*เล่มที่ 47 หน้า 1

สมฺโมหวิโนทนี นาม วิภงฺควณฺณนา

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ฯ
อารมฺภกถา
จตุสจฺจทโส นาโถ จตุธา ธมฺมสงฺคณึ
ปกาสยิตฺว สมฺพุทฺโธ ตสฺเสว สมนนฺตรํ
อุเปโต พุทฺธธมฺเมหิ อฏฺฐารสหิ นายโก
อฏฺฐารสนฺน ขนฺธาทิ- วิภงฺคานํ วเสน ยํ
วิภงฺคํ เทสยี สตฺถา ตสฺส สํวณฺณนากฺกโม
อิทานิ ยสฺมา สมฺปตฺโต ตสฺมา ตสฺสตฺถวณฺณนํ
กริสฺสามิ วิคาหิตฺวา โปราณฏฺฐกถานยํ
สทฺธมฺเม คารวํ กตฺวา ตํ สุณาถ สมาหิตาติ ฯ
ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ
สงฺขารกฺ ขนฺโธวิญฺญาณกฺขนฺโธติ อิทํ วิภงฺคปกรณสฺส อาทิภูเต
ขนฺธวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ นาม ฯ
ตตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท เตน น ตโต เหฏฺฐา
น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติ ฯ ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ ฯ ตตฺรายํ
ขนฺธสทฺโท สมฺพหุเลสุ ฐาเนสุ นิปตติ (1) ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ
รุฬฺหิยนฺติ ฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหาสมุทเท น สุกรํ อุทกสฺส
# 1. ม. ทิสฺสติ ฯ

*เล่มที่ 47 สมฺโมหวิโนทนี หน้า 2

ปมาณํ คเหตุํ เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานีติ วา เอตฺตกานิ
อุทกาฬฺหกสตานีติ วา เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานีติ วา
เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานีติ วา อถโข อสงฺเขยฺโย
อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติอาทีสุ (1) หิ
ราสิโต ขนฺโธ นาม ฯ น หิ ปริตฺตกํ อุทกํ อุทกกฺขนฺโธติ
วุจฺจติ พหุกเมว วุจฺจติ ฯ ตถา น ปริตฺตกํ รชํ(2) รชกฺขนฺโธ
น อปฺปมตฺตกา คาโว ควกฺขนฺโธ น อปฺปมตฺตกํ พลํ
พลกฺขนฺโธ น อปฺปมตฺตกํ ปุญฺญํ ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจติ ฯ
พหุกเมว หิ รชํ(3)รชกฺขนฺโธ พหุกาว ควาทโย ควกฺขนฺโธ
พลกฺขนฺโธ ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจนฺติ ฯ
สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธติอาทีสุ (5) ปน คุณโต ขนฺโธ
นาม ฯ อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย
นทิยา โสเตน วุยฺหมานนฺติ (6) เอตฺถ ปน (6)ปณฺณตฺติโต ขนฺโธ
นาม ฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ ฯเปฯ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติอาทีสุ(7)
รุฬฺหิโต ขนฺโธ นาม ฯ สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโต ฯ อยํ
หิ ขนฺธฏฺโฐ นาม ปิณฺฑฏฺโฐ ปูฏตฺโถ (8) ฆฏฏฺโฐ ราสฏฺโฐ ฯ
ตสฺมา ราสิลกฺขณา ขนฺธาติ เวทิตพฺพา ฯ โกฏฺฐาสฏฺโฐติปิ
# 1. องฺ. จตุกฺก. 21/51/71 ฯ องฺ. ปญฺจก. 22/45/46-7 ฯ
# องฺ. ฉกฺก. 22/308/375 ฯ 2. ม. ปริตฺตโก รโช ฯ
# 3. ม. รโช ฯ 4. ที. ปา. 11/252/251 ฯ
# 5. สํ. สฬา. 18/322/223 ฯ 6. ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ
# 7. อภิ. สํ. 34/32/1ฯ 8. ม. ปูคฏฺโฐ ฯ

*เล่มที่ 47 ขนฺธวิภงฺคนิทฺเทโส หน้า 3

วตฺตุํ วฏฺฏติ ฯ โลกสฺมึ หิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา
ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามาติ วทนฺติ ฯ อิติ
โกฏฺฐาสลกฺขณา ขนฺธาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ ฯ เอวเมตฺถ รูปกฺขนฺโธติ
รูปราสิ รูปโกฏฺฐาโส ฯ
เวทนากฺขนฺโธติ เวทนาราสิ เวทนาโกฏฺฐาโสติ อิมินา
นเยน สญฺญากฺขนฺธาทีนํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ
เอตฺตาวตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยฺวายํ จตฺตาโร จ มหาภูตา
จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ(1) อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทีสุ
เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต ปญฺจวีสติ รูปโกฏฺฐาสาติ จ
ฉนฺนวุติ รูปโกฏฺฐาสาติ จ เอวมฺปเภโท รูปราสิ ตํ สพฺพํ
ปริปิณฺฑิตฺวา (2) รูปกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ ฯ(3)
โย ปนายํ สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา
เวทนาติ (4) เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิก-
เวทนาราสิ ตํ สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา เวทนากฺขนฺโธ นามาติ
ทสฺเสติ ฯ โย จายํ จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญา ฯเปฯ มโน-
สมฺผสฺสชา สญฺญาติ(5) เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต
# 1. สํ. นิ. 16/14/4 ฯ สํ. ข. 17/119/76 ฯ
# 2. ม. ปริปิณฺเฑตฺวา ฯ เอวมุปริปิ ฯ 3. ม. ทสฺเสสิ ฯ
# เอวมุปริปิ ฯ 4. สํ. สฬา. 18/359, 388 ฃ, 389, 391,
# 403, 404, 432, 439, 441, 442, 445, 503/
# 254, 266, 268, 274, 287, 288, 289, 290,
# 290, 314 ฯ สํ. มหา. 19/84/26 ฯ สํ. นิ. 16/112/63 ฯ
# 5. อภิ. วิ. 35/54/32 ฯ

*เล่มที่ 47 สมฺโมหวิโนทนี หน้า 4

จตุภูมิกสญฺญาราสิ ตํ สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ
นามาติ ทสฺเสติ ฯ
โย จายํ จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา
เจตนาติ(1) เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิก-
เจตนาราสิ ตํ สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ นามาติ
ทสฺเสติ ฯ
โย จายํ จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณํ ฆานวิญฺญาณํ
ชิวฺหาวิญฺญาณํ กายวิญฺญาณํ มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตูติ(2)
เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกจิตฺตราสิ ตํ
สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ ฯ
อปิเจตฺถ สพฺพมฺปิ จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปํ รูปกฺขนฺโธ
กามาวจรอฏฺฐกุสลจิตฺตาทีหิ เอกูนนวุติยา จิตฺเตหิ สห ชาตา
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ ผสฺสาทโย ธมฺมา
สงฺขารกฺขนฺโธ เอกูนนวุติ จิตฺตานิ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เอวํปิ
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ธมฺมปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ ฯ
อิทานิ เต รูปกฺขนฺธาทโย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺถ
กตโม รูปกฺขนฺโธติอาทิมาห ฯ
ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ฯ
กตโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา ฯ
# 1. อภิ. วิ. 35/21/10 ฯ 2. อภิ. วิ. 35/74/58 ฯ

*เล่มที่ 47 ขนฺธวิภงฺคนิทฺเทโส หน้า 5

รูปกฺขนฺโธติ ปุจฺฉิตธมฺมนิทสฺสนํ ฯ อิทานิ นํ วิภชนฺโต
ยํ กิญฺจิ รูปนฺติอาทิมาห ฯ
ตตฺถ ยงฺกิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํ ฯ
รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํ ฯ เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส
อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติ ฯ
ตตฺถ เกนฏฺเฐน รูปนฺติ รุปฺปนฏฺเฐน รูปํ ฯ วุตฺตญฺเหตํ
ภควตา กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว
ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ ฯ เกน รุปฺปติ สีเตนปิ รุปฺปติ
อุเณฺหนปิ รุปฺปติ ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ ปิปาสายปิ รุปฺปติ
ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ ฯ รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว
ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตีติ ฯ(1)
ตตฺถ กินฺติ การณปุจฺฉา เกน การเณน รูปํ วเทถ
เกน การเณน รูปํ นามาติ อตฺโถ ฯ รุปฺปตีติ เอตฺถ
อิตีติ การณุทฺเทโส ยสฺมา รุปฺปติ ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตีติ
อตฺโถ ฯ รุปฺปตีติ จ กุปฺปติ ฆฏิยติ ปีฬิยติ ภิชฺชตีติ
อตฺโถ ฯ เอวํ อิมินา เอตฺตเกน ฐาเนน รุปฺปนฏฺเฐน รูปํ
วุตฺตํ ฯ รุปฺปนลกฺขเณน รูปนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ ฯ รุปฺปนลกฺขณํ
หิ เอตํ ฯ
สีเตนปิ รุปฺปตีติอาทีสุ ปน สีเตน ตาว รุปฺปนํ
# 1. สํ. ข. 17/159/105 ฯ

*เล่มที่ 47 สมฺโมหวิโนทนี หน้า 6

โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํ ฯ ติณฺณํ ติณฺณํ หิ จกฺกวาฬานํ
อนฺตเร เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย นาม โหติ อฏฺฐโยชน-
สหสฺสปฺปมาโณ ยสฺส เนว เหฏฺฐา ปฐวี อตฺถิ น อุปริ
จนฺทิมสุริยทีปมณิอาโลโก ฯ นิจฺจนฺธกาโร ฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ
ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติ ฯ เต วคฺคุลิโย วิย ปพฺพตปาเท
ทีฆปุถุเลหิ นเขหิ ลคฺคิตฺวา อวํสิรา โอลมฺพนฺติ ฯ
ยทา สํสปฺปนฺตา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสคตา โหนฺติ
อถ ภกฺโข โน ลทฺโธติ มญฺญมานา ตตฺถ พฺยาวฏา
วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารเก อุทเก ปตนฺติ ฯ สีตวาเต ปหรนฺเต (1)
วิปกฺกมธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ ฯ ปติตมตฺตาว
อจฺจนฺตขาเรน สีโตทเกน ฉินฺนจมฺมนหารุมํสอฏฺฐีหิ ภิชฺชมาเนหิ
ตตฺตเตเล ปติตปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย ปฏปฏายมานา วิลิยนฺติ ฯ เอวํ
สีเตน รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํ ฯ มหึสกรฏฺฐาทีสุปิ
หิมปาตสีตเลสุ ปเทเสสุ เอตํ ปากฏเมว ฯ ตตฺถ หิ สตฺตา
สีเตน ภินฺนจฺฉินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาปุณนฺติ ฯ
อุเณฺหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ปากฏํ ฯ ตตฺถ หิ ตตฺตาย
โลหปฐวิยา นิปชฺชาเปตฺวา ปญฺจวิธพนฺธนาทิกรณกาเล สตฺตา
มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติ ฯ
ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ ปิตฺติวิสเย เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ
# 1. ม. ปหรนฺเตปิ ปกฺกมธกผลานิ ฯ