เมนู

3. นิพฺพานกณฺโฑ

อิทานิ ‘‘สทฺธมฺมสวนมฺปิ จาติ อิมสฺส สํวณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต ตตฺถ สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ โลเก ทุลฺลภเมว ตถา หิ สทฺธมฺโม นาม ติวิโธ โหติฯ ปริยตฺติสทฺธมฺโม, ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม, ปฏิเวธสทฺธมฺโมติฯ ตตฺถ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํฯ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นาม เตรสธุตงฺคานิ อสีติ ขนฺธกวตฺตาทโย อภิสมาจารวตฺตาทีนิฯ ปฏิเวธสทฺธมฺโม นาม จตุสจฺจปฺปฏิเวโธฯ เตสุ ปริยตฺติสทฺธมฺโม ทฺวินฺนํ สทฺธมฺมานํ ปุพฺพงฺคโมเยว ปทฏฺฐานญฺจฯ กสฺมา ตํมูลกตฺตา ตถา หิ ปริยตฺติยา อสติ ปฏิเวโธ นาม นตฺถิฯ ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติ, ปฏิปตฺติยา อนฺตรหิตาย อธิคโม อนฺตรธายติฯ กิํ การณา อยญฺหิ ปริยตฺติ ปฏิปตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ ปฏิปตฺติอธิคมสฺสาปิ ปริยตฺติเยว ปมาณํฯ ตตฺถ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ นโหติปิฯ เอกสฺมิญฺหิ กาเล ปฏิเวธธรา ภิกฺขู พหู โหนฺติ, ‘‘เอส ภิกฺขุ ปุถุชฺชโน’’ติ องฺคุลิํ ปหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติฯ อิมสฺมิํ เยว ทีเป เอกวารํ ปุถุชฺชนภิกฺขุนาม นาโหสิฯ ปฏิปตฺติปูรกาปิ กทาจิ พหู โหนฺติ กทาจิ อปฺปาฯ อิติ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิฯ สาสนสฺส ฐิติยา ปน ปริยตฺติเยว ปมาณํ ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ สุตฺวา ทฺเวปิ ปูเรติ, ยถา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อาฬารสฺส สนฺติเก ปญฺจ อภิญฺญา สตฺต จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตน สมาปตฺติยา ปริกมฺมํ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘น ชานามี’’ติ อาหฯ ตโต อุทกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อธิคตวิเสสํ สํสนฺทิตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส ปริกมฺมํ ปุจฺฉิฯ โส อาจิกฺขิ, ตสฺส วจนสมนนฺตรเมว มหาสตฺโต ตํ สมฺปาเทสิ เอวเมว ปญฺญวา ภิกฺขุ ปริยตฺติํ สุตฺวา ทฺเวปิ ปูเรติ ตสฺมา ปริยตฺติยา ฐิตาย สาสนํ ฐิตํ โหติ ยถา มหาตฬากสฺส ปาฬิยา ถิราย อุทกํ น ฐสฺสตีติ น วตฺตพฺพํ อุทเก สติ ปทุมาทีนิ ปุปฺผานิ น ปุปฺผิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํ เอวเมว มหาตฬากสฺส ถิรปาฬิสทิเส เตปิฏเก พุทฺธวจเน สติ มหาตฬาเก อุทกสทิสา ปฏิปตฺติปูรกา กุลปุตฺตา นตฺถีติ น วตฺตพฺพํฯ เตสุ สติ มหาตฬาเกสุ ปทุมาทีนิ ปุปฺผานิ วิย โสตาปนฺนาทโย อริยปุคฺคลา นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, เอกนฺตโต ปริยตฺติเยว ปมาณํ ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติปฏิเวธานํ อนฺตรธานโตฯ ตตฺถ ปริยตฺตินาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สาฏฺฐกถา ปาฬิยาว สา ติฏฺฐติ, ตาว ปริยตฺติ ปริปุณฺณา โหติฯ คจฺฉนฺเต กาเล กลิยุคราชาโน อธมฺมิกา โหนฺติ เตสุ อธมฺมิเกสุ ราชามจฺจาทโย อธมฺมิกา โหนฺติ ตถา รฏฺฐชนปทวาสิโนปิ อธมฺมิกา เอเตสํ อธมฺมิกตาย น เทโว สมฺมา วสฺสติ, ตโต สสฺสานิ น สมฺปชฺชนฺติฯ เตสุ สมฺปชฺชนฺเตสุ ปจฺจยทายกา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปจฺจเย ทาตุํ น สกฺโกนฺติฯ ภิกฺขู ปจฺจเยหิ กิลมนฺตา อนฺเตวาสิเก สงฺคเหตุํ น สกฺโกนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ปริยตฺติ ปริหายติ, อตฺถวเสน ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปาฬิวเสเนว ธาเรนฺติฯ ตโต กาเล คจฺฉนฺเต ปาฬิมฺปิ สกลํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ ปฐมํ อภิธมฺมปิฏกํ ปริหายติฯ ปริหายมานํ มตฺถกโต ปฏฺฐาย ปริยตฺติ หายติ ปฐมญฺหิ มหาปกรณํ ปริหายติฯ ตสฺมิํ ปริหายมาเน ยมกํ, กถาวตฺถุ, ปุคฺคลปญฺญตฺติ, ธาตุกถา, วิภงฺโค, ธมฺมสงฺคโหติ เอวํ อภิธมฺมปิฏเก ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺฐาย สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหายติฯ ปฐมญฺหิ องฺคุตฺตรนิกาโย ปริหายติฯ ตสฺมิมฺปิ ปฐมํ เอกาทสนิปาโต…เป.… ตโต เอกนิปาโตติ เอวํ องฺคุตฺตเร ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺฐาย สํยุตฺตนิกาโย ปริหายติ, ปฐมํ มหาวคฺโค ปริหายติฯ ตโต ปฏฺฐาย สฬายตนวคฺโค, ขนฺธวคฺโค, นิทานวคฺโค, สคาถาวคฺโคติ เอวํ สํยุตฺตนิกาเย ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺฐาย มชฺฌิมนิกาโย ปริหายติ ปฐมญฺหิ อุปริปณฺณาสโก ปริหายติฯ

ตโต มชฺฌิมปณฺณาสโก, ตโต มูลปณฺณาสโกติ เอวํ มชฺฌิมนิกาเย ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺฐาย ทีฆนิกาโย ปริหายติ, ปฐมญฺหิ ปาถิยวคฺโค ปริหายติ ตโต มหาวคฺโค, ตโต ขนฺธกวคฺโคติ ทีฆนิกาเย ปริหีเน สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหีนํ นาม โหติฯ วินยปิฏเกน สทฺธิํ ชาตกเมว ธาเรนฺติฯ วินยปิฏกํ ลชฺชิโน ธาเรนฺติฯ ลาภกามา ปน สุตฺตนฺเต กถิเตปิ สลฺลกฺเขนฺตา นตฺถีติ ชาตกเมว ธาเรนฺติฯ คจฺฉนฺเต กาเล ชาตกมฺปิ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติฯ อถ เนสํ ปฐมํ เวสฺสนฺตรชาตกํ ปริหายติฯ ตโต ปฏิโลมกฺกเมน ปุณฺณกชากตกํ, มหานารทกสฺสปชาตกํ ปริหายติฯ วินยปิฏกเมว ธาเรนฺติฯ คจฺฉนฺเต กาเล ตมฺปิ มตฺถกโต ปริหายติ ปฐมญฺหิ ปริวาโร ปริหายติ, ตโต ขนฺธโก ภิกฺขุนีวิภงฺโค มหาวิภงฺโคติ อนุกฺกเมน อุโปสถกฺขนฺธกมตฺตเมว ธาเรนฺติ, ตทา ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติฯ ยาว ปน มนุสฺเสสุ จตุปฺปทิกคาถาปิ ปวตฺตติ, ตาว ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติฯ ยทา สทฺโธ ปสนฺโน ราชา หตฺถิกฺขนฺเธ สุวณฺณจงฺโกฏกมฺหิ สหสฺสตฺถวิกํ ฐปาเปตฺวา ‘‘พุทฺเธหิ กถิตํ จตุปฺปทิกํ คาถํ ชานนฺโต อิมํ สหสฺสํ คณฺหตู’’ติ นคเร เภริํ จราเปตฺวา คณฺหกํ อลภิตฺวา เอกวารํ จราปิเต น สุณนฺตาปิ โหนฺติ อสุณนฺตาปิ, ยาว ตติยํ จราเปตฺวา คณฺหกํ อลภิตฺวา ราชปุริสา สหสฺสตฺถวิกํ ปุน ราชกุลํ ปเวเสนฺติ, ตทา ปริยตฺติอนฺตรหิตา นาม โหติฯ เอวํ ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติปิ ปฏิเวโธปิ อนฺตรหิโตว โหติฯ

สทฺธมฺมสวนสฺส ทุลฺลภภาโว ธมฺมโสณฺฑกวตฺถุนา ทีเปตพฺโพ อมฺหากํ กิร สมฺมาสมฺพุทฺโธ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมราชสฺส สาสนนฺตรธานโต นจิเรเนว กาเลน พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต ธมฺมโสณฺฑกราชกุมาโร หุตฺวา ปิตุอจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย กสฺสปทสพเลน เทสิตํ ธมฺมํ โสตุกาโม หุตฺวา มาสมตฺตํ รชฺชํ กตฺวา อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมสฺมิํ เยว ภทฺทกปฺเป รชฺชํ กาเรตฺวา เทวนครสทิเส พาราณสินคเร จกฺกวตฺติรชฺชสทิสํ รชฺชํ กโรนฺโต เอวํ จินฺเตสิ… ‘‘มยฺหํ เอวรูปํ รชฺชํ กิํ วิลาสํ รชฺชานุภาวํ สทฺธมฺมวิโยเคน, ทิวากรวิรหิโต อากาโส วิย, สสงฺกวิรหิตรตฺติ วิย, ทาฐาวิรหิตคโช วิย, เวลนฺตวิรหิตมหาสมุทฺโท วิย จกฺขุวิรหิต สุสชฺชิตวทนํ วิย, สุคนฺธวิรหิตปาริฉตฺตปุปฺผํ วิย, จตุอกฺขรนิยมิตธมฺมเทสนาวิโยเคน มยฺหํ อิทํ รชฺชํ น โสภตี’’ติ จินฺเตตฺวา สุวณฺณจงฺโกฏเกน สหสฺสตฺถวิกํ ภณฺฑกํ สุสชฺชิตํ มงฺคลหตฺถิกุมฺเภ ฐเปตฺวา พาราณสีนคเร มหาวีถิยํ เภริํ จราเปติ ‘‘เอกปทิกํ วา ทฺวิปทิกํ วา ติปทิกํ วา จตุปฺปทิกํ วา ธมฺมปทํ ชานนฺตสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ เภริํ จราเปตฺวา ธมฺมชานนกํ อลภิตฺวา ปุนปฺปุนํ ทฺวิสหสฺสํ ติสหสฺสํ ยาว สตสหสฺสํ โกฏิ ทฺเว สหสฺสโกฏิ, สตสหสฺสโกฏิ คามนิคมชนปทเสนาปติฏฺฐานํ อุปราชฏฺฐานํฯ ปริโยสาเน ธมฺมเทสกํ อลภิตฺวา อตฺตโน สุวณฺณปีฐกํ เสตจฺฉตฺตํ จชิตฺวาปิ ธมฺมเทสกํ อลภิตฺวา รชฺชสิริํ ปหาย อตฺตานํ จชิตฺวา ‘‘ธมฺมเทสกสฺส ทาโส หุตฺวาปิ ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ วตฺวา เอวมฺปิ ธมฺม เทสกํ อลภิตฺวา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘กิํ เม สทฺธมฺมวิโยเคน รชฺเชนาติ อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา สทฺธมฺมคเวสโก หุตฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา มหาวนํ ปาวิสิ ธมฺมโสณฺฑกมหาราชสฺส สทฺธมฺมสวนํ สนฺธาย ปวิฏฺฐกฺขเก สกฺกเทวมหาราชสฺส เวชยนฺตปาสาโท สเหว กิณฺณิกาย กมฺโป อโหสิ, ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ อโหสิฯ สกฺโกเทวราชา เกนการเณน ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ อโหสี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน สหสฺสเนตฺเตน เทวมนุสฺเสสุ วิตฺถาเรตฺวา โอโลเกนฺโต ธมฺมคเวสโก หุตฺวา วนํ ปวิฏฺฐํ ธมฺมโสณฺฑกมหาราชานํ ทิสฺวา จินฺเตสิ… ‘‘อชฺช เม อตฺตานมฺปิ ชหาย รกฺขสเวสํ มาเปตฺวา เอตํ อนิจฺจปริทีปนํ ชาติชราพฺยาธิมรณํ สกลสรีเร โทสํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา เอตํ สกรชฺเชเยว ปติฏฺฐาเปตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สกฺโก เทวราชา ยกฺขสรูปํ มาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อภิมุโข อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ ตํ ทิสฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา เอวํ จินฺเตสิ… ‘‘เอวํรูโป นาม รกฺขโส ธมฺมํ ชาเนยฺยา’’ติ, จินฺเตตฺวา อวิทูเร ฐาเน ฐตฺวา ปุจฺฉามีติ รกฺขเสน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อาห ‘‘สามิปุญฺญเทวราช อิมสฺมิํ ปน วนฆเน วสนกเทวราชา กิํ นุโข ธมฺมํ ชานาสี’’ติ, เทวตา ‘‘มหาราช ธมฺมํ ชานามี’’ติ อาหฯ ‘‘ยทิ ธมฺมํ ชานาสิ, มยฺหํ ธมฺมกถํ กเถถา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ ตุยฺหํ ธมฺมํ กเถสฺสามิ, ตฺวํ มยฺหํ กีทิสํ ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กริสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘เอวํ สนฺเต มยฺหํ ธมฺมํ กเถตฺวา ปจฺฉา มยฺหํ สรีเร มํสํ ขาทิสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ มหาราช ฉาโต หุตฺวา ธมฺมํ กเถตุํ น สกฺโกมี’’ติ อาหฯ

‘‘ยทิ ตุมฺเห ปฐมํ มํสํ ขาทถ, ธมฺมํ โก สุณิสฺสตี’’ติ อาหฯ ปุน โส รกฺขโส ‘‘นาหํ ธมฺมํ เทเสตุํ สกฺโกมี’’ติฯ ปุน ราชา ‘‘มยฺหํ ธมฺมปฏิลาภญฺจ ตุมฺหากํ มํสปฏิลาภญฺจ ตุมฺเห ชานิตฺวา มยฺหํ ธมฺมํ เทเสถา’’ติ อาหฯ อถ สกฺโก เทวราชา ‘‘สาธุ โหถา’’ติ วตฺวา อวิทูเร ฐาเน อุพฺเพเธน ติคาวุตมตฺตํ มหนฺตํ อญฺชนปพฺพตํ มาเปตฺวา เอวมาห… ‘‘สเจ มหาราช อิมํ ปพฺพตมุทฺธนิํ อารูยฺห อากาสา อุปฺปติตฺวา ตฺวํ มม มุเข ปติสฺสสิ, อหํ เต อากาสคตกาเล ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, เอวํ สนฺเต ตุยฺหญฺจ ธมฺมปฺปลาโภ มยฺหญฺจ มํสปฏิลาโภ ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตสฺส กถํ สุตฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร ปุริโส หุตฺวา อธมฺมสมงฺคี หุตฺวา อธมฺมสฺเสว อตฺถาย ปาณาติปาโต อทินฺนาทาโน กาเมสุมิจฺฉาจาโร สูกริโก โอรพฺภิโก สากุณิ โก โจโร ปรทาริโก ตํ คเหตฺวา สีสจฺฉินฺนานํ โลหิตํ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกโตปิ พหุตรํ มาตาปิตุอาทีนมฺปิ มนาปานํ อตฺถาย โรทนฺตานํ อสฺสุ จตูสุมหาสมุทฺเทสุ อุทกโตปิ พหุตรํ, อิมํ ปน สรีรํ ธมฺมสฺส อตฺถาย วิกฺกิณามิ ตํ มหปฺผลญฺจ มนาปญฺจา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สาธุ มาริส เอวํ กโรมี’’ติ ปพฺพตํ อารูยฺห ปพฺพตคฺเค ฐิโต ‘‘มม รชฺเชน สทฺธิํ มยฺหํ สชีวสรีรํ สทฺธมฺมสฺสตฺถาย ทสฺสามี’’ติ โสมนสฺโส หุตฺวา ‘‘ธมฺมํ กเถถา’’ติ สทฺธมฺมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อากาสโต อุปฺปติตฺวา ธมฺมํ กเถถาติ อาหฯ อถ สกฺโก เทวราชา สกตฺตภาเวน สพฺพาลงฺกาเรหิ ปฏิมณฺฑิโต อติวิย โสตุํ โสมนสฺโส อากาสโต ปตนฺตํ ทิพฺพผสฺเสน ปรามสนฺโต อุเรน ปฏิคฺคณฺหิตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา ปณฺฑุกมฺพลสิลาสเน นิสีทาเปตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา ธมฺมโสณฺฑกมหาราชสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาหฯ

‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติฯ

เอวํ สกฺโก ธมฺมโสณฺฑกมหาราชสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา เทวโลกสมฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา เทวโลกโต อาเนตฺวา สกรชฺเช ปติฏฺฐาเปตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา เทวโลกเมว อคมาสิ เอวํ สทฺธมฺมสวนสฺสาปิ ทุลฺลภภาโว เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ปริยตฺติอนฺตรธาเนน ปฏิปตฺติ ปฏิเวธาปิ อนฺตรธายนฺติฯ เอตฺถ จ ตีณิ ปรินิพฺพานานิ เวทิตพฺพานิ กตมานิ ตีณิ ปรินิพฺพานานิฯ กิเลสปรินิพฺพานํ, ขนฺธปรินิพฺพานํ, ธาตุปรินิพฺพานนฺติฯ ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิมณฺเฑเยว โหติ, ภควา หิ โพธิมณฺเฑเยว วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ ญาณผรสุํ คเหตฺวา สพฺโพ โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิรีกาโนตฺตปฺปโกธูปนาหมกฺขปฬาส- อิสฺสามจฺฉริยมายาสาเฐยฺยถมฺภสารมฺภมานาติ มานมทปมาทตณฺหา’วิชฺชาติวิธากุสลมูลทุจฺจริตสํกิเลสมลวิสมสญฺญาวิตกฺก ปปญฺจจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคนฺถโอฆโยคา’คติคนฺถุ’ ปาทานปญฺจเจโตขิลวินิพนฺธนีวรณา’ภินนฺทน ฉวิวาทมูลตณฺหากายสตฺตานุสย อฏฺฐมิจฺฉตฺตนวตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคต อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตปฺป เภท สพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานิ, สงฺเขปโต วา ปญฺจ กิเลสอภิสงฺขารขนฺธมจฺจุเทวปุตฺตมาเร อเสสโต หตา วิหตา อนภาวํกตา ตสฺมา สพฺเพปิ กิเลสา โพธิมณฺเฑเยว นิพฺพานํ นิโรธํ คจฺฉนฺตีติ กิเลสนิพฺพานํ โพธิมณฺเฑเยว โหติ เอตฺถ จ โพธีติ อรหตฺตมคฺคญฺญาณํ อธิปฺเปตํ ตถา หิ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานํ อรหตฺตมคฺคกฺขเณเยว สพฺเพปิ กิเลสา อเสสํ นิโรธํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺติ เตปิ พุทฺธา อุคฺฆฏิตวิญฺญูวิภชฺชิตญฺญูเนยฺยวเสน ติวิธา โหนฺติ วุตฺตญฺเหตํ ชาตตฺตกีโสตตฺตกีนิทาเนฯ

‘‘อุคฺฆฏิตญฺญุนามโก, วิภชฺชิตญฺญุโน ทุเว;

ตติโย เนยฺโย นาเมน, โพธิสตฺโต ติธา มโตฯ

อุคฺฆฏิตญฺญุโพธิสตฺโต, ปญฺญาธิโกติ นามโส;

วิภชฺชิตญฺญุโพธิสตฺโต, วุตฺโต วีริยาธิโกฯ

มโต เนยฺโย สทฺธาธิโก นาม, โพธิสตฺตา อิเม ตโย;

กปฺเปจ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺเขฺยยฺเยฯ

ปูเรตฺวา โพธิสมฺภาเร, ลทฺธพฺยากรโณ ปุเร;

อุคฺฆฏิตญฺญุโพธิสตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

อฏฺฐเม จ อสงฺเขฺยยฺเย, กปฺเป จ สตสหสฺเส;

ปูเรตฺวา โพธิสมฺภาเร, ลทฺธพฺยากรโณ ปุเรฯ

วิปญฺจิตญฺญุโพธิสตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;

เนยฺโย ตุ โพธิสตฺโต จ, โสฬเส อสงฺเขฺยยฺเยฯ

กปฺเป จ สตสหสฺเส, ลทฺธพฺยากรโณ ปุเร;

ปูเรตฺวา โพธิสมฺภาเร, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’ นฺติฯ

สุตฺตนิปาตอปทานฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘พุทฺธานํ อานนฺท เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, มชฺฌิมปริจฺเฉเทน อฏฺฐ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, อุปริมปริจฺเฉเทน โสฬสาสงฺเขฺยฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจฯ เอเตจ ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ เตสุ ปญฺญาธิโก จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, สทฺธาธิโก อฏฺฐอสงฺเขยฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, วีริยาธิโก โสฬสอสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ปญฺญาธิโก โยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สํสรนฺโตปิ ปญฺญาพหุลฺลวเสน สมฺปนฺนชฺฌาสย สมฺภวโต ขิปฺปญฺเญว ตสฺส สมฺโพธิฯ สทฺธาธิโก ปน มนฺทปญฺญตฺตา อสฺสทฺทหิตพฺเพปิ สทฺทหติ, ตสฺมา ตสฺส มนฺทญฺเญว สมฺโพธิฯ วีริยาธิโก ปน อุภยมนฺโท อสฺสทฺทหิตพฺพมฺปิ สทฺทหติ, อกตฺตพฺพมฺปิ กโรติ, ราชา ปสฺเสนทีโกสโล ยถา โส หิ สพฺพญฺญุพุทฺเธ ธรมาเนเยว อคมนียมฺปิ ปรทารํ คนฺตุํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปรํ ชีวิตา โวโรเปตุํ อารทฺโธ เนรยิกานํ วิรวนฺตานํ ทุ-ส-น-โสติ สทฺทมฺปิ สุตฺวา อติวิมูฬฺโห สพฺพญฺญุพุทฺธํ ฐเปตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิพฺราหฺมณํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจเนน สพฺพชนานํ ยญฺญตฺถาย ทุกฺขํ อุปฺปาเทสิ โก ปนวาโท อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ, ตถา หิ เอส กสฺสปภควโต สาสนนฺตรธาเนน อนฺธภูเต โลเก พาราณสิยํ ราชา หุตฺวาปิ นิคฺโรธรุกฺขเทวตาย ยญฺญตฺถาย เอกสตราชาโน มเหสีหิ สทฺธิํ มาเรตุํ อารทฺโธฯ เอวํ วีริยาธิโก อุภยมนฺโท, ตสฺมา ตสฺส สมฺโพธิ อติมนฺโทติ เอวํ ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน กาลสฺสาปิ รสฺสทีฆภาโว เวทิตพฺโพติฯ ปจฺฉิมนโยเอว ปสํสิตพฺโพติ อยเมตฺถ อมฺหากํ อตฺตโนมติฯ

ขนฺธปรินิพฺพานํ ปน กุสินาราย อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลานมนฺตเร เวสาขปุณฺณมทิวเส ปจฺจูสสมเย เอกูนวีสติยา จุติจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺสญาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกกุสลจิตฺตสทิเสน มหาวิปากจิตฺเตน อพฺยากเตน จริมกํ กตฺวา กตฺถจิ ภเว ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส อนนฺตรปจฺจโย หุตฺวา กมฺมตณฺหากิเลเสหิ อนุปาทาโน สพฺพุปธิปฏินิสฺสคฺโค อุปาทินฺนกกฺขนฺธปริจฺจาโค โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วิตฺถาโร ปน ทีฆนิกาเย มหาวคฺเค มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนายํ โอโลเกตพฺโพฯ ตตฺถ วิเทสํ คจฺฉนฺโต ปุริโส สพฺพํ ญาติชนํ อาลิงฺเคตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา คจฺฉติ วิย ภควาปิ นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต สพฺเพปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย อนวเสสํ สมาปชฺชิตฺวา ยาว สญฺญาเวทยิตํ, ตโตปิ วุฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายิฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา สมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายี’’ติ วุตฺตํ ตตฺถ ทฺเว สมนนฺตรา ฌานสมนนฺตรา, ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตราติฯ ตตฺถ ฌานา วุฏฺฐาย ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ฌานสมนนฺตรํ นามฯ ฌานา วุฏฺฐหิตฺวา ปุน ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรํ นามฯ ภควา ปน ฌานสมนนฺตรา อปริ นิพฺพายิตฺตา ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรเมว ปรินิพฺพายีติ เวทิตพฺพํ, เตเนวาห ‘‘ภควา ปน ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายี’’ติฯ เอตฺถ ภควโต ปรินิพฺพานจิตฺตสฺส กิํ อารมฺมณํ กมฺมํ วา โหติ, อุทาหุ กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ, อถ นิพฺพานนฺติ อปเร เอวํ วทนฺติฯ

นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา, ฐิตจิตฺตสฺส ตาทิโน;

อเนโช สนฺติ’มารพฺภ, ยํกาล’มกรี มุนิฯ

อสลฺลีเนน จิตฺเตน, เวทนํ อชฺฌวาสยิ;

ปชฺโชตสฺเส’ว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหู’ติฯ

อิมิสฺสาคาถาย ‘‘ยํ โย มุนิ อเนโช สนฺติ นิพฺพานํ อารพฺภ กาลํ อกรี’’ติ โยเชตฺวา ภควโต ปรินิพฺพานจิตฺตสฺส นิพฺพานารมฺมณนฺติ ตมยุตฺตํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนํ นิพฺพานารมฺมณสฺส อนารหตฺตา ‘‘นิพฺพานํ โคตฺรภุสฺส โวทานสฺส มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจเยนปจฺจโย, นิพฺพานํ ผลสฺส อาวชฺชนายา’’ติ ปฏฺฐานปาฬิยา ชวนอาวชฺชนานเมว อธิปฺเปตตฺตา ตสฺมา เอตฺถ ‘‘ยํ โย มุนิ ผลสมาปตฺติยา อเนโช อเนชสงฺขาโต ตณฺหารหิโต สนฺติํ นิพฺพานํ อารพฺภ อารมฺมณํ กตฺวา กาลํ อสีติวสฺสปริมาณํ อกริ อติกฺกมี’’ติ โยชนา กาตพฺพาฯ เกจิ ปน เอวํ วทนฺติ… ‘‘กตฺถจิ ปน อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส ยโถปฏฺฐิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานานํ โคจรภาวํ คจฺฉติ, น กมฺม-กมฺมนิมิตฺตาทโย’’ติ วุตฺตตฺตา กมฺมนิตฺตคตินิมิตฺตานิ อรหโต จุติจิตฺตสฺส อารมฺมณภาวํ น คจฺฉนฺตีติ ตมฺปิ อยุตฺตเมว อยญฺเหตฺถตฺโถ กตฺถจิ ปน ภเว อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส อรหโต ยถา ยถา เยน เยน ปกาเรน อุปฏฺฐิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานํ อาวชฺชนชวนจิตฺตานํ โคจรภาวํ คจฺฉติ, ปุน ภวาภินิพฺพตฺติยา อภาวโตฯ กิํ การณํ ภูตานิ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ โคจรภาวํ น คจฺฉนฺตีติฯ จุติจิตฺตสฺส ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน คหิตํ อตีตารมฺมณเมว โคจรภาวํ คจฺฉติฯ ‘‘นามรูปาทิกเมวา ติ เอตฺถ นาม’’นฺติ จิตฺตเจตสิกนิพฺพานํ รูปนฺติ อฏฺฐารสวิธํ รูปํ สงฺคณฺหาติฯ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปาฯ นามรูปา จ เต ธมฺมา เจติ ตถาฯ เต อาทิ เยสํ เตติ นามรูปธมฺมาทิ ตเมว นามรูปธมฺมาทิกํฯ อาทิสทฺเทน ฉ ปญฺญตฺติโย สงฺคณฺหาติ, เตน นิพฺพานมฺปิ อรหโต มรณาสนฺนกาเล กฺริยชวนสฺสปิ อารมฺมณภาโว ภเวยฺยาติ อมฺหากํ ขนฺติ วีมํสิตฺวา ปน คเหตพฺพํฯ ภควโต นิพฺพานจิตฺตสฺส ปน ตุสิตปุรโต จวิตฺวา สิรีมหามายาย กุจฺฉิมฺหิ วสิตปฏิสนฺธิจิตฺเตน คหิตารมฺมณเมว อารมฺมณํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ ตญฺจ โข คตินิมิตฺตเมว, น กมฺมกมฺมนิมิตฺตานิฯ ยุตฺติโตปิ อาคมโตปิ คตินิมิตฺตเมว ยุชฺชติ ตถา หิ ตุสิตปุเรเยว เสตเกตุเทวปุตฺโต หุตฺวา ทิพฺพคณนาย จตฺตาริ สหสฺสานิ, มนุสฺสคณนาย สตฺตปญฺญาสวสฺสโกฏิ,สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสานิ ฐตฺวา ปริโยสาเน ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุทฺธาวาเส อรหนฺตพฺรหฺมุนา ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคมฺม เทวตาวิเสเสหิ จฯ

‘‘กาโล เทว มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ

ยาจิยมาโน ‘‘กาลํ ทีปญฺจ เทสญฺจ, กุลํ มาตรเมว จา’’ติ วุตฺตานิ ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ตุสิตปุรโต จวิตฺวา อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว สทฺธิํ เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาคมสฺส โสมนสฺสญาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกกุสลจิตฺตสฺส สทิเสน มหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ตทารมฺมณาสนฺนวีถิโต ปุพฺพภาเค อาโลกิตานิ กาลทีปเทสกุลมาตรวเสน อิมานิ ปญฺจ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส คตินิมิตฺตารมฺมณภาเวน โคจรภาวํ คจฺฉนฺตีติ อมฺหากํ ขนฺติ ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารวเสน พาหุลฺลปฺปวตฺติโต เตเนว อภิธมฺมตฺถสงฺคหาทีสุ อภิธมฺมตฺถ วิภาวนิยํ ‘‘มรณกาเล ยถารหํ อภิมุขีภูตํ ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมํ วา ตํ กมฺมกรณกาเล รูปาทิกมุปลทฺธปุพฺพมุปกรณภูตญฺจ กมฺมนิมิตฺตํ วา อนนฺตรมุปฺปชฺชมานภเว อุปลภิตพฺพํ อุปโภคภูตํ คตินิมิตฺตํ วา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวารานมญฺญตรสฺมิํ ปจฺจุปฏฺฐาสิ, ตโต ปรํ ตเมว ตโถปฏฺฐิตมาลมฺพณํ อารพฺภ วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ ปริสุทฺธํ วา, อุปกฺกิลิฏฺฐํ วา อุปปชฺชิตพฺพภวานุรูปํ ตตฺโถณตํว จิตฺตสนฺตานมภิณฺหํ ปวตฺตติ พาหุลฺเลนฯ ตเมว วา ปน ชนกภูตํ กมฺมํ อภินวกรณวเสน ทฺวารปฺปตฺตํ โหติฯ ปจฺจาสนฺนมรณสฺส ปน ตสฺส วีถิจิตฺตาวสาเน ภวงฺคกฺขเยวา จวนวเสน ปจฺจุปฺปนฺนภวปริโยสานภูตํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตสฺมิํ นิรุทฺธาวสาเน ตสฺสานนฺตรเมว ตถา คหิตมาลมฺพณมารพฺภ สวตฺถุกมวตฺถุกเมว วา ยถารหํ อวิชฺชานุสยปริกฺขิตฺเตน ตณฺหานุสยมูลเกน สงฺขาเรน ชนิยมานํ สมฺปยุตฺเตหิ ปริคฺคยฺหมานํ สหชาตานมธิฏฺฐานภาเวน ปุพฺพงฺคมภูตํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ มานสมุปฺปชฺชมานเมว ปติฏฺฐาติ ภวนฺตเร’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘ตตฺโถณตํว จิตฺตสนฺตานมภิณฺหํ ปวตฺตติ พาหุลฺเลนา’’ติ อิมินา กมฺมพเลน อุปฏฺฐิตํ คตินิมิตฺตํ มรณาสนฺนวีถิโต ปุพฺเพ เอกาหทฺวีหาทิวเสน สตฺตาหมฺปิ, สตฺตาหโต อุตฺตริปิ อุปฺปชฺชเต วาติ ทสฺเสติ ตถา หิ ปริสุทฺธํ วา อุปกฺกิลิฏฺฐํ วา วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ คตินิมิตฺตํ จิรกาลมฺปิ ติฏฺฐติ, อริยคาลติสฺสโจรฆาตกาทโย วิย ตถา หิ อริยคาลติสฺโส นาม อุปาสโก สีหฬทีเป อตฺตโน ภริยาย สุมนาย สทฺธิํ ยาวชีวํ ทานาทิ ปุญฺญกมฺมานิ กตฺวา อายูหปริโยสาเน อริยคาลติสฺสสฺส มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ฉเทวโลกโต รถํ อาเนตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวโลกํ วณฺเณสุํฯ อุปาสโก เทวตานํ กถํ สุตฺวา ตุสิตปุรโต อาหฏรถํ ฐเปตฺวา อวเสสรเถ ‘‘คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาหฯ สุมนา ปน อตฺตโน สามิกสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘กิํ ติสฺส มรณาสนฺเน วิลาปํ อกาสี’’ติ อาหฯ ติสฺโส อตฺตโน ภริยาย กถํ สุตฺวา อาห… ‘‘อหํ วิลาปํ น กโรมิ, เทวโลกโต เทวตา ฉ รเถ อาเนสุํ ตาหิ เทวตาหิ สทฺธํ กเถมี’’ติฯ ตํ นปสฺสามิ กุหิ’’นฺติ วุตฺเต ปุปฺผทามํ อาหราเปตฺวา อากาเส ขิปาเปสิฯ สา ตํ ปุปฺผทามํ รถสีเส โอลมฺพมานํ ทิสฺวา คพฺภํ ปวิสิตฺวา สยเน สยิตฺวา นาสิกวาตํ สนฺนิรุชฺฌิตฺวา จวิตฺวา ปาตุรโหสิฯ สา อตฺตโน สามิกสฺส สาสนํ เปเสสิ… ‘‘อหํ ปน ปฐมํ อาคโตมฺหิ, ตฺวํ กสฺมา จิรายสี’’ติฯ อุโภปิ รเถ ฐตฺวา สพฺเพ โอโลเกนฺตานํเยว ตุสิตปุรํ อคมํสุฯ อิมสฺมิญฺหิ วตฺถุสฺมิํ สามิกสฺส อุปฏฺฐิตคตินิมิตฺตํ ภริยาย ปากฏํ หุตฺวา ปุเรตรตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา สามิกสฺส สาสนํ เปเสสิ เตน อริยคาลติสฺสสฺส จิรกาลํ คตินิมิตฺตํ อุปฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํฯ มนุสฺสโลเก หิ จิรกาลํ ตุสิตปุเร มุหุตฺตํว โหติฯ เอวํ ปริสุทฺธํ วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ คตินิมิตฺตํ จิรกาลํ ปวตฺตติ อิมินา นเยน ทุฏฺฐคามณิอภยธมฺมิกอุปฺสกาทีนมฺปิ วตฺถุ วิตฺถาเรตพฺพํฯ โจรฆาตกสฺส ปน มหานิรเย วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ เนรยคฺคิชาลาทิกํ สตฺตาหํ อุปฏฺฐาติฯ สาวตฺถินคเร กิร ปญฺจสตา โจรา พหินคเร โจรกมฺมํ กโรนฺติฯ อเถกทิวสํ ชนปทปุริโส เตสํ อพฺภนฺตโร หุตฺวา โจรกมฺมํ อกาสิ, ตทา เต สพฺเพปิ ราชปุริสา อคฺคเหสุํฯ ราชา เต ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อนฺตเร อิเม สพฺเพ มาเรตุํ สมตฺถสฺส ชีวิตํ ทมฺมี’’ติ อาหฯ ปญฺจสตา โจรา อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธา อญฺญมญฺญํ สหายกาติ อญฺญมญฺญํ มาเรตุํ น อิจฺฉิํสุ, ชนปทมนุสฺโส ปน ‘‘อหํ มาเรมี’’ติ วตฺวา สพฺเพ มาเรสิฯ ราชา ตสฺส ตุสฺสิตฺวา โจรฆาตกกมฺมํ อทาสิฯ โส ปญฺจวีสติวสฺสานิ โจรฆาตกกมฺมํ อากาสิฯ ราชา ตสฺส มหลฺลโกติ วตฺวา อญฺญสฺส โจรฆาตก กมฺมํ ทาเปสิฯ

โส โจรฆาตกกมฺมา อปนีโต อญฺญตรสฺส สนฺติเก นาสิกวาตํ อุคฺคณฺหิตฺวา หตฺถปาทกณฺณนาสาทีหิ ฉินฺทิตพฺพานํ อูรูถนกฏฺฐานํ ภินฺทนฺตมาเรตพฺพยุตฺตานํ นาสิกวาตํ วิสฺสชฺเชตฺวา มาเรตพฺพํ มนฺตํ ลภิฯ โส ราชานํ อาโรเจตฺวา นาสิกวาเตน โจรฆาตกกมฺมํ กโรนฺตสฺเสว ติํส วสฺสานิ อติกฺกมิฯ โส ปจฺฉา มหลฺลโก หุตฺวา มรณมญฺเจ นิปชฺชิ ‘‘สตฺตทิวเสน กาลํ กริสฺสตี’’ติฯ มรณกาเล มหนฺตํ เวทนํ อโหสิฯ โส มหานิรเย นิพฺพตฺโต วิย มหาสทฺทํ กตฺวา ทุกฺขิโต โหติฯ ตสฺส สทฺเทน ภีตา มนุสฺสา อุภโตปสฺเส เคหํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ ตสฺส มรณทิวเส สาริปุตฺตตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต เอตสฺส กาลํ กตฺวา มหานิรเย นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ตสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ เคหทฺวาเร ปากโฏ อโหสิฯ โส กุชฺฌิตฺวา นาสิกวาตํ วิสฺสชฺเชสิฯ ยาว ตติยํ วิสฺสชฺชมาโนปิ วิสฺสชฺชาเปตุํ อสกฺโกนฺโต เถรํ อติเรเกน วิโรจมานํ ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ปายาสํ เถรสฺส ทาเปสิฯ เถโร มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา อคมาสิฯ โจรฆาตโก เถรสฺส ทินฺนทานํ อนุสฺสริตฺวา จวิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ, นิรยชาลาทโย อนฺตรธายนฺติฯ โส อนาคเตปิ ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสติฯ เอวํ อุปกฺกิลิฏฺฐํ วา วิปจฺจมาน กกมฺมานุรูปํ คตินิมิตฺตมฺปิ สตฺตาหปรมํ อุปฏฺฐาติฯ อตฺถิเกหิ ปน สหสฺสวตฺถุ สคาถาวคฺเคสุ โอโลเกตพฺโพฯ ภควโต ปน ปริสุทฺธํ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺส ญาณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส กมฺมสฺส เวเคน กาลทีปเทสกุลมาตรวเสน อิมานิ ปญฺจคตินิมิตฺตานิ จิรกาลํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ จิรกาลนฺติ มนุสฺสโลเก สตฺตาหมตฺตํ, ตุสิตปุเรมุหุตฺตเมว, ตถาปิ มนุสฺสโลเก สตฺตาหมตฺเต กาเล เทวตานํ ปญฺจปุพฺพนิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ ตญฺจ โข ปุญฺญวนฺตานํเยว ปญฺญายนฺติ, น สพฺเพสํ มนุสฺสโลเก ปุญฺญวนฺตานํ ราชราชมหามตฺตาทีนํ วิย ตํ ทิสฺวา มเหสกฺขา เทวตา ชานนฺติ, น อปฺเปสกฺขา, มนุสฺสโลเก เนมิตฺตกา พฺราหฺมณปณฺฑิตาทโยวิยฯ มเหสกฺขา เทวตา ตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ทิสฺวา นนฺทวนํ เนตฺวา ‘‘กาโล เทวา’’ติ อาทีหิ ยาจนฺติฯ มหาสกฺโก ตตฺเถว นนฺทวนุยฺยาเน กาลทีปเทสกุลมาตรวเสน ปญฺจ วิโลเกตฺวา จวิตฺวา ตมารมฺมณํ กตฺวา มหามายาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสีติ สนฺนิฏฺฐานมวคนฺตพฺพํฯ

ตตฺถ กาลนฺติ มนุสฺสโลเก เอกูนติํสติเม วสฺเส เวสาขปุณฺณมทิวเส พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ กาลํ โอโลเกสิฯ ทีปนฺติ ชมฺพุทีเปเยว ภวิสฺสามิ, น อญฺญทีเปสูติ ทีปํ โอโลเกสิฯ เทสนฺติ มชฺฌิมเทเสเยว, ตญฺจ โข มหาโพธิมณฺเฑเยว, น อญฺญเทเสติ เทสํ โอโลเกสิฯ กุลนฺติ ทฺเว กุลานิ ขตฺติยกุลพฺราหฺมณกุลวเสนฯ ตตฺถ ยสฺมิํ กาเล ขตฺติยกุลํ โลเก เสฏฺฐภาเวน ‘‘อยเมว โลเก อคฺโค’’ติ สมฺมนฺนติ, ตทา ขตฺติยกุเลเยว พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติฯ ยสฺมิํ ปน กาเล พฺราหฺมณกุลํ อยเมว โลเก อคฺโคติ, ตทา พฺราหฺมณกุเลเยว พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติฯ อิทานิ ปน ขตฺติยกุลเมว อคฺโคติ สมฺมนฺนนฺติฯ ขตฺติยกุเลปิ สกฺยราชาโนว โลเก อุตฺตมา, อสมฺภินฺนขตฺติยกุลตฺตา ตสฺมา สกฺยราชกุเลเยว ภวิสฺสามีติ กุลํ โอโลเกสิฯ มาตรนฺติ มม มาตรํ ทส มาสานิ สตฺต จ ทิวสานิ ฐสฺสติ, เอตฺถนฺตเร มม มาตุยา อโรโค ภวิสฺสตีติ มาตรมฺปิ โอโลเกสิฯ โพธิสตฺตมาตา ปน ปจฺฉิมวเย ฐิตาฯ เอวํ ยุตฺติโตปิ อาคมโตปิ ภควโต นิพฺพานจิตฺตสฺส ปฏสนฺธิจิตฺเตน คหิตนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

สพฺพญฺญุชินนิพฺพาน, จิตฺตสฺส โคจรํ สุภํ;

วิญฺเญยฺยํ คตินิมิตฺตํ, คนฺเถหิ อวิโรธโตฯ

ธาตุปรินิพฺพานมฺปิ โพธิมณฺเฑเยว ภวิสฺสติ วุตฺตญฺเหตํ อุปริปณฺณาสเก ‘‘ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ สาสนสฺส หิ โอสกฺกนกาเล อิมสฺมิํ ตมฺพปณฺณิทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติฯ นาคภวนโตปิ เทวโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ สาสปมตฺตาปิ ธาตุโย อนฺตรา น นสฺสิสฺสนฺติ, สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา สุวณฺณกฺขนฺธา วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺชิสฺสนฺติ, ตา ทสสหสฺสโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติฯ

ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สนฺนิปติตฺวา ''อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพายติ อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ ปจฺฉิมทสฺสนํ อิทํ อมฺหาก’’นฺติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺญํ กริสฺสนฺติ ฐเปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกตฺตภาเวน สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิํสุ, ธาตุสรีรโต เตโชธาตุ อุฏฺฐหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติฯ สาสปมตฺตายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลา ภวิสฺสติ ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปจฺฉิชฺชิสฺสติฯ เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติฯ ยาว เอวํ น อนฺตรธายติ, ตาว อนนฺตรธานเมว สาสนํฯ ปรินิพฺพานกาลโต ปฏฺฐาย ยาว สาสปมตฺตา ธาตุ ติฏฺฐติ, ตาว พุทฺธกาลโต ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํ ธาตูสุ หิ ฐิตาสุ พุทฺธา ฐิตา ว โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถนฺตเร อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติฯ เตเนว วทามฯ

ปรินิพฺพานกาลโต, ปจฺฉา ธรนฺติ ธาตุโย;

อนิพฺพุโตว สมฺพุทฺโธ, อญฺญพุทฺธสฺส วาริตาฯ

ชีวมาเนปิ สมฺพุทฺเธ, นิพฺพุเต วา ตถาคเต;

โย กโรติ สมํ ปูชํ, ผลํ ตาส สมํ สิยา’ติฯ

อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิจริเต สีมวิโสธเน ธมฺมวณฺณนาย

นิพฺพานกณฺโฑ ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. สมสีสิกณฺโฑ

อิทานิ สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเกติ ปทสฺส วณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโตฯ ตตฺถ สงฺโฆติ ปรมตฺถสมฺมุติวเสน ทุวิโธ โหติฯ เตสุ ปรมตฺถสงฺโฆ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ, อฏฺฐปุริสปุคฺคลา, จตฺตาลีสมฺปิ ปุคฺคลา, อฏฺฐสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ จตุพฺพิโธ โหติฯ ตตฺถ สงฺเขปวเสน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกํ ยุคํ, สกทามิมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกํ, อนาคามิมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกํ, อรหตฺตมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกนฺติ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ โหนฺติฯ จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐปุริสปุคฺคลา โหนฺติฯ จตฺตาลีสมฺปิ ปุคฺคลาติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ ปฐมฌานิกาทิวเสน ปญฺจ, ตถา สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคฏฺฐาปิ ปญฺจ ปญฺจาติ วีสติ มคฺคฏฺฐปุคฺคลา, ตถา ผลฏฺฐาปิ โสตปตฺติผลฏฺฐาทิวเสน ปญฺจ ปญฺจาติ วีสติ ผลฏฺฐาติ จตฺตาลีสปุคฺคลา โหนฺติฯ เอตฺถ จ มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา กถํ วีสติมคฺคฏฺฐา ปุคฺคลา ภเวยฺยุนฺติฯ