กตเมสุ ทสสุ? ทสสุ อกุสเลสุ กมฺมปเถสุ – อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ทสสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ ฯ ‘ทส ปญฺหา ทสุทฺเทสา ทส เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติฯ สตฺตมํฯ

8. ทุติยมหาปญฺหาสุตฺตํ

[28] เอกํ สมยํ ภควา กชงฺคลายํ วิหรติ เวฬุวเนฯ อถ โข สมฺพหุลา กชงฺคลกา อุปาสกา เยน กชงฺคลิกา ภิกฺขุนี เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา กชงฺคลิกํ ภิกฺขุนิํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข กชงฺคลกา อุปาสกา กชงฺคลิกํ ภิกฺขุนิํ เอตทโวจุํ –

‘‘วุตฺตมิทํ, อยฺเย, ภควตา มหาปญฺเหสุ – ‘เอโก ปญฺโห เอโก อุทฺเทโส เอกํ เวยฺยากรณํ, ทฺเว ปญฺหา ทฺเว อุทฺเทสา ทฺเว เวยฺยากรณานิ, ตโย ปญฺหา ตโย อุทฺเทสา ตีณิ เวยฺยากรณานิ, จตฺตาโร ปญฺหา จตฺตาโร อุทฺเทสา จตฺตาริ เวยฺยากรณานิ, ปญฺจ ปญฺหา ปญฺจุทฺเทสา ปญฺจ เวยฺยากรณานิ, ฉ ปญฺหา ฉ อุทฺเทสา ฉ เวยฺยากรณานิ, สตฺต ปญฺหา สตฺตุทฺเทสา สตฺต เวยฺยากรณานิ, อฏฺฐ ปญฺหา อฏฺฐุทฺเทสา อฏฺฐ เวยฺยากรณานิ, นว ปญฺหา นวุทฺเทสา นว เวยฺยากรณานิ, ทส ปญฺหา ทสุทฺเทสา ทส เวยฺยากรณานี’ติฯ อิมสฺส นุ โข, อยฺเย, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ?

‘‘น โข ปเนตํ, อาวุโส, ภควโต สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ, นปิ มโนภาวนียานํ ภิกฺขูนํ สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ; อปิ จ, ยถา เมตฺถ ขายติ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, อยฺเย’’ติ, โข กชงฺคลกา อุปาสกา กชงฺคลิกาย ภิกฺขุนิยา ปจฺจสฺโสสุํฯ กชงฺคลิกา ภิกฺขุนี เอตทโวจ –

‘‘‘เอโก ปญฺโห เอโก อุทฺเทโส เอกํ เวยฺยากรณ’นฺติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตาฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? เอกธมฺเม, อาวุโส, ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ

กตมสฺมิํ เอกธมฺเม? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา – อิมสฺมิํ โข, อาวุโส, เอกธมฺเม ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘เอโก ปญฺโห เอโก อุทฺเทโส เอกํ เวยฺยากรณนฺติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

‘‘‘ทฺเว ปญฺหา ทฺเว อุทฺเทสา ทฺเว เวยฺยากรณานี’ติ อิติ, โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตาฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ทฺวีสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ ทฺวีสุ? นาเม จ รูเป จ…เป.… กตเมสุ ตีสุ? ตีสุ เวทนาสุ – อิเมสุ โข, อาวุโส, ตีสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘ตโย ปญฺหา ตโย อุทฺเทสา ตีณิ เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

‘‘‘จตฺตาโร ปญฺหา จตฺตาโร อุทฺเทสา จตฺตาริ เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตาฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? จตูสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ จตูสุ? จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ – อิเมสุ โข, อาวุโส, จตูสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘จตฺตาโร ปญฺหา จตฺตาโร อุทฺเทสา จตฺตาริ เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

‘‘‘ปญฺจ ปญฺหา ปญฺจุทฺเทสา ปญฺจ เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตาฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ปญฺจสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ ปญฺจสุ? ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ…เป.… กตเมสุ ฉสุ? ฉสุ นิสฺสรณียาสุ ธาตูสุ…เป.… กตเมสุ สตฺตสุ? สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุ…เป.… กตเมสุ อฏฺฐสุ? อฏฺฐสุ อริยอฏฺฐงฺคิกมคฺเคสุ – อิเมสุ โข, อาวุโส, อฏฺฐสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘อฏฺฐ ปญฺหา อฏฺฐุทฺเทสา อฏฺฐ เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

‘‘‘นว ปญฺหา นวุทฺเทสา นว เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตาฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? นวสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ นวสุ? นวสุ สตฺตาวาเสสุ – อิเมสุ โข, อาวุโส, นวสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘นว ปญฺหา นวุทฺเทสา นว เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

‘‘‘ทส ปญฺหา ทสุทฺเทสา ทส เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตาฯ กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ทสสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตเมสุ ทสสุ? ทสสุ กุสเลสุ กมฺมปเถสุ – อิเมสุ โข, อาวุโส, ทสสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ ‘ทส ปญฺหา ทสุทฺเทสา ทส เวยฺยากรณานี’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

‘‘อิติ โข, อาวุโส, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตาสุ มหาปญฺหาสุ – ‘เอโก ปญฺโห เอโก อุทฺเทโส เอกํ เวยฺยากรณํ…เป.… ทส ปญฺหา ทสุทฺเทสา ทส เวยฺยากรณานี’ติ, อิมสฺส โข อหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิฯ อากงฺขมานา จ ปน ตุมฺเห, อาวุโส, ภควนฺตญฺเญว อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถฯ ยถา โว [ยถา โข (ก.), ยถา โน (พหูสุ) อ. นิ. 10.115, 172 ปน ปาฐเภโท นตฺถิ] ภควา พฺยากโรติ ตถา นํ ธาเรยฺยาถา’’ติฯ ‘‘เอวํ, อยฺเย’’ติ โข กชงฺคลกา อุปาสกา กชงฺคลิกาย โข ภิกฺขุนิยา ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา กชงฺคลิกํ ภิกฺขุนิํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข กชงฺคลกา อุปาสกา ยาวตโก อโหสิ กชงฺคลิกาย ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ กถาสลฺลาโป, ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสุํฯ

‘‘สาธุ สาธุ, คหปตโย! ปณฺฑิตา, คหปตโย, กชงฺคลิกา ภิกฺขุนีฯ มหาปญฺญา, คหปตโย, กชงฺคลิกา ภิกฺขุนีฯ มญฺเจปิ ตุมฺเห, คหปตโย, อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ เจตํ เอวเมวํ [เอวเมว (ก.) ม. นิ. 1.205 ปสฺสิตพฺพํ] พฺยากเรยฺยํ ยถา ตํ กชงฺคลิกาย ภิกฺขุนิยา พฺยากตํฯ เอโส เจว ตสฺส [เอโส เจเวตสฺส (ม. นิ. 1.205)] อตฺโถฯ เอวญฺจ นํ ธาเรยฺยาถา’’ติฯ อฏฺฐมํฯ

9. ปฐมโกสลสุตฺตํ

[29] ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, กาสิโกสลา, ยาวตา รญฺโญ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส วิชิตํ [วิชิเต (สี. ก.)], ราชา ตตฺถ ปเสนทิ โกสโล อคฺคมกฺขายติฯ รญฺโญปิ โข, ภิกฺขเว, ปเสนทิสฺส โกสลสฺส อตฺเถว อญฺญถตฺตํ อตฺถิ วิปริณาโมฯ เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ ตสฺมิํ นิพฺพินฺทนฺโต อคฺเค วิรชฺชติ, ปเคว หีนสฺมิํฯ

‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา, ตาว สหสฺสธา โลโกฯ ตสฺมิํ สหสฺสธา โลเก สหสฺสํ จนฺทานํ สหสฺสํ สูริยานํ [สุริยานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สหสฺสํ สิเนรุปพฺพตราชานํ สหสฺสํ ชมฺพุทีปานํ สหสฺสํ อปรโคยานานํ สหสฺสํ อุตฺตรกุรูนํ สหสฺสํ ปุพฺพวิเทหานํ จตฺตาริ มหาสมุทฺทสหสฺสานิ จตฺตาริ มหาราชสหสฺสานิ สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ สหสฺสํ ตาวติํสานํ สหสฺสํ ยามานํ สหสฺสํ ตุสิตานํ สหสฺสํ นิมฺมานรตีนํ สหสฺสํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ สหสฺสํ พฺรหฺมโลกานํฯ ยาวตา, ภิกฺขเว, สหสฺสี โลกธาตุ, มหาพฺรหฺมา ตตฺถ อคฺคมกฺขายติฯ มหาพฺรหฺมุโนปิ โข, ภิกฺขเว, อตฺเถว อญฺญถตฺตํ อตฺถิ วิปริณาโมฯ เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ ตสฺมิํ นิพฺพินฺทนฺโต อคฺเค วิรชฺชติ, ปเคว หีนสฺมิํฯ

‘‘โหติ โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ อยํ โลโก สํวฏฺฏติฯ สํวฏฺฏมาเน, ภิกฺขเว, โลเก เยภุยฺเยน สตฺตา อาภสฺสรสํวตฺตนิกา [อาภสฺสรวตฺตนิกา (สี. สฺยา.)] ภวนฺติฯ เต ตตฺถ โหนฺติ มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา อนฺตลิกฺเขจรา สุภฏฺฐายิโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺฐนฺติฯ