‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ยถาปพฺพชฺชาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ น จุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติ, อนิจฺจสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, อนตฺตสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, อสุภสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, อาทีนวสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, โลกสฺส สมญฺจ วิสมญฺจ ญตฺวา ตํสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, โลกสฺส ภวญฺจ วิภวญฺจ ญตฺวา ตํสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, โลกสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ ญตฺวา ตํสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, ปหานสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, วิราคสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, นิโรธสญฺญาปริจิตญฺจ จิตฺตํ โหติ, ตสฺส ทฺวินฺนํ ผลานํ อญฺญตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติฯ นวมํฯ

10. คิริมานนฺทสุตฺตํ

[60] เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา คิริมานนฺโท อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโนฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, คิริมานนฺโท อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน ฯ สาธุ, ภนฺเต, ภควา เยนายสฺมา คิริมานนฺโท เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติฯ ‘‘สเจ โข ตฺวํ, อานนฺท, คิริมานนฺทสฺส ภิกฺขุโน ทส สญฺญา ภาเสยฺยาสิ, ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ ยํ คิริมานนฺทสฺส ภิกฺขุโน ทส สญฺญา สุตฺวา โส อาพาโธ ฐานโส ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยฯ

‘‘กตมา ทส? อนิจฺจสญฺญา , อนตฺตสญฺญา, อสุภสญฺญา, อาทีนวสญฺญา, ปหานสญฺญา, วิราคสญฺญา, นิโรธสญฺญา, สพฺพโลเก อนภิรตสญฺญา [อนภิรติสญฺญา (ก.)], สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺฉาสญฺญา, อานาปานสฺสติฯ

‘‘กตมา จานนฺท, อนิจฺจสญฺญา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา , สญฺญา อนิจฺจา , สงฺขารา อนิจฺจา, วิญฺญาณํ อนิจฺจ’นฺติฯ อิติ อิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนิจฺจานุปสฺสี วิหรติฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, อนิจฺจสญฺญาฯ

‘‘กตมา จานนฺท, อนตฺตสญฺญา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘จกฺขุ อนตฺตา, รูปา อนตฺตา, โสตํ อนตฺตา, สทฺทา อนตฺตา, ฆานํ อนตฺตา, คนฺธา อนตฺตา, ชิวฺหา อนตฺตา, รสา อนตฺตา, กายา อนตฺตา, โผฏฺฐพฺพา อนตฺตา, มโน อนตฺตา, ธมฺมา อนตฺตา’ติฯ อิติ อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ อนตฺตานุปสฺสี วิหรติฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, อนตฺตสญฺญาฯ

‘‘กตมา จานนฺท, อสุภสญฺญา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานาปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’นฺติฯ อิติ อิมสฺมิํ กาเย อสุภานุปสฺสี วิหรติฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, อสุภสญฺญาฯ

‘‘กตมา จานนฺท, อาทีนวสญฺญา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘พหุทุกฺโข โข อยํ กาโย พหุอาทีนโว? อิติ อิมสฺมิํ กาเย วิวิธา อาพาธา อุปฺปชฺชนฺติ, เสยฺยถิทํ – จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค โอฏฺฐโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห [ฑโห (สี. สฺยา.)] ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ นขสา วิตจฺฉิกา โลหิตํ ปิตฺตํ [โลหิตปิตฺตํ (สี.)] มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว’ติฯ

อิติ อิมสฺมิํ กาเย อาทีนวานุปสฺสี วิหรติฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, อาทีนวสญฺญาฯ

‘‘กตมา จานนฺท, ปหานสญฺญา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, ปชหติ , วิโนเทติ, พฺยนฺตีกโรติ, อนภาวํ คเมติฯ อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, ปชหติ, วิโนเทติ, พฺยนฺตีกโรติ, อนภาวํ คเมติฯ อุปฺปนฺนํ วิหิํสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, ปชหติ, วิโนเทติ, พฺยนฺตีกโรติ, อนภาวํ คเมติฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ, ปชหติ, วิโนเทติ, พฺยนฺตีกโรติ, อนภาวํ คเมติฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, ปหานสญฺญาฯ

‘‘กตมา จานนฺท, วิราคสญฺญา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฺปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิพฺพาน’นฺติฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, วิราคสญฺญาฯ

‘‘กตมา จานนฺท, นิโรธสญฺญา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฺปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย นิโรโธ นิพฺพาน’นฺติฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, นิโรธสญฺญาฯ

‘‘กตมา จานนฺท, สพฺพโลเก อนภิรตสญฺญา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ เย โลเก อุปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา, เต ปชหนฺโต วิหรติ อนุปาทิยนฺโตฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, สพฺพโลเก อนภิรตสญฺญาฯ

‘‘กตมา จานนฺท, สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺฉาสญฺญา? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเรสุ อฏฺฏียติ หรายติ ชิคุจฺฉติฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺฉาสญฺญาฯ

‘‘กตมา จานนฺท, อานาปานสฺสติ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ โส สโตว อสฺสสติ สโตว ปสฺสสติฯ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติฯ ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติฯ รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติฯ

รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติฯ ‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘ปีติปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘ปีติปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘สุขปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘สุขปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ ฯ อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ…เป.… สมาทหํ จิตฺตํ…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ…เป.… อนิจฺจานุปสฺสี…เป.… วิราคานุปสฺสี…เป.… นิโรธานุปสฺสี…เป.… ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติฯ อยํ วุจฺจตานนฺท, อานาปานสฺสติฯ

‘‘สเจ โข ตฺวํ, อานนฺท, คิริมานนฺทสฺส ภิกฺขุโน อิมา ทส สญฺญา ภาเสยฺยาสิ, ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ ยํ คิริมานนฺทสฺส ภิกฺขุโน อิมา ทส สญฺญา สุตฺวา โส อาพาโธ ฐานโส ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยา’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต สนฺติเก อิมา ทส สญฺญา อุคฺคเหตฺวา เยนายสฺมา คิริมานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมโต คิริมานนฺทสฺส อิมา ทส สญฺญา อภาสิฯ อถ โข อายสฺมโต คิริมานนฺทสฺส ทส สญฺญา สุตฺวา โส อาพาโธ ฐานโส ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ วุฏฺฐหิ จายสฺมา คิริมานนฺโท ตมฺหา อาพาธาฯ ตถา ปหีโน จ ปนายสฺมโต คิริมานนฺทสฺส โส อาพาโธ อโหสี’’ติฯ ทสมํฯ

สจิตฺตวคฺโค ปฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

สจิตฺตญฺจ สาริปุตฺต, ฐิติ จ สมเถน จ;

ปริหาโน จ ทฺเว สญฺญา, มูลา ปพฺพชิตํ คิรีติฯ

(7) 2. ยมกวคฺโค

1. อวิชฺชาสุตฺตํ

[61] ‘‘ปุริมา , ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย – ‘อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี’ติฯ เอวญฺเจตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ, อถ จ ปน ปญฺญายติ – ‘อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา’ติฯ

‘‘อวิชฺชมฺปาหํ [อวิชฺชมฺปหํ (สี. สฺยา.)], ภิกฺขเว, สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํฯ โก จาหาโร อวิชฺชาย? ‘ปญฺจ นีวรณา’ติสฺส วจนียํฯ ปญฺจปาหํ, ภิกฺขเว, นีวรเณ สาหาเร วทามิ , โน อนาหาเรฯ โก จาหาโร ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ? ‘ตีณิ ทุจฺจริตานี’ติสฺส วจนียํฯ ตีณิปาหํ, ภิกฺขเว, ทุจฺจริตานิ สาหารานิ วทามิ, โน อนาหารานิฯ โก จาหาโร ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ? ‘อินฺทฺริยอสํวโร’ติสฺส วจนียํฯ อินฺทฺริยอสํวรมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํฯ โก จาหาโร อินฺทฺริยอสํวรสฺส? ‘อสตาสมฺปชญฺญ’นฺติสฺส วจนียํฯ อสตาสมฺปชญฺญมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํฯ โก จาหาโร อสตาสมฺปชญฺญสฺส? ‘อโยนิโสมนสิกาโร’ติสฺส วจนียํฯ อโยนิโสมนสิการมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํฯ โก จาหาโร อโยนิโสมนสิการสฺส? ‘อสฺสทฺธิย’นฺติสฺส วจนียํฯ อสฺสทฺธิยมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํฯ โก จาหาโร อสฺสทฺธิยสฺส? ‘อสทฺธมฺมสฺสวน’นฺติสฺส วจนียํฯ อสทฺธมฺมสฺสวนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํฯ โก จาหาโร อสทฺธมฺมสฺสวนสฺส? ‘อสปฺปุริสสํเสโว’ติสฺส วจนียํฯ

‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสสํเสโว ปริปูโร อสทฺธมฺมสฺสวนํ ปริปูเรติ, อสทฺธมฺมสฺสวนํ ปริปูรํ อสฺสทฺธิยํ ปริปูเรติ, อสฺสทฺธิยํ ปริปูรํ อโยนิโสมนสิการํ ปริปูเรติ, อโยนิโสมนสิกาโร ปริปูโร อสตาสมฺปชญฺญํ ปริปูเรติ, อสตาสมฺปชญฺญํ ปริปูรํ อินฺทฺริยอสํวรํ ปริปูเรติ, อินฺทฺริยอสํวโร ปริปูโร ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปริปูเรติ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปริปูรานิ ปญฺจ นีวรเณ ปริปูเรนฺติ, ปญฺจ นีวรณา ปริปูรา อวิชฺชํ ปริปูเรนฺติฯ เอวเมติสฺสา อวิชฺชาย อาหาโร โหติ, เอวญฺจ ปาริปูริฯ