มิลิทฏีกา

ฯนโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส การกํ

นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส เทสกํ,

นิรนฺตรํ โลกหิตสฺส จินฺตกํ

นมามิ วีรํ นรทมฺมสารถิํ;

ปญฺหธมฺมวิทุํ นาถํ คุยฺหธมฺมปฺปกาสกํ,

นมสฺสิวาน สมฺพุทฺธํ ธมฺมํ สาธุคุณมฺปิ จ;

นาคเสนมหาเถรํ ปิฏกตฺตยโกวิทํ,

วทิวา ตมฺปิ สิรสา ปญฺหธมฺมปฺปกาสกํ;

มิลิทปญฺหวิวรณํ มธุรถปฺปกาสินิํ,

รจยิสฺสํ สมาเสน ตํ สุณาถ สมาหิตา;

[1] ตถ ปกิณฺณกถวิวรณํ ชาตกุทฺธรณนฺติ ทฺเว เยวมาติกาฯ

ตถ-

สมฺพโธ จ ปทญฺเจว ปทโถ ปทวิคฺคโห

โจทนา ปริหาโร’ติ ฉพฺพิธา อถวณฺณนา’ติ;

วุตฺตตฺตา สมฺพโธ ตาว เวทิตพฺโพฯ โส จ ยถาวุตฺตาชฺฌาหารวเสน ทุวิโธฯ

ปกิณฺณกถวิวรณํ

เตสุ –’มิลิโท นาม โส ราชา …เป.… สาครนฺติ เอถ อชฺฌาหารสมฺพโธ เวทิตพฺโพ โย’ปิ มิลิโท ราชา ภควโต ปรินิพฺพานโต ปญฺจวสฺสสเต อติกฺกนฺเต ราชกุเล อุปฺปนฺโน โส ราชา มิลิโท นามฯ

สาคลายํ ปุรุตฺตเม สาคลนามเก อุตฺตมนคเร รชฺชํ กาเรนฺโต นาคเสนเถรํ อุปคญฺฉิ กิํ วิยา?ติฯ

คงฺคาว ยถ สาครนฺติ อาหฯ ยถา คงฺคา วา ยมุนาทีสุ อญฺญตรา วา สาครํ อุปคญฺฉิ ตถา อุปคญฺฉิ’ติ อโถฯ ว-สทฺโท เวถ สมุจฺจยโถฯ คงฺคา วา’ติ วตฺตพฺเพ อาการสฺส รสฺสตฺตํ กวา คงฺคาว อิติ วุตฺตํฯ อุปฺปลํว ยโถทเก’ติ เอถ วุตฺตสมุจฺจยโถ วาสทฺโท วิยฯ

อาสชฺช ราชา …เป.… วิทาฬเน’ติ เอถ ยถาวุตฺตสมฺพโธ เวทิตพฺโพฯ โส จ สุวิเญญยฺโย’วฯ ปทนฺติ อุปสคฺค นิปาตนามอาขฺยาตปทวเสน จตุพฺพิธํฯ เตสุ นามปทํ สามญฺญคุณ-กิตฺติม-โอปปาติก-นาม วเสน จตุพฺพิธํฯ ตถ ปฐมกปฺปิกมหาชเนน สมฺมนฺติวา ฐปิตตฺตา มหาสมฺมโต’ติ รญฺโญ นามํ สามญญนามํ นามฯ ธมฺมกถิโก ปํสุกุลิโก วินยธโร เตปิฏโก สทฺโธ ปสนฺโน’ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตํ นามํ คุณนามํ นามฯ ยมฺปน ชาตสฺส กุมารสฺส นามคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กวา สมีเป ฐิตา ญาตกา กปฺเปวา’อยํ อมุโก นามา’ติ นามํ กโรนฺติ อิทํ กิตฺติม นามํ นามฯ ยา ปน ปุริมปญฺญตฺติ ปจฺฉิมปญฺญตฺติยํ ปตติ, ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร เสยฺยถิทํ ปุริมกปฺเป’ปิ จโท จโทเยว นาม เอตรหิ’ปิ จโท จโทเยว นาม, อตีเต สูริโย สมุทฺโท ปถวี ปพฺพโตเยว นามฯ เอตรหิ’ปิ ปพฺพโต ปพฺพโตเยว นามาติ อิทํ โอปปาติกนามํ นาม, อิทํ นามจตุกฺกํ อภิธมฺมปริยาเยน วุตฺตํฯ สทฺทสเถ ปน นามนาม-สพฺพนาม-สมาสนาม-ตทฺธิตนาม-กิตนามวเสน ปญฺจวิธํ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํ อิธ ยถารหํ เวทิตพฺพํฯ ปทโถ ปน อาสชฺชา’ติ ปวาฯ ฐานาฐานคเต’ติ การณาการณคเตฯ

ปุถู’ติ นานปฺปกาเรฯ

สุตฺตชาลสมถิตา’ติ สุตฺตนฺตปิฏกสงฺขาตสุตฺตสมูเหน สมถิตา ปถิตา, สุตฺตํ อาหริวา สุตฺตถวิโสธนวเสน สุตฺตชาลโสธกา

นเยหิ จาติ อภิธมฺมวินยาทีหิ นเยหิ ยุตฺตีหิ วาฯ

ปณิธายา จาติ อภิธมฺมวินยาทีหิ นเยหิ ยุตฺตีหิ วาฯ

ปณิธายาติ อตฺตโน ญาณํ ฐเปนฺโตฯ

ภาสยิวาน มานสนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ อติสเยน ปุนปฺปุนํ ปวตฺตาปนวเสน หาเสวา

กงฺขาฐานวิทาฬเน’ติ กงฺขาย วิจิกิจฺฉาย วสฺสา การณภูตานํ อวิชฺชาทิกิเลสานํ ธมฺมานํ วิทาฬนการเณฯ

อยํ ปทโถ นามฯ

วิคฺคโห ปน เอวํ เวทิตพฺโพ?

โยนกสงฺขาตานํ มิลานํ อิโท

มิลิโทฯ

โสตํ ปติตานํ ชนานํ สํสีทนํ ราติ อาททาตี’ติ

สาคโร, ตํ สาครํฯ

อภิธมฺมวินเยสุ อนุปวิสนเถน โอคาฬฺหา

อภิธมฺมวินโยคาฬฺหาฯ

สุตฺตชาลสฺส สมถิตา

สุตฺตชาลสมถิตาฯ

กงฺขา จ กงฺขาฐานญฺจ กงฺขาฐานานิ กงฺขาฐานานํ วิทาฬนํ

กงฺขาฐานวิทาฬนํฯ

อยํ วิคฺคโหฯ

อิมา ปญฺจ คาถา เกน กตา?ติ โจทนา ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริเยน กตา’ติ ปริหาโรฯ น เกวลํ ปญจ คาถา’ว, เถรราชวจเน’ปิ อญฺญํ ปุพฺพาปรวจนมฺปิ เตน วุตฺตํฯ

เตสุ สมฺพธนเย–

‘เอกขฺยาโต ปทจฺจโย สิยา วากฺยํ สการโก’ติ จ

‘เยน ยสฺส หิ สมฺพโธ ทูรฏฺฐมฺปิ จ ตสฺส ตํ,

อถโต อสมานานํ อาสนฺนตฺตํ อการณํนฺติ จ;

‘นานตฺตา สติ ยา นานา-กฺริยา โหติ ยถารหํ,

เอกกฺริยาย ฉนฺนนฺตุ นถิ การกตา สทา’;

‘โวหารวิสโย สทฺโท’เนกถปรมถโต,

พุทฺธิวิกปฺปโต จโถ ตสฺสโถ’ติ ปวุจฺจติ;

ตีณี’ปิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขวา ยถา อโถ จ สภาโว จ ลพฺภติ, ตถา สทฺทปฺปโยโค กาตพฺโพฯ สทฺทปฺปโยเคน หิ อตฺถสภาวา อนุวตฺติตพฺพา, น อตฺถสภาเวหิ สทฺทปฺปโยโค อปิ จ อาจริยา นานารฏฺเฐสุ ฐิตา อตฺตโน อตฺตโน รฏฺฐโวหารานุรูเปน สทฺทปฺปโยคสฺส อถํ วทนฺติฯ อิธ อมฺหากํ พิงฺครฏฺเฐ สิลิฏฺฐโวหารานุรูเปน สทฺทปฺปโยคสฺส อโถ วตฺตพฺโพฯ ยถา วจนํ สิลิฏฺฐํ โหติ กุลปุตฺตานญฺจ หทยํ ปวิสติ ตถา วตฺตพฺโพ กถํ? ยทิ ปฐมา กตฺตา โหติ, ทุติยา กมฺมํ สวิเสสนํ ปฐมนฺตกตฺตํ ววา กฺริยาปทํ วตฺตพฺพํฯ กฺริยาปทํ ววา สวิเสสนํ ทุติยนฺตกมฺมํ วตฺตพฺพํฯ ยทิ สวิเสสนํ ปฐมนฺตปทํ กมฺมํ โหติ ตํ ตสฺส วิเสสนญฺจ ววา ตติยนฺตกตฺตา วตฺตพฺโพฯ ตํ ววา กฺริยาปทํ วตฺตพฺพนฺติฯ

ปทโถ ปน –

‘อถปฺปการณา ลิงฺคา โอชญฺญา (?) เทสกาลโต;

สทฺทถา วิภชียนฺติ; น สทฺทาเยว เกวลา’ติ จ;

‘ปรภาวปถาเปกฺขํ ส-อมาทิ ตุ การกํ,

ปจฺจยสฺส สธาตุสฺส อถภุตนฺตุ สาธนนฺติ จ;

‘ธาตุ สทฺโท กฺริยาวาจี ปจฺจโย สาธนวาจโก,

อถสฺส วาจกํ ลิงฺคํ วิภตฺติ อถโชตกา;’

ติ จ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขวา เอเกกปทสฺส อถวิคฺคโห วตฺตพฺโพฯ

ปท วิคฺคโห ปน-

‘ธาวโถ หิ สิยา เหตุ - ปจฺจยโถ สิยา ผลํ,

ทฺวินฺนํ ชานนถญฺจ อิติ สทฺโท ปยุชฺชเต;

สพฺพวากฺเย กฺริยาสทฺโท อิติสทฺโท จ โหติ หิ;

กฺริยาพฺยุปฺปตฺติ นิมิตฺตํ อิติสทฺเทน ทีปิตนฺติ,

อาทีนิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขวา วตฺตพฺโพ;

อยํ อมฺเหหิ วุตฺโต สทฺทปฺปโยคอถปฺปโยโค โยชนานํ นโย สพฺพถ อุปกาโร กุลปุตฺเตหิ อุคฺคเหตพฺโพ สลฺลกฺเขตพฺโพเยวฯ

อิโต ปรํ ยํ อถโต จ รูปโต จ อปากฏํ, ตํเยว วณฺณยิสฺสามฯ

สุวิภตฺต-วีถิ-จจฺจร-จตุกฺก-สิงฺฆาฏกนฺนิ สุวิภตฺตา รถิกาสงฺขาตา วีถิ จจฺจรสงฺขาตา จตุกฺกา มคฺคสธิสงฺขาตา สิงฺฆาฏกา เอถาติ สุวิวิภตฺตวีถิจจฺจรจตุกฺกสิงฺฆาฏํฯ วุตฺตญฺเหตํ อภิธานปฺปทีปิกายํ;

‘‘รจฺฉา จ วิสิขา วุตฺตา รฏิกา วีถิ จาปฺยถ

วฺยุโห รจฺฉา อนิพฺพิทฺธา นิพฺพิทฺธา ตุ ปถทฺธิ จ,

จตุกฺกํ จจฺจเร มคฺค-สธิ-สิงฺฆาฏกมฺภเว’’ติ;

กาสิก-โกฏุมฺพรกาทิ - นานาวิธวถาปณสมฺปนฺนนฺติ เอถ มหคฺฆวถํ กาสิกํ กาสิกรฏฺเฐ วา อุปฺปนฺนํ กาสิกํฯ โกฏุมฺพรเทเส ชาตํ วถํ โกฏุมฺพรํฯ อาทิสทฺเทน โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺคนฺติฯ ธวลวถานิ จ โขมสฺส อนุโลมภุตํ ทุกุลํ โกเสยฺยสฺส อนุโลมภุตานิ ปตฺตุนฺนปฏฺฏ-โสมาร-จีนช วถานิ จ สงฺคณฺหาติฯ วุตฺตญฺเหตํ ขุทฺทกสิกฺขาคเถ?

ทุกูลญฺเจว ปตฺตุนฺน - ปตฺตํ โสมารจีนชํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนญฺจ ตสฺส ตสฺสานุโลมกนฺติฯ

ตสฺส ฏีกายญฺจ’วากมยตฺตา ทุกุลา สาณสฺส อนุโลมเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา ปตฺตุณฺณปฏฺฏ-โสมารจีนวถานิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ อิทฺธิชเทวทินฺนวถานิ ฉนฺนํ วถานํ อนุโลมานิ เตสํ อญฺญตรมยตฺตา’ติ วุตฺตํฯ

ตถ มิลิทปญฺโห ลกฺขณปญฺโห วิมติจฺเฉทนปญฺโห’ติ ทุวิโธ’ติ เอถ ธมฺมานํ ลกฺขณปุจฺฉนวเสน ปวตฺโต ปญฺโห ลกฺขณปเญหาฯธมฺมานํ ลกฺขณปญฺโห’ติ กถจิ ลิขิตํฯ ฐานุปฺปนฺติกปฏิหาโน’ติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ คมฺภีรถวิจารณกาเล กตฺตพฺพกิจฺจสงฺขาเต ฐาเน อุปฺปตฺติ อุปฺปชฺชนํ ฐานุปฺปตฺติ สา อสฺส อถิติ ฐานุปฺปตฺติกํฯ อารมฺมเณ ปฏิภาตีติ ปฏิภานํ, ญาณํฯ ฐานุปฺปตฺติกํ ปฏิภานํ ยสฺส โส ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาโนฯ

ปฏิพโล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ เอถ อถานํ ชานิตุนฺติ ปาฐเสโส กาตพฺโพ โสเยว วา ปาโฐฯ ตถ อหํ อตีตภเว ทินฺนทาโน รกฺขิตสีโล ภาวิตภาวโน กตกลฺยาโณ อิทานิ ญาณสมฺปนฺโน ธนวา ยสวา’ติ อตีตถํ ชานิตุํ ปฏิพโล อิทานิ มยา ทานาทิ ปุญฺญํ กตฺตพฺพํ สมฺปตฺติ ภวโตฯ สมฺปตฺติ ภเว อุปฺปชฺชิวา สุขี หุวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’ติฯ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนอนาคตเถ ชานิตุํ ปฏิพโล นามฯ

สมนฺตโยควิธานกิริยานํ กรณกาเล’ติ ยุญฺชิตพฺโพ โยโคฯ สมนฺตโต สพฺพโต สพฺพกาเล โยโค สพฺพกาเลสุ สพฺพกตฺตพฺพกมฺมานํ วิทหนํ วิธานํ นามฯ อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามิ, อิมสฺมิํ กเต อิทํ ภวิสฺสตี’ติ ปุพฺพภาเค อุปาเยน กตฺตพฺพวิธานํ กิริยา นาม กรณกาเลเยว ลพฺภติฯ ปุพฺพภาเค จ กรณกาเล จ นิสมฺมการีติ อธิปฺปาโยฯ

เสยฺยถีทนฺติ ยานิ สถานิ เตน อุคฺคหิตานิ ตานิ เสยฺยถิทํ วิภชิสฺสามีติ อโถ อเนกถโต มหนิทานสุตฺตวณฺณนายญฺจ เอวเมวโถ วุตฺโต’ เสยฺยถิทํ กตมานี’ติ เกจิ วทนฺติฯ ตํ’กตเม ปญฺจุปาทานกฺขธา? เสยฺยถิทํ? รูปูปาทานกฺขโธ’ติอาทินา นเยน สเมติฯ เตสุ จ เอกูนวีสติสเถสุฯ

สุตีติ เอถ สุยฺยเต ธมฺโม เอตายาติ สุติ, เวโทฯ

สมฺมุตีติ สทฺทคนฺโถฯ เสสา สงฺขฺยาทโยปิ จ กตฺตุโยนกตฺตา พาหิร สเถสุ ยทิ ทิสฺสนฺติ เต สุคเหตพฺพา เยวาติฯ

ภตฺตวิสฺสคฺคกรณถายาติ ภตฺตกิจฺจกรณถายฯ

สกิํ เอวํ จกฺขุํ อุทปาทีติ อตีตภเว ตีสุ เวเทสุ ปริจยสติญาณพเลน สกิเมว เอกุคฺคหณวารเมว จกฺขุ เวทุคฺคหญาณจกฺขุ อุทปาทิฯ พหุตรํ อวจาเปวา เอกวารเมว วทาเปวา ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ญาณจกฺขุ อุทปาทีติ อธิปฺปาโยฯ

อาจริยสฺส อนุโยคํ ทวา’ติ’อาจริย, ตุมฺเหหิ ยํ ยํ อิจฺฉถ, ตํ ตํ มํ ปุจฺฉถ, อหํ วิสฺสเชสฺสามิฯ พฺยากาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส เม อาจิกฺขถา’ติ อาจริยสฺส อตฺตโน อนุโยคํ อนุยุญฺชนํ โจทนํ ทวาฯ เอกจฺโจ หิ อนุโยคํ ทาตุํ สกฺโกติ พฺยากาตุํ ปน น สกฺโกติฯ นาคเสนทารโก ปน ตทุภยมฺปิ กาตุํ สกฺโกติเยวฯ