วตฺถุคาถา

[982]

โกสลานํ ปุรา รมฺมา, อคมา ทกฺขิณาปถํ;

อากิญฺจญฺญํ ปตฺถยาโน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคูฯ

[983]

โส อสฺสกสฺส วิสเย, อฬกสฺส [มุฬกสฺส (สฺยา.), มูฬฺหกสฺส (ก.), มฬกสฺส (นิทฺเทส)] สมาสเน;

วสิ โคธาวรีกูเล, อุญฺเฉน จ ผเลน จฯ

[984]

ตสฺเสว อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหุ;

ตโต ชาเตน อาเยน, มหายญฺญมกปฺปยิฯ

[985]

มหายญฺญํ ยชิตฺวาน, ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ;

ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณฯ

[986]

อุคฺฆฏฺฏปาโท ตสิโต [ตสฺสิโต (ก.)], ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร;

โส จ นํ อุปสงฺกมฺม, สตานิ ปญฺจ ยาจติฯ

[987]

ตเมนํ พาวรี ทิสฺวา, อาสเนน นิมนฺตยิ;

สุขญฺจ กุสลํ ปุจฺฉิ, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[988]

‘‘ยํ โข มม เทยฺยธมฺมํ, สพฺพํ วิสชฺชิตํ มยา;

อนุชานาหิ เม พฺรหฺเม, นตฺถิ ปญฺจสตานิ เม’’ฯ

[989]

‘‘สเจ เม ยาจมานสฺส, ภวํ นานุปทสฺสติ;

สตฺตเม ทิวเส ตุยฺหํ, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา’’ฯ

[990]

อภิสงฺขริตฺวา กุหโก, เภรวํ โส อกิตฺตยิ;

ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, พาวรี ทุกฺขิโต อหุฯ

[991]

อุสฺสุสฺสติ อนาหาโร, โสกสลฺลสมปฺปิโต;

อโถปิ เอวํ จิตฺตสฺส, ฌาเน น รมตี มโนฯ

[992]

อุตฺรสฺตํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา, เทวตา อตฺถกามินี;

พาวริํ อุปสงฺกมฺม, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[993]

‘‘น โส มุทฺธํ ปชานาติ, กุหโก โส ธนตฺถิโก;

มุทฺธนิ มุทฺธปาเต วา, ญาณํ ตสฺส น วิชฺชติ’’ฯ

[994]

‘‘โภตี จรหิ ชานาสิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา;

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, ตํ สุโณม วโจ ตว’’ฯ

[995]

‘‘อหมฺเปตํ น ชานามิ, ญาณเมตฺถ น วิชฺชติ;

มุทฺธนิ มุทฺธาธิปาเต จ, ชินานํ เหตฺถ [มุทฺธํ มุทฺธาธิปาโต จ, ชินานํ เหต (สี. สฺยา. ปี.)] ทสฺสนํ’’ฯ

[996]

‘‘อถ โก จรหิ ชานาติ, อสฺมิํ ปถวิมณฺฑเล [ปุถวิมณฺฑเล (สี. ปี.)];

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, ตํ เม อกฺขาหิ เทวเต’’ฯ

[997]

‘‘ปุรา กปิลวตฺถุมฺหา, นิกฺขนฺโต โลกนายโก;

อปจฺโจ โอกฺกากราชสฺส, สกฺยปุตฺโต ปภงฺกโรฯ

[998]

‘‘โส หิ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

สพฺพาภิญฺญาพลปฺปตฺโต, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;

สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโต, วิมุตฺโต อุปธิกฺขเยฯ

[999]

‘‘พุทฺโธ โส ภควา โลเก, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;

ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต ตํ พฺยากริสฺสติ’’ฯ

[1000]

สมฺพุทฺโธติ วโจ สุตฺวา, อุทคฺโค พาวรี อหุ;

โสกสฺส ตนุโก อาสิ, ปีติญฺจ วิปุลํ ลภิฯ

[1001]

โส พาวรี อตฺตมโน อุทคฺโค, ตํ เทวตํ ปุจฺฉติ เวทชาโต;

‘‘กตมมฺหิ คาเม นิคมมฺหิ วา ปน, กตมมฺหิ วา ชนปเท โลกนาโถ;

ยตฺถ คนฺตฺวาน ปสฺเสมุ [คนฺตฺวา นมสฺเสมุ (สี. สฺยา. ปี.)], สมฺพุทฺธํ ทฺวิปทุตฺตมํ’’ [ทฺวิปทุตฺตมํ (สี. สฺยา. ปี.)],ฯ

[1002]

‘‘สาวตฺถิยํ โกสลมนฺทิเร ชิโน, ปหูตปญฺโญ วรภูริเมธโส;

โส สกฺยปุตฺโต วิธุโร อนาสโว, มุทฺธาธิปาตสฺส วิทู นราสโภ’’ฯ

[1003]

ตโต อามนฺตยี สิสฺเส, พฺราหฺมเณ มนฺตปารเค;

‘‘เอถ มาณวา อกฺขิสฺสํ, สุณาถ วจนํ มมฯ

[1004]

‘‘ยสฺเสโส ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;

สฺวาชฺช โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน, สมฺพุทฺโธ อิติ วิสฺสุโต;

ขิปฺปํ คนฺตฺวาน สาวตฺถิํ, ปสฺสวฺโห ทฺวิปทุตฺตมํ’’ฯ

[1005]

‘‘กถํ จรหิ ชาเนมุ, ทิสฺวา พุทฺโธติ พฺราหฺมณ;

อชานตํ โน ปพฺรูหิ, ยถา ชาเนมุ ตํ มยํ’’ฯ

[1006]

‘‘อาคตานิ หิ มนฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;

ทฺวตฺติํสานิ จ [ทฺวิตฺติํสา จ (สี. สฺยา. ปี.), ทฺวิตฺติํส ตานิ (?)] พฺยากฺขาตา, สมตฺตา อนุปุพฺพโสฯ

[1007]

‘‘ยสฺเสเต โหนฺติ คตฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;

ทฺเวเยว ตสฺส คติโย, ตติยา หิ น วิชฺชติฯ

[1008]

‘‘สเจ อคารํ อาวสติ [อชฺฌาวสติ (ก.)], วิเชยฺย ปถวิํ อิมํ;

อทณฺเฑน อสตฺเถน, ธมฺเมนมนุสาสติฯ

[1009]

‘‘สเจ จ โส ปพฺพชติ, อคารา อนคาริยํ;

วิวฏฺฏจฺฉโท [วิวตฺตฉทฺโท (สี.)] สมฺพุทฺโธ, อรหา ภวติ อนุตฺตโรฯ

[1010]

‘‘ชาติํ โคตฺตญฺจ ลกฺขณํ, มนฺเต สิสฺเส ปุนาปเร;

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, มนสาเยว ปุจฺฉถฯ

[1011]

‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปญฺเห, วาจาย วิสฺสเชสฺสติ’’ฯ

[1012]

พาวริสฺส วโจ สุตฺวา, สิสฺสา โสฬส พฺราหฺมณา;

อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคูฯ

[1013]

โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก;

โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโตฯ

[1014]

ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;

โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิฯ

[1015]

ปจฺเจกคณิโน สพฺเพ, สพฺพโลกสฺส วิสฺสุตา;

ฌายี ฌานรตา ธีรา, ปุพฺพวาสนวาสิตาฯ

[1016]

พาวริํ อภิวาเทตฺวา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;

ชฏาชินธรา สพฺเพ, ปกฺกามุํ อุตฺตรามุขาฯ

[1017]

อฬกสฺส ปติฏฺฐานํ, ปุริมาหิสฺสติํ [ปุริมํ มาหิสฺสติํ (สี. ปี.), ปุรํ มาหิสฺสติํ (สฺยา.)] ตทา;

อุชฺเชนิญฺจาปิ โคนทฺธํ, เวทิสํ วนสวฺหยํฯ

[1018]

โกสมฺพิญฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิญฺจ ปุรุตฺตมํ;

เสตพฺยํ กปิลวตฺถุํ, กุสินารญฺจ มนฺทิรํฯ

[1019]

ปาวญฺจ โภคนครํ, เวสาลิํ มาคธํ ปุรํ;

ปาสาณกํ เจติยญฺจ, รมณียํ มโนรมํฯ

[1020]

ตสิโตวุทกํ สีตํ, มหาลาภํว วาณิโช;

ฉายํ ธมฺมาภิตตฺโตว, ตุริตา ปพฺพตมารุหุํฯ

[1021]

ภควา ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;

ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, สีโหว นทตี วเนฯ

[1022]

อชิโต อทฺทส พุทฺธํ, สตรํสิํ [วีตรํสิํว (สฺยา.), สตรํสีว (ก.), ปีตรํสีว (นิทฺเทส)] ว ภาณุมํ;

จนฺทํ ยถา ปนฺนรเส, ปาริปูริํ อุปาคตํฯ

[1023]

อถสฺส คตฺเต ทิสฺวาน, ปริปูรญฺจ พฺยญฺชนํ;

เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺโฐ, มโนปญฺเห อปุจฺฉถฯ

[1024]

‘‘อาทิสฺส ชมฺมนํ [ชปฺปนํ (ก.)] พฺรูหิ, โคตฺตํ พฺรูหิ สลกฺขณํ [พฺรูหิสฺส ลกฺขณํ (นิทฺเทส)];

มนฺเตสุ ปารมิํ พฺรูหิ, กติ วาเจติ พฺราหฺมโณ’’ฯ

[1025]

‘‘วีสํ วสฺสสตํ อายุ, โส จ โคตฺเตน พาวรี;

ตีณิสฺส ลกฺขณา คตฺเต, ติณฺณํ เวทาน ปารคูฯ

[1026]

‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;

ปญฺจสตานิ วาเจติ, สธมฺเม ปารมิํ คโต’’ฯ

[1027]

‘‘ลกฺขณานํ ปวิจยํ, พาวริสฺส นรุตฺตม;

กงฺขจฺฉิท [ตณฺหจฺฉิท (พหูสุ)] ปกาเสหิ, มา โน กงฺขายิตํ อหุ’’ฯ

[1028]

‘‘มุขํ ชิวฺหาย ฉาเทติ, อุณฺณสฺส ภมุกนฺตเร;

โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ, เอวํ ชานาหิ มาณว’’ฯ

[1029]

ปุจฺฉญฺหิ กิญฺจิ อสุณนฺโต, สุตฺวา ปญฺเห วิยากเต;

วิจินฺเตติ ชโน สพฺโพ, เวทชาโต กตญฺชลีฯ

[1030]

‘‘โก นุ เทโว วา พฺรหฺมา วา, อินฺโท วาปิ สุชมฺปติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปญฺเห, กเมตํ ปฏิภาสติฯ

[1031]

‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, พาวรี ปริปุจฺฉติ;

ตํ พฺยากโรหิ ภควา, กงฺขํ วินย โน อิเส’’ฯ

[1032]

‘‘อวิชฺชา มุทฺธาติ ชานาหิ, วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี;

สทฺธาสติสมาธีหิ, ฉนฺทวีริเยน สํยุตา’’ฯ

[1033]

ตโต เวเทน มหตา, สนฺถมฺภิตฺวาน มาณโว;

เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติฯ

[1034]

‘‘พาวรี พฺราหฺมโณ โภโต, สห สิสฺเสหิ มาริส;

อุทคฺคจิตฺโต สุมโน, ปาเท วนฺทติ จกฺขุม’’ฯ

[1035]

‘‘สุขิโต พาวรี โหตุ, สห สิสฺเสหิ พฺราหฺมโณ;

ตฺวญฺจาปิ สุขิโต โหหิ, จิรํ ชีวาหิ มาณวฯ

[1036]

‘‘พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา, สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ;

กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉถ’’ฯ

[1037]

สมฺพุทฺเธน กโตกาโส, นิสีทิตฺวาน ปญฺชลี;

อชิโต ปฐมํ ปญฺหํ, ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตํฯ

วตฺถุคาถา นิฏฺฐิตาฯ

1. อชิตมาณวปุจฺฉา

[1038]

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํสุ ตสฺส มหพฺภยํ’’ฯ

[1039]

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา)

เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ’’ฯ

[1040]

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)

โสตานํ กิํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’ [ปิถิยฺยเร (สี. สฺยา. ปี.), ปิถียเร (สี. อฏฺฐ.), ปิธียเร (?)]ฯ

[1041]

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, (อชิตาติ ภควา)

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร’’ฯ

[1042]

‘‘ปญฺญา เจว สติ ยญฺจ [สตี เจว (สี.), สตี จ (สฺยา.), สตี จาปิ (ปี. นิทฺเทส), สติ จาปิ (นิทฺเทส)], (อิจฺจายสฺมา อชิโต)

นามรูปญฺจ มาริส;

เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’ฯ

[1043]

‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;

ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’ฯ

[1044]

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริส’’ฯ

[1045]

‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;

กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ

อชิตมาณวปุจฺฉา ปฐมา นิฏฺฐิตาฯ