อรรถกถานิมิตวินิจฉัย

บัดนี้ พึงทราบวินิจฉัยในนิมิตทั้งหลาย มีปัพพตนิมิตเป็นต้น อย่างนี้:-
ภูเขามี 3 ชนิด คือ ภูเขาดินล้วน 1 ภูเขาศิลาล้วน ภูเขาศิลาปน
ดิน 1. ภูเขานั้น ใช้ได้ทั้ง 3 ชนิด. แต่กองทรายใช้ไม่ได้ และตั้งแต่ขนาด
เท่าช้างถึงภูเขาสิเนรุ ก็ใช้ไม่ได้. ถ้ามีภูเขา 4 เทือก ใน 4 ทิศ หรือมี 3
เทือก ใน 3 ทิศ แม้จะสมมติสีมาด้วยปัพพตนิมิตทั้งนั้น ทั้ง 4 หรือ 3 ก็
ควร. แค่จะสมมติด้วยนิมิตเพียง 2 หรือเพียง 1 ไม่ควร.¹ แม้ในปาสาณนิมิต
เป็นต้นนอกจากนี้ก็มีนัยเหมือนกัน. เพราะเหตุนั้น เมื่อจะทำภูเขาให้เป็นนิมิต
ควรถามว่า เนื่องเป็นอันเดียวกัน. หรือไม่เนื่องเป็นอันเดียวกัน ถ้าเนื่องเป็น
อันเดียวกัน. ไม่ควรใช้. ด้วยว่า แม้กำหนดภูเขานั้น เป็นนิมิต 4 ทิศ
หรือทั้ง 4 ทิศ ย่อมเป็นอันกำหนดแล้วเพียงนิมิตเดียวเท่านั้น. เพราะเหตุนั้น
ภูเขาที่ตั้งโอบรอบวัดที่อยู่โดยสัณฐานดังกงจักร อย่างนั้น ควรกำหนดในทิศ
เดียว ในทิศอื่น ๆ พึงกันภูเขานั้นไว้ภายนอก กำหนดนิมิตชนิดอื่นภายใน
แต่ภูเขานั้นเข้ามา. หากว่าประสงค์จะทำภูเขาเสี้ยวหนึ่งหรือกึ่งหนึ่งไว้ภายใน
สีมา. อย่ากำหนดภูเขาประสงค์จะทำประเทศเท่าใดไว้ภายใน. พึงกำหนดนิมิต
ชนิดใดชนิดหนึ่ง มีต้นไม้และจอมปลวกเป็นต้น ที่เกิด ณ ภูเขานั้นเองข้าง
นอกแห่งประเทศเท่านั้น. หากประสงค์จะกันเอาภูเขาทั้งหมด ประมาณโยชน์ 1
หรือ 2 โยชน์ไว้ภายใน. พึงกำหนดต้นไม้หรือจอมปลวกเป็นต้น ซึ่งเกิด ณ
ภาคฟันข้างนอกภูเขาเป็นนิมิต.
วินิจฉัยในปาสาณนิมิต:-

1. เอกิสฺสาเอว ปน ทิสาย ฐิเตหิ ตโต พหูหิปิ สมฺมนฺนิตุํ น วฏฺฏติ. ทฺวีหิ ปน ทฺวีสุ
ทิสาสุ ฐิเตหิปิ วฏฺฏตีติ วิมติวิโนทนี.