจ้า
ชัยทิส วันนี้ท่านจงกินเราแทนพระชนก เพื่อปลด
เปลื้องให้พระองค์พ้นไป.
[2316] เรารู้ว่าท่านเป็นโอรสของพระเจ้าชัยทิส
ดูพระพักตร์และผิวพรรณ ของท่านทั้งสองคล้ายคลึง
กัน การที่บุคคลยอมตายแทน เพื่อปลดเปลื้องบิดา
ให้พ้นไปนี้ เป็นกรรมที่ทำได้ยากทีเดียว แต่ท่านก็
ทำได้.
[2317] มิใช่ของที่ทำได้ยากเลยในเรื่องนี้ เรา
ไม่เห็นสำคัญอะไร ผู้ใดยอมตายแทน เพื่อเปลื้องบิดา
หรือเพราะเหตุแห่งมารดา ผู้นั้นไปสู่ปรโลกแล้ว ย่อม
เป็นผู้เพรียบพร้อมด้วยสุข และอารมณ์อันงามเลิศ.
[2318] เราระลึกไม่ได้เลยว่า เราจะกระทำ
ความชั่วเพื่อตัวเอง ทั้งในที่แจ้งและที่ลับ เพราะเรา
เป็นผู้มีชาติและมรณะ อันกำหนดไว้แล้วว่า ในโลกนี้
ของเราฉันใด โลกหน้าก็ฉันนั้นเหมือนกัน.
เชิญท่านกินเนื้อเราในวันนี้ เสียบัดนี้เถิด เชิญ
ท่านทำกิจเถิด สรีระนี้เราสละแล้ว เราจะทำเป็น
พลัดตกมาจากยอดไม้ ท่านชอบใจเนื้อส่วนใด ๆ ก็
เชิญท่านกินเนื้อส่วนนั้น ๆ ของเราเถิด.

[2319] ดูก่อนพระราชโอรส เรื่องนี้ท่าน
เต็มใจจริง จึงสละชีวิตเพื่อปลดเปลื้องพระชนกได้
เพราะเหตุนั้นแหละ ท่านจงรีบไปหักไม้มาก่อไฟเถิด.
[2320] ลำดับนั้นแล พระราชโอรสผู้มีปัญญา
ได้นำเอาฟืนมาก่อไฟกองใหญ่ขึ้นแล้ว แจ้งให้ยักษ์
ทราบว่า บัดนี้ ได้ก่อไฟเสร็จแล้ว.
[2321] เมื่อครู่นี้ ท่านทำการขู่เข็ญว่า จะกิน
เรา ในวันนี้ทำไมจึงหวาดระแวงเรา มองดูอยู่
บ่อย ๆ เราได้ทำตามคำของท่านเสร็จแล้ว เมื่อพอใจ
จะกิน ก็เชิญกินเถิด.
[2322] ผู้ที่ตั้งอยู่ในธรรม มีวาจาสัตย์ รู้ความ
ประสงค์ของผู้ขอเช่นท่าน ใครจะนำมากินเป็นภักษา-
หารได้ ผู้ใดกินผู้มีวาจาสัตย์เช่นท่าน ศีรษะของผู้นั้น
จะพึงแตกเป็นเจ็ดเสี่ยง.
[2323] แต่จริงสสบัณฑิตนั้น สำคัญท้าว
สักกเทวราชนี้ ว่าเป็นพราหมณ์จึงได้ให้อยู่ เพื่อให้
สรีระของตนเป็นทาน ด้วยเหตุนั้นแล จันทิมเทพบุตร
จึงมีรูปกระต่ายปรากฏ สมประสงค์ของโลกอยู่จนทุก
วันนี้.
[2324] พระจันทร์พระอาทิตย์ พ้นจากปาก
แห่งราหูแล้ว ย่อมไพโรจน์ในวันเพ็ญฉันใด ดูก่อน

ท่านผู้มีอานุภาพมาก ท่านก็ฉันนั้น หลุดพ้นจากเรา
ผู้กินเนื้อมนุษย์เป็นอาหารแล้ว ยังพระชนกชนนีให้
ปลื้มพระทัย จงรุ่งโรจน์ในกบิลรัฐ อนึ่ง พระประยูร-
ญาติ ของท่านจงยินดีกันทั่วหน้า.
[2325] ลำดับนั้นแล พระราชโอรสอลีนสัตตุ
มีพระปัญญา ทรงประคองอัญชลีไหว้ยักษ์โปริสาท
ได้รับอนุญาตแล้ว มีความสุขสวัสดี หาโรคมิได้
เสด็จกลับมายังกบิลรัฐ.
[2326] ชาวนิคม ชาวชนบทถ้วนหน้า ทั้ง
พลช้าง พลรถ และพลเดินเท้า ต่างพากันมาถวาย
บังคมพระราชโอรสนั้น พร้อมกับกราบทูลขึ้นว่า
ข้าพระองค์ทั้งหลาย ขอถวายบังคมพระองค์ พระองค์
ทรงกระทำกิจซึ่งยากที่จะกระทำได้.
จบชัยทิสชาดกที่ 3

อรรถกถาชัยทิสชาดก

พระศาสดาเมื่อเสด็จประทับ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภ
ภิกษุผู้เลี้ยงมารดารูปหนึ่ง ตรัสพระธรรมเทศนานี้ มีคำเริ่มต้นว่า จิรสฺสํ วต
เม ดังนี้.
ก็ในครั้งนั้น พระศาสดาตรัสว่า โปราณกบัณฑิตทั้งหลาย ละเศวต
ฉัตร อันประดับด้วยกาญจนมาลา แล้วเลี้ยงดูมารดาบิดา ดังนี้ อันภิกษุนั้น
ทูลอาราธนา จึงทรงนำอดีตนิทานมาตรัสดังต่อไปนี้
ในอดีตกาล มีพระราชาทรงพระนามว่า อุตตรปัญจาลราช เสวยราช
สมบัติอยู่ในกปิลรัฐ พระอัครมเหสีของท้าวเธอทรงตั้งพระครรภ์ แล้วประสูติ
พระราชโอรส ในภพก่อน หญิงคนหนึ่งร่วมสามีกับพระนาง โกรธเคืองกัน
แล้ว ตั้งความปรารถนาว่า ขอให้เราสามารถเคี้ยวกินบุตรของท่านที่คลอด
แล้ว ดังนี้ แล้วได้มาเกิดเป็นนางยักษิณี คราวนั้น นางยักษิณีนั้นได้โอกาส
ทั้ง ๆ ที่พระนางเทวีทอดพระเนตรเห็นอยู่ คว้าเอาพระกุมารผู้มีวรรณะ ดุจ
ชิ้นเนื้อสดไปเคี้ยวกิน เสียงกร้วม ๆ แล้วหลบหลีกไป แม้ในวาระที่ 2 ก็ได้
ทำอย่างนั้น แต่ในวาระที่ 3 ในเวลาที่พระนางเทวีเสด็จเข้าไปสู่เรือนประสูติ
แล้ว พวกราชบุรุษพากันแวดล้อมตำหนัก จัดการถวายอารักขามั่นคง ใน
วันที่พระเทวีประสูติ นางยักษิณี ก็มาจับเอาทารกไปอีก พระนางเทวีจึงส่ง
พระสุรเสียงร้องขึ้นว่า นางยักษ์ ๆ ราชบุรุษทั้งหลายมีอาวุธครบมือ พากัน
วิ่งติดตามนางยักษิณี ตามสัญญาที่พระนางบอกให้ นางยักษิณีไม่ได้โอกาสเพื่อ
จะเคี้ยวกิน หนีไปจากที่นั้น เข้าไปยังท่อน้ำ ส่วนทารก อ้าปากดูดนมนาง
ยักษิณี โดยเข้าใจว่าเป็นมารดา นางยักษิณีก็เกิดความรักเหมือนบุตรของตน