เมนู

1. อุปสมฺปทากณฺโฑ

อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน ฐตฺวา พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย กถาย วุจฺจมานาย สาธูนํ จิตฺตสมฺปหํสนญฺเจว, อิมสฺเสว ปกรณสฺส อนุมฺมตฺตวจนภาโว จ ภเวยฺย, อนุมฺมตฺตวจนตฺเต จ สิทฺเธ โสตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ, ตสฺมา พุทฺธคุณํ วณฺณยิสฺสามฯ อมฺหากํ กิร ภควา พฺรหฺมเทวพุทฺธมาทิํ กตฺวา ยาว โปราณสกฺยโคตมา มโนปณิธิวเสน, กฏฺฐวาหนชาตกํอาทิํกตฺวา ยาว มชฺฌิมทีปงฺกรา วาจงฺควเสน มชฺฌิมทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย กายวาจงฺควเสน สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา วีสติ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรนฺตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณตฺถาย เยว อลงฺกตํ สีสํ ฉินฺทิตฺวา เทนฺตสฺส สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺส สีสํ ชมฺพุทีปวาสีนํ อุทฺธนโตปิ พหุตรํ, อญฺชิตนยนํ อุปฺปาเฏตฺวา เทนฺตสฺส นยนํ อชฏากาเส คคนตเล ตาราคณโตปิ พหุตรํ, หทยมํสํ วา ทกฺขิณพาหุํ วา ฉินฺทิตฺวา เทนฺตสฺส มํสํ ฉนหุต อฏฺฐส หสฺสาธิกสตสหสฺสปมาณสิเนรุราชโตปิ พหุตรํ, โลหิตํ อุปฺปาเฏตฺวา เทนฺตสฺส รุหิรํ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกโตปิ พหุตรํ, มทฺทีสทิเส จ ภริเย ชาลีกณฺหาชินสทิเส จ ปุตฺเต ปเรสํ ทาสตฺถาย เทนฺตสฺส คณนปถํ วีติวตฺตาฯ เอวํ ปารมิโย ปูเรนฺตสฺเสวฯ

จินฺติตํ สตฺตสงฺเขฺยยฺยํ, นวสงฺเขฺยยฺย’วาจกํ;

กายวาจา จตุขฺยาตํ, พุทฺธตฺตํ สมุปาคมีติฯ

ชาตตฺตกีโสตตฺตกิยา วุตฺตนเยน อสูโร หุตฺวา พุทฺธตฺตํ จินฺเตนฺตสฺเสว สตฺตอสงฺเขฺยยฺยานิ วีติวตฺตานิฯ อติสูโร อหุตฺวา วาจามตฺตเมว นว อสงฺเขฺยยฺยานิ วีติวตฺตานิฯ อติสูโร หุตฺวา กายงฺควาจงฺควเสน ปูเรนฺตสฺส จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ วีติวตฺตานิฯ อิมานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย เวทิตพฺพานิฯ สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก ปน อชฺฌตฺตปารมี ปูริตาติ เวทิตพฺพาฯ เวสฺสนฺตรตฺตภาเวน จ สตฺตกมหาทานํ ทตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ปถวิํ กมฺเปตฺวา วงฺกปพฺพตํ คนฺตฺวา นยนสทิเส ทฺเว ปุตฺเต พฺราหฺมณสฺส ทาสตฺถาย ทตฺวา ทุติยทิวเส พฺราหฺมณวณฺเณน อาคตสฺส สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อตฺตสมํ มทฺทิํ นาม ภริยํ ทตฺวา ตสฺมิํ ภเว อปริเมยฺยานิ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต ตุสิตปุรํ คนฺตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคนฺตฺวา เทวตาวิเสเสหิฯ

กาโล เทว มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺติฯ

ยาจิยมาโน กาลํ ทีปญฺจ เทสญฺจ กุลํ มาตรเมวจาติ อิมานิ ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ตุสิตปุรโต จวิตฺวา มหาสมฺมตวํสชสฺส โอกฺกากรญฺโญ ปุตฺตานํ กุสลมฺเภทภเยน ภคินีหิเยว สทฺธิํ อาวาหกรณํ สุตฺวา สกฺยา วต โภ ราชกุมาราติ โอกฺกากมหาราเชน วุตฺตวจนํ ปวตฺตนิมิตฺตํ กตฺวา สกฺยาติ ลทฺธนามานํ ราชูนมพฺภนฺตเร ปวตฺตสฺส สุทฺโธทนมหาราชสฺส เชฏฺฐมเหสิยา สิริมหามายาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ทสมาสจฺจเยน เทวทหนครสฺส กปิลวตฺถุสฺส จ มชฺเฌ ลุมฺพินีวเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา ชาตกฺขเณเยว อุตฺตราภิมุขํ สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา อฉมฺภิวาจํ นิจฺฉาเรตฺวา ปิตรํ วนฺทาเปตฺวา อนุกฺกเมน โสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล รชฺชสิริํ อนุภวิตฺวา ราหุลภทฺทสฺส ชาตทิวเส นิกฺขมิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรจริยํ จริตฺวา เวสาขปุณฺณมทิวเส อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ปญฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ เทวมนุสฺสานํ รตนทามํ คนฺเถนฺโต วิย ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสาเปตฺวา ยาว สุภทฺทปริพฺพาชกวินยนา กตพุทฺธกิจฺเจ กุสินารายอุปวฏฺฏเน มลฺลานํ สาลวเน เวสาขปุณฺณมทิวเส ปจฺจูสสมเย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุเต ภควติโลกนาเถ สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน ‘‘อลํ อาวุโส มา โสจิตฺถ มา ปริเทวิตฺถ, สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน, อุปทฺทุตา จ โหม’อิทํ โว กปฺปติ อิทํ โว น กปฺปตี’ติฯ อิทานิ ปน มยํ ยํ อิจฺฉิสฺสาม ตํ กริสฺสาม, ยํ น อิจฺฉิสฺสาม น ตํ กริสฺสามา’’ติ วุตฺตวจนํ สลฺลกฺเขตฺวา คณปาโมกฺขานํ สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ สงฺฆตฺเถโร อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมสงฺคีติํ กตฺวา ปริสุทฺเธ ธมฺมวินเย ตโต อปรภาเค วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เวสาลิยา วชฺชิปุตฺตกา ทสวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา สาสนวิปตฺติํ กโรนฺเต ทิสฺวา อายสฺมตา ยสตฺเถเรน กากณฺฑกปุตฺเตน สมุสฺสาหิยมาโน ทุติยสงฺคีติํ กตฺวา ตโต อปรภาเค ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อฏฺฐารสเม วสฺเส ธมฺมาโสโกนาม ราชา สกลชมฺพุทีปตเล เอกรชฺชาภิเสกํ ปาปุณิตฺวา พุทฺธสาสเน มหนฺตํ ลาภสกฺการํ ปวตฺเตตฺวา ปริหีนลาภสกฺการา ติตฺถิยา อนฺตมโส ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺตา ลาภสกฺการํ ปตฺถยมานา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺฐิคตานิ ทีเปตฺวา สาสเน มหนฺตํ อพฺพุทญฺจ มลญฺจ ปวตฺเตสุํฯ

ตทา ธมฺมาโสกรญฺโญ ปตฺตาภิเสกโต สตฺตรสเม วสฺเส สฏฺฐิสตสหสฺส ภิกฺขูสุ สหสฺสภิกฺขุํ คเหตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺโส นาม สงฺฆตฺเถโร มหาปวารณาย ปรปฺปวาทํ ภินฺทิตฺวา กถาวตฺถุปฺปกรณํ เทเสตฺวา ตติยธมฺมสงฺคีติํ กตฺวา ปริสุทฺเธ ธมฺมวินเย สาฏฺฐกเถพุทฺธวจเน ธรนฺเตว ปาฬิยฏฺฐกถาสุ อตฺถจฺฉายํ คเหตฺวา อตฺตโน มติวเสน นานาคนฺถวิเสสานิ กโรนฺติ, เตสุ อตฺตโนมติวเสน อตฺถจฺฉายํ คเหตฺวา การณปติรูปกํ กตฺวา วุตฺตวจนํ สารโต สลฺลกฺเขตฺวา สุตฺต-สุตฺตานุโลมอาจริยวาเท มุญฺจิตฺวา ปาฬิยา อฏฺฐกถํ, อฏฺฐกถาย จ ปาฬิํ ตพฺพิวรณภูตํ สารตฺถทีปนิญฺจ อญฺญานิ จ คนฺถวิเสสานิ อสํสนฺทิตฺวา อตฺตโนมติยาปิ ปุพฺพาปรํ อสมาเนตฺวา วาทปฺปกาสนมตฺตเมว ฐเปตฺวา ครุกลหุเกสุ ครุเกเยว ฐาตพฺเพปิ ครุเก อฏฺฐตฺวา เกจิ ภิกฺขู นทิยา อุทกุกฺเขปํ อกตฺวา กโรนฺติฯ เอวํ สาสเน ทฺวิธา ภินฺนา โหนฺติฯ อิทญฺจ ภินฺทนํ โกสมฺพกกฺขนฺธเก ภินฺนโตปิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน พลวตรเมว สาสนสฺส วิปตฺติการณตฺตา, ตถา หิ น อิทํ มนุสฺสโลเก ภิกฺขูนํเยว โหติ, ภิกฺขูนํ, อุปาสกมนุสฺสานํ, อารกฺขกเทวตานมฺปิ, ตาสํ สหายกานํ ภุมฺมนิสฺสิตเทวตานมฺปิ ตาสํ สหายกานํ รุกฺขนิสฺสิตเทวตานมฺปิ ตาสํสหายกานํ อากาสฏฺฐกเทวตานมฺปิ, ตาสํ สหายกานํ จาตุมหาราชิกเทวตานมฺปิ, ตาสํ สหายกานํ ตาวติํสเทวตานมฺปิ, เอวํ มิตฺตปรมฺปรวเสน ฉกามาวจรเทวตานมฺปิ ตาสํ มิตฺตานํ พฺรหฺมปาริสชฺชานมฺปีติ เอวํ ยาวอกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา อริยปุคฺคเล ฐเปตฺวา สพฺเพ ปุถุชฺชนา เทวมนุสฺสา ภินฺนา โหนฺติ, เตสํ ภินฺนตฺตา พหุ จ ปาปํ ปสวติ, ตสฺมา ปาฬิยา อฏฺฐกถํ, อฏฺฐกถาย จ ปาฬิํ สํสนฺทิตฺวา ตานิ ตานิ คนฺถวิเสสานิ จ เอกโต กตฺวา คงฺโคทเก น ยมุโนทกํ วิย มิสฺสิตฺวา เอกีภาวํ กตฺวา สีมวิโสธนิํ นาม กริสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถ ธมฺมราชสฺส สาวกาติฯ

ตตฺถ พุทฺธุปฺปาโท ทุลฺลโภ ติ พุทฺธสฺส อุปฺปาทกาโล ทุลฺลโภ ตถา หิ อนุปฺปนฺนกาเล พุทฺเธ พุทฺโธติ สทฺทมฺปิ อสุตฺวา วีติวตฺตานํ กปฺปานํ คณนปถํ วีติวตฺตาฯ พุทฺธการณสฺส ทุกฺกรตฺตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ตโต ปพฺพชา จ อุปสมฺปทาจา ติเอตฺถ โตปจฺจโย ลามกตฺเถ, ปญฺจมฺยตฺเถ วาฯ พุทฺธุปฺปาโท ทุลฺลโภ, ตมนุปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ ทุลฺลภาเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

ยถา จ โลเก กิญฺจิเทว มหคฺฆํ อลภิตพฺพํ ลภิตฺวา วา เตน สหการีการณภูตํ อปฺปคฺฆมฺปิ มหคฺฆํ มหคฺฆํ ทุลฺลภํ ทุลฺลภนฺติ วุจฺจติ, เอวเมว อติทุลฺลภํ พุทฺธุปฺปาทํ อาคมฺม ตมนุปพฺพชิตมฺปิ ทุลฺลภนฺติ วุจฺจติ, ยถา จ นิทิยา อุปริมภาเค สตฺตาหวฏฺฏลิกาทิภาเวน อุทกปูรเณ เหฏฺฐา กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ตริตุํ อวิสหนฺตา อิทเมว ฐานํ ทุกฺกรนฺติ วุจฺจติ, เอวเมว พุทฺธการณสฺส ทุกฺกรภาเว น ตมนุปพฺพชฺชุปสมฺปทาปิ ทุกฺกรํ ทุลฺลภนฺติ วุจฺจติฯ อญฺญถา พุทฺธภควโต ปิ ปพฺพชฺชุปสมฺปทภาโวเยว เสฏฺโฐ ภเวยฺยฯ อถวา การณูปจารวเสนาปิ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, ยถา เสมฺโหคุโฬติ ตถา หิ คุฬสฺส ปิ วนปจฺจยา เสมฺโห อุสฺสนฺโน, ตํ ชโน คุเฬนเสมฺโหติ วตฺตพฺเพปิ การณสฺมิํ คุเฬ ผลภูตํ เสมฺหํ โรเปตฺวา เสมฺโห คุโฬติ วุจฺจติ, เอวํ การณสฺส ทุกฺกรตฺตา ทุลฺลเภ พุทฺธุปฺปาเท ตมนุกฺริยา ปพฺพชฺชาปิ ตํ มูลการณภูเต พุทฺธุปฺปาเท โรเปตฺวา ทุลฺลภา ปพฺพชฺชาติ วุจฺจติฯ พุทฺธุปฺปาทกาเลปิ พุทฺธทสฺสนํ ทุลฺลภเมว, อนุปฺปนฺนกาเล ปน ปเคว, สพฺพขเณสุ นวมขณตฺตา จ ตถา หิ มิลกฺขุเทสอรูปภูมิอสญฺญสตฺตนิรยเปตติรจฺฉานภูมีสุ ชายมาเนสุ วา มชฺฌิมเทเส ชายมาโนปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิภูตา วา, สมฺมาทิฏฺฐิกุเล ชายมานาปิ จกฺขุโสต วิกลภาเวน องฺควิกลา วา พุทฺธทสฺสนํ น อรหนฺติ, ทสฺสนมฺปิ ทสฺสนมตฺตเมวฯ สุปณฺณนาคราชาทีนํ ตสฺมิํ ภเว มคฺคผลภาคิโน น โหนฺติ, โหนฺติ เจตฺถฯ

‘‘ปจฺจนฺตโช อรูปิโน, วิกลงฺโค อสญฺญโช;

มิจฺฉาทิฏฺฐิ ติรจฺฉาโน, เปโต เนรยิโกปิจฯ

เอเต อฏฺฐกฺขณา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

พุทฺธุปฺปาโท ขโณ เอโก, นวโมติ ปวุจฺจตีติ’’ฯ

ปพฺพชฺชา ติเจตฺถ สามญฺเญน วุตฺเตปิ สามเณราว อธิปฺเปตา, อุปสมฺปทา จาติ วิสุํ วุตฺตตฺตาฯ สามเณรา จ นาม พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิตฺยาทินา ติกฺขตฺตุํ วตฺวา อุภโตสุทฺธิวเสเนว สามเณรภูมิยํ ติฏฺฐนฺติฯ ทสสีลานิ ปน เตสํ สิกฺขาปทมตฺตเมวฯ ตานิ ปาฬิวเสน อสกฺโกนฺโต อตฺถวเสน ‘‘อิทญฺจ สมาทาย วตฺเตหี’’ติ อาจิกฺขิตุมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ อิธ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ อุปสมฺปทา ปน อฏฺฐวิธา โหนฺติ เอหิภิกฺขูปสมฺปทา, สรณคมนูปสมฺปทา, โอวาท ปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา, อฏฺฐครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ทูเตนูปสมฺปทา, อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทา, ญตฺติจตุตฺถูปสมฺปทา จาติฯ

ตตฺถ ภควา เอหิ ภิกฺขุภาวาย อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา รตฺตปํสุกูลนฺตรโต สุวณฺณวณฺณํ ทกฺขิณหตฺถํ นีหริตฺวา พฺรหฺมโฆสํ นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘เอหิ ภิกฺขุ จร พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ วทติฯ ตสฺสานนฺตรเมว คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิตฺวาฯ

ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ, วาสิ สูจิจ พนฺธนํ;

ปริสฺสาวนมฏฺเฐเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโนติฯ

เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺฐหิปริกฺขาเรหิ สรีเร ปฏิมุตฺโตเยว วสฺสสติกตฺเถโร วิย อิริยาปถสมฺปนฺโน พุทฺธาจริยโก พุทฺธุปชฺฌายโก สมฺมาสมฺพุทฺธํ วนฺทมาโนว ติฏฺฐติฯ อยํ เอหิ ภิกฺขูปสมฺปทา นามฯ ภควา หิ ปฐมโพธิยํ เอตสฺมิํ กาเล เอหิ ภิกฺขุปสมฺปทาย เอว อุปสมฺปาเทติฯ ตานิ ปน ปญฺจวคฺคิยาทโย องฺคุลิมาลตฺเถรปริโยสานาฯ

ตีณิสตํ สหสฺสญฺจ, จตฺตาลีสํ ปุนาปโร;

เอโก จ เถโร สปฺปญฺโญ; สพฺเพ เต เอหิ ภิกฺขุกาติฯ

เอเต วินยปิฏเก นิทฺทิฏฺฐเอหิภิกฺขู นาม วินยปิฏเก อนิทฺทิฏฺฐา ปน ติสตปริวารเสลพฺราหฺมณาทโยฯ

สตฺตวีส สหสฺสานิ, ตีณิเยว สตานิ จ;

เอเต หิ สพฺเพ สงฺขาตา, สพฺเพ เต เอหิภิกฺขุกาติฯ

ตํ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อฏฺฐวีสสหสฺสานิ ฉสตานิ เอกจตฺตาลีสุตฺตรานิ จ โหนฺติฯ ปฐมโพธิจ นาเมสา วีสติวสฺสานิ โหนฺติฯ

ภควา หิ อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา อฏฺฐารสโกฏิพฺราหฺมณานํ อมตํ ปาเยตฺวา ปฐมวสฺสํ วสิฯ

ทุติยตติยจตุตฺถวสฺเสสุ ราชคเห เวฬุวนวิหาเร วสฺสํ วสิ, ภควา หิ อาสาฬฺหินกฺขตฺตปุณฺณมิยํ พาราณสิยา อิสิปตเน มิคทาเย ปฐมวสฺสํ วสิตฺวา ผคฺคุณมาเส ผคฺคุณปุณฺณมิยํ ราชคหํ ปตฺวา พิมฺพิสารรญฺญา การิเต เวฬุวน วิหาเร เอกมาสมตฺตํ วสิตฺวา จิตฺรมาเส วีสติขีณาสวสหสฺสปริวุโต กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา อสีติยา ญาติสหสฺสานํ มชฺเฌ วิปฺปฏิปนฺนานํ ราชูนํ มตฺถเก ปํสุรชํ โอกิริตฺวา เต วนฺทาเปตฺวา โปกฺขรวสฺสญฺจ วสฺสาเปตฺวา ตมาคมฺม อสีติยา ญาติสหสฺสานํ เวสฺสนฺตร ชาตกํ กเถตฺวา ราหุลมาตรมาคมฺม จนฺทกินฺนรีชาตกญฺจ กเถตฺวา ปิตรํ อนาคามิผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ราชคหเมว อาคนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสิ, เตน วุตฺตํ ทุติย ตติย จตุตฺถ วสฺเสสุ ราชคเห เวฬุวนวิหาเร วสฺสํ วสี’’ติ ฯ ปญฺจเม ปน เวสาลิยํ เอกวาสํ วสิฯ ฉฏฺเฐ มกุฬปพฺพเต เอกวาสํ วสิฯ ปุณฺโณ วา ตตฺถฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา สุนาปรนฺตรฏฺเฐ กิร เอกสฺมิํ วาณิชกคาเม ทฺเว ภาตโรฯ เตสุ กทาจิ เชฏฺโฐ ปญฺจสกฏสตานิ คเหตฺวา ชนปทํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ อาหรติ, กทาจิ กนิฏฺโฐฯ อิมสฺมิํ ปน สมเย กนิฏฺฐํ ฆเร ฐเปตฺวา เชฏฺฐภาติโก ปญฺจ สกฏสตานิ คเหตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวนสฺส อวิทูเร ปญฺจสกฏสตานิ ฐเปตฺวา ภุตฺตปาตราโส ปริชนปริวุโต ผาสุกฏฺฐาเน นิสีทิฯ เตน จ สมเยน สาวตฺถิวาสิโน ภุตฺตปาตราสา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย สุฏฺฐุตฺตราสงฺคา คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา เยนพุทฺโธ, เยนธมฺโม, เยนสงฺโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภรา หุตฺวา ทิกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เชตวนํ คจฺฉนฺติฯ โส เต ทิสฺวา ‘‘กหํ อิเม คจฺฉนฺตี’’ติ เอกํ มนุสฺสํ ปุจฺฉิฯ กิํ ตฺวํ อยฺโย น ชานาสิ, โลเก พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ นาม อุปฺปนฺนานิ, อิจฺเจว มหาชโน สตฺถุสนฺติเก ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉตีติฯ ตสฺส ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ ฉวิจมฺมาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ อถ อตฺตโน ปริชนปริวุโต ตาย ปริสายสทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถามธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปริส ปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ อถ ตถาคเตน กาลํ วิทิตฺวา ปริสาย อุยฺโยชิตาย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ทุติยทิวเส มณฺฑปํ กเรตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกมิฯ ภุตฺตปาตรโส อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย ภณฺฑาคาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอตฺตกํ ภณฺฑํ วิสฺสชฺชิตํ เอตฺตกํ ปน น วิสฺสชฺชิต’’นฺติ สพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมํ สาปเตยฺยํ มยฺหํ กนิฏฺฐสฺส เทหี’’ติ สพฺพํ นิยฺโยเตตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐาน ปรายโณ อโหสิฯ อถสฺส กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ น อุปฏฺฐาติ, ตโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ ชนปโท มยฺหํ อสปฺปาโย, ยํนูนาหํ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สกฏฺฐานเมว คจฺเฉยฺย’’นฺติฯ อถ ปุพฺพณฺหสมเย ปิณฺฑาย จริตฺวา สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา สตฺถา สีหนาทํ นทิตฺวา ปกฺกมิฯ

อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ สูนาปรนฺตรฏฺฐํ ปตฺวา สมฺมตปพฺพตํ นาม ปวิสิตฺวา วาณิชกคามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อถ นํ กนิฏฺฐภาตา สเคหํ เนตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา อิเธว วสถา’’ติ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา วสาเปสิฯ ตโต สมุทฺทคิริวิหารํ นาม อคมาสิฯ ตตฺถ สมุทฺทวีจิโย อาคนฺตฺวา อยกณฺฏปาสาเณสุ ปหริตฺวา มหาสทฺทํ กโรนฺติฯ เถโร กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต น ผาสุวิหาโร โหตีติ สมุทฺทํ นิสทฺทํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ ตโต มาตุลคิริํ นาม อาคมาสิฯ ตตฺถ สกุณสงฺโฆ อุสฺสนฺโน รตฺติญฺจ ทิวา จ สทฺโท เอโก พทฺโธ โหติฯ เถโร ‘‘อิทํ ฐานํ อผาสุกนฺติ ตโต มกุฬการามวิหารํ นาม คโตฯ โส วาณิชคามสฺส นาติทูโร นาจฺจาสนฺโน คมนาคมนสมฺปนฺโน วิวิตฺโต อปฺปสทฺโทฯ เถโร ‘‘อิทํ ฐานํ ผาสุก’’นฺติ ตตฺถ รตฺติฏฺฐานทิวาฐาเน จงฺกมนาทีนิ กาเรตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉติฯ เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ วิหาสิฯ อเถกทิวสํ ตสฺมิํเยว อนฺโตวสฺเส ปญฺจ วาณิชกสตานิ ‘‘ปรสมุทฺทํ คจฺฉามา’’ติ นาวาย ภณฺฑํ ปกฺขิปิํสุฯ นาวาโรหนทิวเส เถรสฺส กนิฏฺฐภาตา เถรํ โภเชตฺวา เถรสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทานิ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘ภนฺเต มหาสมุทฺโท นาม อสฺสทฺเธยฺโย จาเนกนฺตราโย จ, อมฺเห อาวชฺเชยฺยาถา’’ติ วตฺวา นาวํ อารูยฺหิฯ นาวา อูมิชเวน คจฺฉมานา อญฺญตรํ ทีปํ ปาปุณิฯ มนุสฺสา ‘‘ปาตราสํ กริสฺสามา’’ติ ทีปเก โอติณฺณาฯ ตสฺมิํ ทีปเก อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถิ, จนฺทนวนเมว อโหสิฯ อเถโก วา สิยา รุกฺขํ อาโกเฏตฺวา โลหิตจนฺทนภาวํ ญตฺวา ‘‘โภ มยํ ลาภตฺถาย ปรสมุทฺทํ คจฺฉาม, อิโต จ อุตฺตริ ลาภา นาม นตฺถิ, จตุรงฺคุล มตฺตาปิ ฆฏิกา สตสหสฺสํ อคฺฆติ, สํหาเรตพฺพกยุตฺตํ ภณฺฑํ หาเรตฺวา คจฺฉามา’’ติฯ เต ตถา กริํสุ จนฺทนวเน อธิวตฺถา อมนุสฺสา กุชฺฌิตฺวา อิเมหิ อมฺหากํ จนฺทนวนํ นาสิตํ, ฆาเตสฺสาม เน’’ติ จินฺเตตฺวา น อิเมสุ ฆาฏิเตสุ สพฺพํ เอกกุณปํ ภวิสฺสติ, สมุทฺทมชฺเฌ เนสํ นาวํ โอสีเทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ อถ เตสํ นาวํ อารูยฺห มุหุตฺตํ คตกาเลเยว อุปฺปาทิกํ อุปฏฺฐาเปตฺวา สยมฺปิ เต อมนุสฺสา ภยานกานิ รูปานิ ทสฺสยิํสุฯ ภีตา มนุสฺสา อตฺตโน เทวตา นมสฺสนฺติฯ เถรสฺส กนิฏฺโฐ จูฬปุณฺณกุฏุมฺพิโก ‘‘มยฺหํ ภาตา อวสฺสโย โหตู’’ติ เถรสฺส นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ

เถโร ปิ กิร ตสฺมิํเยว ขเณ อาวชฺเชตฺวา เตสํ พฺยสนปฺปตฺติํ ญตฺวา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา อภิมุโข อฏฺฐาสิฯ อมนุสฺสา เถรํ ทิสฺวาว ‘‘อยฺยปุณฺณตฺเถโร เอหี’’ ติ ปกฺกมิํสุฯ อุปฺปาทิกํ สนฺนิสีทิฯ เถโร ‘‘มา ภายถา’’ติ เตสํ อสฺสาเสตฺวาว กหํ คนฺตุกามตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต อมฺหากํ สกฏฺฐานเมว คจฺฉามา’’ติ เถโร นาวํ ผเล อกฺกมิตฺวา ‘‘เอเตสํ อิจฺฉิตฏฺฐานํ คจฺฉตู’’ติ อธิฏฺฐาติฯ วาณิชา สกฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ ปุตฺตทารสฺส อาโรเจตฺวา ‘‘เอถ เถรํ สรณํ คจฺฉามา’’ติ ปญฺจสตานิ อตฺตโน อตฺตโน ปญฺจมาตุคามสเตหิ สทฺธิํ ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺฐาย อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสุํฯ ตโต นาวาย ภณฺฑํ โอตาเรตฺวา เถรสฺส เอกํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา ‘‘อยํ ภนฺเต ตุมฺหากํ โกฏฺฐาโส’’ติ อาหํสุฯ เถโร ‘‘มยฺหํ วิสุํ โกฏฺฐาส กิจฺจํ นตฺถิ’’ฯ สตฺถา ปน ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐปุพฺโพ’ติฯ น ทิฏฺฐปุพฺโพ ภนฺเต’ติ, เตนหิ อิมินา สตฺถุ มณฺฑลมาฬํ กโรถฯ เอวํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสถาติ เต สาธุ ภนฺเต’ติ เตน จ โกฏฺฐาเสน อตฺตโน จ โกฏฺฐาเสน มณฺฑลมาฬํ กาตุํ อารภิํสุฯ สตฺถา กิรสฺส อารทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ปริโภคํ อกาสิฯ ตโถ มนุสฺสา รตฺติํ โอภาสํ ทิสฺวา ‘‘มเหสกฺขา เทวตา อตฺถี’’ติ สญฺญํกริํสุฯ อุปาสกา มณฺฑลมาฬญฺจ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เสนาสนานิ จ นิฏฺฐเปตฺวา ทานสมฺภารํ สชฺเชตฺวา ‘‘กตํ ภนฺเต อมฺเหหิ อตฺตโนกิจฺจํ, สตฺถารํ ปกฺโกสถา’’ติ เถรสฺส อาโรเจสุํฯ เถโร สายนฺหสมเย อิทฺธิยาสาวตฺถิํ ปตฺวา ‘‘ภนฺเต วาณิชคามวาสิโน ตุมฺเห ทฏฺฐุกามา, เตสํ อนุกมฺปํ กโรถา’’ติฯ ภควา อธิวาเสสิฯ เถโร ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา สกฏฺฐานเมว ปจฺจาคโตฯ ภควา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ ‘‘อานนฺท สฺเว สูนาปรนฺเต วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสาม, ตฺวํ เอกูนปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ สลากํ เทหี’’ติฯ เถโร สาธุ ภนฺเต’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘จาริกา สลากํ คณฺหนฺตู’’ติ อาหฯ ตํ ทิวสํ กุณฺฑธานตฺเถโร ปฐมํ สลากํ อคฺคโหติฯ วาณิชคามวาสิโนปิ ‘‘สฺเว กิร สตฺถา อาคมิสฺสตี’’ติ คามมชฺเฌ มณฺฑปํ กตฺวา ทานคฺคํ สชฺชยิํสุฯ ภควา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิฯ สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหํ อโหสิฯ

โส กิํ อิทนฺติ อาวชฺเชตฺวา สตฺถุ สูนาปรนฺตคมนํ ทิสฺวา วิสุกมฺมํ อามนฺเตสิ ‘‘ตาต อชฺช ภควา ตีณิมตฺตานิ โยชนสตานิ ปิณฺฑาจารํ คมิสฺสติ, ปญฺจ กูฏาคารสตานิ มาเปตฺวา เชตวนทฺวาร โกฏฺฐมตฺถเก คมนสชฺชานิํ กตฺวา ฐเปหี’’ติ, โส ตถา อกาสิฯ ภควโต กูฏาคารํ จตุมุขํ อโหสิ, ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ทฺวิมุขํ, เสสานํ เอกมุขํ, สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ปฏิปาฏิยา ฐปิต กูฏาคาเรสุ ธุรกูฏาคารํ ปาวิสิฯ ทฺเว อคฺคสาวเก อาทิํ กตฺวา เอกูนปญฺจภิกฺขุสตานิปิ กูฏาคารํ คนฺตฺวา นิสินฺนา อเหสุํ, เอกํ ตุจฺฉกูฏาคารํ อโหสิฯ ปญฺจปิ กูฏาคารสตานิ อากาเส อุปฺปติํสุฯ สตฺถา สจฺจพนฺธปพฺพตํ นาม ปตฺวา กูฏาคารํ อากาเส ฐเปตฺวา ตสฺมิํ ปพฺพเต สจฺจพนฺโธ นาม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, โส มหาชนํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา วสติฯ อพฺภนฺตเร จสฺส อนฺโตจาฏิยํ ปทีโป วิย อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย ชลติ, ตํ ทิสฺวา ‘‘ธมฺมมสฺส กเถสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสติฯ ตาปโส เทสนาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิฯ มคฺเคเนวสฺส อภิญฺญา อาคตา, เอหิ ภิกฺขุ หุตฺวา อิทฺธิมยปตฺตจีวโร กูฏาคารํ ปาวิสิฯ ภควา กูฏาคารคเตหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิสทฺธิํ วาณิชคามํ คนฺตฺวา กูฏาคารานิ อทิสฺสมานานิ กตฺวา วาณิชคามํ ปาวิสิฯ วาณิชา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สสตฺถารํ มกุฬการามํ นยิํสุฯ สตฺถา มณฺฑลมาฬํ ปาวิสิฯ มหาชโน ยาว สตฺถา ภตฺตทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตาว ปาตราสํ กตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทาย คนฺธญฺจ ปุปฺผญฺจ อาทาย ธมฺมสวนตฺถาย อารามํ ปจฺจาคมาสิฯ สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชนสฺส พนฺธนา โมกฺโข ชาโต, มหนฺต พุทฺธโกลาหลํ อโหสิฯ สตฺถา มหาชนสฺส สงฺคหตฺถํ กติปาหํ ตตฺเถว วสิ, อรุณํ ปน มหาคนฺธกุฏิยํเยว อุฏฺฐเปสิฯ ตตฺถ กติปาหํ วสิตฺวา วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ‘‘ตฺวํ อิเธว วสาหี’’ติ ปุณฺณตฺเถรํ นิวตฺเตตฺวา อนฺตเร นมฺมทานที นาม อตฺถิ, ตสฺสา ตีรํ อคมาสิฯ นมฺมทานาคราชา สตฺถุ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา นาคภวนํ ปเวเสตฺวา ติณฺณํ รตนานํ สกฺการํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ กเถตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิฯ โส ‘‘มยฺหํ ภนฺเต ปริจริตพฺพํ เทถา’’ติ ยาจิฯ ภควา นมฺมทานทีตีเร ปทเจติยํ ทสฺเสสิฯ ตํ วีจีสุ อาคหาสุ ปิธิยติ วีจีสุ คตาสุ วิวรติ, มหาสกฺการปฺปตฺตํ อโหสิฯ

สตฺถา ตโต นิกฺขมฺม สจฺจพนฺธปพฺพตํ คนฺตฺวา สจฺจพนฺธํ อาห ‘‘ตยา มหาชโน อปายมคฺเค โอตาริโตฯ ตฺวํ อิเธว วสิตฺวา เอเตสํ ลทฺธิํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา นิพฺพานมคฺเค ปติฏฺฐาเปหี’’ติฯ โสปิ ปริจริตพฺพํ ยาจิฯ สตฺถา ฆนปิฏฺฐิปาสาเณ อลฺลมตฺติกปิณฺฑมฺหิ ลญฺฉนํ วิย ปทเจติยํ ทสฺเสสิฯ เอวํ สูนาปรนฺตรฏฺเฐเยว ทฺเว จกฺกรตนเจติยานิ ยาวสาสนนฺตรธานํ ปติฏฺฐาเปสิฯ สตฺตเม ปน วสฺเส สาวตฺถิยํ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ติตฺถิ มทฺทนํ กโรนฺโต ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ทสหิ จกฺกวาฬ สหสฺเสหิ อาคตานํ เทวตานํ มาตรํ กายสกฺขิํ กตฺวา อภิธมฺมํ เทเสนฺเต ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ วสิฯ อฏฺฐเม สํสุมารนคเร เอกวสฺสํ วสิฯ นวเม โกสมฺพิยํ เอกวสฺสํ วสิฯ ตทา ภทฺทิโย, กิมิโล, ภคุ, อานนฺโท, อนุรุทฺโธ, เทวทตฺโต, จาติ ฉ ขตฺติยา ปพฺพชิํสุฯ เตสํ วิตฺถาโร ธมฺมปเท อาคโตฯ ทสเม ปน วสฺเส ปาลิเลยฺยาคาเม ทกฺขิณวนสณฺเฑ ภทฺทสาลมูเล ปาลิเลยฺยเกน หตฺถินา อุปฏฺฐิยมาโน ผาสุกํ วสฺสาวาสํ วสิฯ เอกาทสเม นาลนฺธพฺราหฺมณคาเม เอกวาสํ วสิฯ ทฺวาทสเม เวรญฺชายํ เอกวาสํ วสิ ทุจฺจริตสฺส วิปากํ อนุภวมาโน, ภควตา กิร ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล สาวกานํ วจีทุจฺจริตวเสน กตุปจิตสฺส อกุสลกมฺมสฺส ตทา ลทฺโธกาสวเสน อุปฏฺฐิตตฺตา เวรญฺชพฺราหฺมเณน นิมนฺติโตปิ สมาโน มาราวฏฺฏน วเสน อสลฺลกฺเขตฺวา อสฺสวาณิชกานํ นิพทฺธวตฺตสงฺเขเปน ปญฺญตฺตํ ปตฺถปตฺถมูลกํ ยวตณฺฑุลเมว เตมาสํ ภุญฺชติ, วุตฺตญฺเหตํ อปทาเนฯ

‘‘ผุสฺสสฺสาหํ ปาวจเน, สาวเก ปริภาสิสฺสํ;

ยวํ ขาทถ ภุญฺชถ, มาจ ภุญฺชถ สาลิโนฯ

เตน กมฺมวิปาเกน, เตมาสํ ขาทิตํ ยวํ;

นิมนฺติโต พฺราหฺมเณน, เวรญฺชายํ วสิํ ตทาติ’’ฯ

เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺวาทสเม เวรญฺชายํ เอกวาสํ วสิ ทุจฺจริตสฺส วิปากํ อนุภวมาโน’’ติฯ เตรสเม ชาลิยปพฺพเต เอกวาสํ วสิฯ

จตุทฺทสเม สาวตฺถิยํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม เชตวนวิหาเร ปฐมวาสํ วสิตฺวา ปนฺนรสเม วสฺเส ญาติชนสงฺคหตฺถํ กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา เอกเมว วาสํ กปฺเปสิ ฯ โสฬสเม วสฺเส อาฬวกยกฺขทมนตฺถํ อคฺคาฬวีนคเร เอกวาสํ วสิฯ สตฺตรสเม วสฺเส ราชคหเมว นิวตฺติตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ อฏฺฐารสเม วสฺเส ชาลิยปพฺพตเมว นิวตฺติตฺวา วสิฯ เอกูนวีสติเมปิ วสฺเส ตตฺเถว ชาลิยปพฺพตเมว วสิฯ วีสติเม วสฺเส ราชคหสฺส อวิทูเร ภีสนเก เภสกลวนสณฺเฑ วาสํ กปฺเปสี’’ติ อิมานิ วีสติ วสฺสานิ ปฐมโพธีติ เวทิตพฺพานิฯ เอตสฺมิํ กาเล เอหิภิกฺขูปสมฺปทายเอว อุปสมฺปาเทสีติ เยภุยฺเยน ภควนฺตํเยว อุทฺทิสฺส อาจริยุปชฺฌายํ กตฺวา เอหิภิกฺขุ ภาวมาปนฺเน ปุญฺญวนฺตปุคฺคเลเยว สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺเญสมฺปิ อริยภาวมนาปนฺนานํ สุทินฺนาทีนํ วา ยมกปาฏิหาริเย ปสีทิตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตานํ ปุพฺเพ กสฺสปพุทฺธกาเล วคฺคุลิภูตปุพฺพานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ เถรสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิตภาวสฺส ทิสฺสนโต เตน วุตฺตํ ‘‘ภควา หิ ปฐมโพธิยํ เอตสฺมิํ กาเล เอหิ ภิกฺขูปสมฺปทาย เอว อุปสมฺปาเทสี’’ติฯ อิโต ปเรสุ ปน ปญฺจวีสติวสฺเสสุ อนาถปิณฺฑิเกน การิเต เชตวนมหาวิหาเร เอกูนวีสติวสฺสา วาสํ วสิฯ วิสาขาย สตฺตวีสติ โกฏิธนปริจฺจาเคน การิเต ปุพฺพาราเม ฉพฺพสฺสานิ วสิฯ ทฺวินฺนํ กุลานํ คุณมหตฺตํ ปฏิจฺจ สาวตฺถิยํ นิสฺสาย ปญฺจวีสติ วสฺสานิ วาสํ วสิฯ อนฺติเม ปน วสฺเส เพฬุวคาเม วสิตฺวา มรณนฺติกา เวทนา อุปฺปชฺชิ, อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนญฺจ ตตฺถ อกาสิฯ อิมานิ อิธ นาธิปฺเปตานิ, ภควโต วสฺสกฺกมชานนตฺถํเยว วุตฺตนฺติฯ

สรณคมนูปสมฺปทา นาม ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ’’ตฺยาทินา ติกฺขตฺตุํ วาจํ ภินฺทิตฺวา วุตฺเตหิ ตีหิ สรณคมเนหิ อุปสมฺปนฺโนฯ

โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา นาม ‘‘ตสฺมา ติห เต กสฺสป เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ติพฺพเมว หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสติ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสุ จาติ, เอวญฺหิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพํ ตสฺมา ติห เต กสฺสป เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ธมฺมํ โสสฺสามิ กุสลูปสญฺหิตํ สพฺพนฺตํ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิกตฺวา สพฺพเมว เจตโส สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ โสสฺสามีติ, เอวญฺหิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพํ ตสฺมา ติห เต กสฺสป เอวํ สิกฺขิตพฺพํ สาตสหคตํ เม กายคตา สติํ น ชหิสฺสตีติ , เอวญฺหิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพนฺติ อิมินา โอวาทปฏิคฺคเณน มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนุญฺญาตอุปสมฺปทา นามฯ

ปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา นาม โสปากสฺส อนุญฺญาตอุปสมฺปทา, ภควา กิร ปุพฺพาราเม อนุจงฺกมนฺโต โสปากสามเณรํ ‘‘อุทฺธุมาตกสญฺญาติ วา โสปาก รูปสญฺญาติ วา อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยญฺชนา, อุทาหุ เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ ทสอสุภนิสฺสิเต ปญฺเห ปุจฺฉิฯ โส เต พฺยากาสิฯ ภควา ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ‘‘กติวสฺโสสิ ตฺวํ โสปากา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สตฺตวสฺโส อหํ ภควา’’ติ, ‘‘โสปาก ตฺวํ มม สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา ปญฺเห พฺยากาสี’’ติ อารทฺธจิตฺโต อุปสมฺปทํ อนุชานาติ, อยํ ปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทาฯ

อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทา นาม ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุนิสงฺฆโต ญตฺติจตุตฺเถน ภิกฺขุสงฺฆโต ญตฺติจตุตฺเถนาติ อิเมหิ ทฺวีหิ กมฺเมหิ อุปสมฺปทาฯ ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา นาม ภิกฺขูนํ เอตรหิ อุปสมฺปทา, อยเมว อิธาธิปฺเปตา, สมฺปตฺติวิปตฺติวเสน สมฺภวโตฯ กสฺมา เหส อุปสมฺปนฺโน นามาติฯ สมคฺเคน สงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน ฐานารเหน อุปริภาวํ สมาปนฺโน ปตฺโตติ อุปสมฺปนฺโน, เสฏฺฐภาวํ ปตฺโตติอตฺโถ ตถา หิ คิหิภาวโต สามเณรภาโว เสฏฺโฐ นาม, ตโตปิ อุปสมฺปนฺนภาโวเยว เสฏฺโฐฯ ตตฺถ สมคฺเคน สงฺเฆนาติ สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ปญฺจวคฺคกรณีเย กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อาคตตฺตา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหฏตฺตา, สมฺมุขีภูตานญฺจ อปฺปฏิกฺโกสนโต เอตสฺมิํ กมฺเม สมคฺคภาวํ อุปคเตนฯ ญตฺติจตุตฺเถนาติ ตีหิ อนุสาวนาหิ เอกาย จ ญตฺติยา กตฺตพฺเพนฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ญตฺติ สพฺพปฐมํ วุตฺตา, ติสฺสนฺนํ ปน อนุสาวนานํ อตฺถพฺยญฺชนเภทาภาวโต อตฺถพฺยญฺชนภินฺนา ญตฺติ ตาสํ จตุตฺถนฺติ กตฺวา ญตฺติจตุตฺถนฺติ วุจฺจติฯ กมฺเมนา ติ ธมฺมิเกน กมฺเมน, วินยกมฺเมนาติอตฺโถฯ อกุปฺเปนา ติ วตฺถุ ญตฺติ อนุสาวน สีม ปริสสมฺปตฺติ สมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตญฺจ อุปคเตนฯ ฐานารเหนา ติ การณารเหน, สตฺถุสาสนารเหนาติ อตฺโถฯ เอเตหิ การเณหิ เสฏฺฐภาวมาปนฺโนติ อตฺโถฯ

ตตฺถ สมฺปตฺติวิปตฺติวเสน สมฺภวโต ติ วตฺถุสมฺปตฺติ ญตฺติสมฺปตฺติ อนุสาวนสมฺปตฺติสีมสมฺปตฺติปริสสมฺปตฺติวเสน ปญฺจหิ สมฺปตฺตีหิ อุปสมฺปทกมฺมสฺส สิชฺฌนโตติ อตฺโถฯ ตตฺถ วตฺถุ สมฺปตฺตินาม ปริปุณฺณวีสติวสฺสภาโว อิทานิ ปุริสตฺตภาโว จฯ อุนฺนวีสติวสฺสํ, อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนปุพฺพํ, ปณฺฑโก, เถยฺยสํวาสโก, ติตฺถิยปกฺกนฺตโก, ติรจฺฉานคโต, มาตุฆาตโก, ปิตุฆาตโก, อรหนฺตฆาตโก, ภิกฺขุนิทูสโก, สงฺฆเภทโก, โลหิตุปฺปาทโก, อุภโตพฺยญฺชนโก, ติ อิเม เตรส ปุคฺคลา อุปสมฺปทาย อวตฺถุฯ ตตฺถ อูนวีสติวสฺสนฺติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนโต ปฏฺฐาย เอกูนวีสปริปุณฺโณ ปุริสปุคฺคโล อุปสมฺปทาย วตฺถุ, ตโต โอรํ น อุปสมฺปทาย วตฺถุ ตโถ หิ เอกสฺมิํ สํวจฺฉเร เหมนฺตคิมฺหวสฺสวเสน ติณฺณํ อุตูนํ สมฺภวตฺตา ตโย อุตู โหนฺติ, โหนฺติ เจตฺถฯ

‘‘กตฺติกนฺติกปกฺขมฺหา, เหมํ ผคฺคุณปุณฺณมา;

ตสฺสนฺติ กปกฺขมฺหา, คิมฺหํ อาสาฬฺหิปุณฺณมา;

วสฺสกาลํ ตโต เสสํ, จตุวีสตูโปสถาฯ

จาตุทฺทสี ฉ เอเตสุ, ปกฺขา ตติยสตฺตมา;

เสสา ปนฺนรสี เญยฺยา, อฏฺฐารส อุโปสถาติ’’ฯ

เอตฺถ จ กตฺติกสฺส กาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ยาว ผคฺคุณปุณฺณมา จตฺตาโร มาสา เหมอุตุ นามฯ ผคฺคุณสฺส กาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ยาว อาสาฬฺหีปุณฺณมา จตฺตาโร มาสา คิมฺหอุตุ นามฯ อสาฬฺหกาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ยาว อปรกตฺติกปุณฺณมา จตฺตาโร มาสา วสฺสอุตุ นามฯ เอวํ เอกสฺมิํ สํวจฺฉเร ตโย อุตู โหนฺติฯ ตตฺถ เอกสฺมิํ อุตุมฺหิ ปกฺขสฺส ตติยสตฺตเมสุ ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ จตุทฺทสิกา, ปฐมทุติยจตุตฺถปญฺจมฉฏฺฐอฏฺฐเมสุ ฉ ฉ กตฺวา อฏฺฐารส ปนฺนรสิกาติ เอวํ เอกสํวจฺฉเร จตุวีสติ อุโปสถา โหนฺติฯ อิเมสุ จตุวีสตุโปสเถสุ จาตุทฺทสิยา เอกูนติํส ทิวสา โหนฺตีติ กตฺวา เอกสํวจฺฉเร ฉ อูนา ทิวสา โหนฺติฯ อิมินา นเยน เอกูนวีสติเม วสฺเส ฉมาสาธิกานิ อฏฺฐารสวสฺสานิ โหนฺติฯ ตสฺมิํ มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกาเล ทสมาเส ปกฺขิปิตฺวา จตฺตาริ มาสาธิกานิ เอกูนวีสวสฺสานิ ปริปุณฺณานิฯ

ราชาโน ปน ติณฺณํ ติณฺณํ วสฺสานํ อจฺจเยน มาสํ อากฑฺฒนฺติ , ทิวเสน สห มาสมฺปิ, ตสฺมา อฏฺฐารสวสฺเส เยว ฉ มาสาธิกานิ โหนฺติฯ ตํ เหฏฺฐาจตุมาสาธิก เอกูนวีสติเม วสฺเส ปกฺขิปิตฺวา เอกมาสาธิกานิ วีสติวสฺสานิ สพฺพโส ปริปุณฺณานิ โหนฺติฯ เอวํ เอกูนวีสติวสฺสโต ปฏฺฐาย คพฺภวีโส อุปสมฺปทาย วตฺถูติ เวทิตพฺโพฯ อิทานิ ปุริสตฺตภาโว ติ ภิกฺขุนิยา อภาวโต ปุริสปุคฺคโลว อิทานิ วฏฺฏตีติ อธิปฺเปโต ตถา หิ มาตุคามสฺส ปพฺพชิตตฺถา ปญฺจวสฺสสตานิ สทฺธมฺโม ติฏฺเฐยฺย, ปญฺญตฺตตฺตา ปน อปรานิ ปญฺจวสฺสสตานิ ฐสฺสตีติ เอวํ วสฺสสหสฺสเมว ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตสทฺธมฺมสฺส ปติฏฺฐิตภาโว วุตฺโตฯ มาตุคามา จ นาม ทุปฺปญฺญา ติพฺพกิเลสา ลามกา จฯ ภควตา จ ปฐมโพธิยํ อาทิโต ปฏฺฐายเมว มหาปชาปติยา โคตมิยา อฏฺฐครุธมฺมปฏิคฺคหเณน อุปสมฺปทตฺเต อนุญฺญาเตปิ สาสนสฺส อจิรฏฺฐิติกภาโว วุตฺโตฯ ทุปฺปญฺญตฺตา อิตฺถิโย สาสเน จิรํ น ติฏฺฐนฺติ, ติพฺพกิเลสตฺตา ยถา ปญฺญตฺต สิกฺขาปทานุรูปํ สํวรมฺปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ลามกตฺตาปิ ตา อฏฺฐสมาปตฺติํ ลภนฺตาปิ พฺราหฺมปาริสชฺชํ นาติกฺกมนฺติ, เอวํ ภิกฺขุนิยา อภาวโต อิทานิ ปุริสปุคฺคโลติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา จตฺตาริ เขตฺตานิ เวทิตพฺพานิ ตถา หิ มาตุคามสฺส ปพฺพชิตตฺตา วสฺสสหสฺสเมว ฐสฺสตีติ เจตํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตขีณาสววเสน วุตฺตํ, ตโต ปรํ อุตฺตริปิ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสววเสน วสฺสสหสฺสํ, อนาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, สกทาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, โสตาปนฺนวเสน วสฺสสหสฺสนฺติ เอวํ ปญฺจวสฺสสหสฺสานิ ปฏิเวธสทฺธมฺโม ติฏฺฐติฯ ปริยตฺติสทฺธมฺโมปิ ตานิเยว น หิ ปริยตฺติยา อสติ ปฏิเวโธ อตฺถิฯ นาปิ ปริยตฺติยา สติ ปฏิเวโธ น โหติฯ ลิงฺคํ ปน ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย จิรํ ปวตฺติสฺสติ, อิทํ ขนฺธกภาณกานํ มเตน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺฐาสิ, ฉฬภิญฺเญหิ วสฺสสหสฺสํ, เตวิชฺเชหิ วสฺสสหสฺสํ, สุกฺขวิปสฺสเกหิ วสฺสสหสฺสํ, ปาติโมกฺเขน วสฺสสหสฺสํ อฏฺฐาสี’’ติฯ อิทมฺปิ ทีฆภาณกตฺเถรานํ มเตน วุตฺตํฯ

องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถายมฺปิ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต วสฺสสหสฺสเมว ปฏิสมฺภิทา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกนฺติ, ตโต ปรํ ฉ อภิญฺญา , ตโต ตาปิ อสกฺโกนฺตา ติสฺโส วิชฺชา นิพฺพตฺตนฺติฯ คจฺฉนฺเตกาเล ตานิปิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา สุกฺขวิปสฺสกา โหนฺติฯ เอเตเนว อุปาเยน อนาคามิโน สกทาคิมิโน, โสตาปนฺนาติ วุตฺตํฯ อิทมฺปิ องฺคุตฺตรนิกาเย วุตฺตํฯ สํยุตฺตนิกายฏฺฐกถายํ ปน ปฐมโพธิยํ ภิกฺขู ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตาฯ อถ กาเล คจฺฉนฺเต ปฏิสมฺภิทา ปาปุณิตุํ น สกฺขิํสุ, ฉฬภิญฺญา อเหสุํฯ ตโต ฉปิ อภิญฺญา ปตฺตุํ อสกฺโกนฺตา ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณิํสุฯ อิทานิ กาเล คจฺฉนฺเต ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตา อาสวกฺขยํ ปาปุณิสฺสนฺติ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตา อนาคามิผลํ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตา สกทาคามิผลํ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตา โสตาปตฺติผลํฯ คจฺฉนฺเตกาเล โสตาปตฺติผลมฺปิ ปตฺตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา เจ เต อาจริยา ภินฺนวาทา, ตสฺมา เตสํ อาจริยานํ ภาณกานํ มตเมว พุทฺธโฆสาจริเยน ตตฺถ ตตฺถ ลิขิตนฺติ คเหตพฺพํ, อญฺญถา อาจริยสฺเสว ปุพฺพาปรวิโรธปฺปสงฺโค สิยา อาจริยพุทฺธโฆเสเนว หิ สีหฬภาสํ อปเนตฺวา มาคธภาสาย สาฏฺฐกถํ พุทฺธวจนํ ลิขิตํ, น อญฺเญน อาจริเยน ตสฺมา อฏฺฐกถาย วุตฺตวจนเมว ปมาณนฺติ คเหตพฺพํฯ นนุ จตฺตาโรปิ นิกายฏฺฐกถาสงฺคีติํ อารูฬฺหา, อถ กสฺมา เอวํ ภินฺนาติฯ สจฺจํ, ตถาปิ เกสญฺจิ เถรานํ วาทปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํฯ น สงฺคาหกตฺเถรานํ, ตสฺมา อฏฺฐกถาวจนเมว ปมาณนฺติ วุตฺตํฯ

อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนปุพฺพนฺติ ปาราชิกภิกฺขุ, โส อภพฺโพ สาสเน อุปสมฺปทกมฺมสฺส ลทฺธุํฯ

ปณฺฑโกติเจตฺต ปญฺจวิโธ โหติ อาสิตฺตปณฺฑโก, อุสฺสูยปณฺฑโก, โอปกฺกมิกปณฺฑโก, นปุํสโก, ปกฺขปณฺฑโกติฯ ตตฺถ ยสฺส ปเรสํ องฺคชาตํ มุเขน คณฺหิตฺวา อสุจินา อาสิตฺตสฺส ปริฬาโห วูปสมติ, อยํ อาสิตฺตปณฺฑโก นามฯ ยสฺส ปเรสํ อชฺฌาจารํ ปสฺสโต อุสฺสูยาย อุปฺปนฺนาย ปริฬาโห วูปสมติ, อยํ อุสฺสูยปณฺฑโก นามฯ ยสฺส อุปกฺกเมน พีชานิ อปนีตานิ โหนฺติ, อยํ โอปกฺกมิกปณฺฑโก นามฯ โย ปน ปฏิสนฺธิยํ เยว อภาวโก อุปฺปนฺโน โหติ, อยํ นปุํสโก นามฯ

เอกจฺโจ ปน อกุสลวิปากานุภาเวน กาฬปกฺเข ปณฺฑโก โหติ, ชุณฺหปกฺเข ปนสฺส ปริฬาโหวูปสมติ , อยํ ปกฺขปณฺฑโก นาม, เกจิ ปน โย กาฬปกฺเข อิตฺถี โหติ, ชุณฺหปกฺเข ปุริโส, อยํ ปกฺขปณฺฑโกติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมวฯ เอเตสุ อาสิตฺตปณฺฑกสฺส จ อุสฺสูยปณฺฑกสฺส จ ปพฺพชฺชา น วาริตาฯ โอปกฺกมิกนปุํสกปกฺขปณฺฑกานํ ปน วาริตาฯ เตสุปิ ปกฺขปณฺฑกสฺส ยสฺมิํ ปกฺเข ปณฺฑโก โหติ, ตสฺมิํเยว ปพฺพชฺชา วาริตาฯ เอตฺถ จ อปณฺฑกปกฺเข ปพฺพชิตฺวา ปณฺฑกปกฺเข นาเสตพฺโพติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อปณฺฑกปกฺเขปพฺพชิโต สโต กิเลสกฺขยํ ปาปุณาติ, น นาเสตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมว, ปณฺฑกสฺส กิเลสกฺขยา สมฺภวโต ขีณกิเลสสฺส จ ปณฺฑกภาวานุปปตฺติโต อเหตุก ปฏิสนฺธิกถายญฺหิ อวิเสเสน ปณฺฑกสฺส อเหตุกปฏิสนฺธิ กตา วุตฺตา, อาสิตฺต อุสฺสูยปกฺขปณฺฑกานญฺจ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาเยว ปณฺฑกภาโว, น ปวตฺติยํเยวาติ วทนฺติฯ เตเนว อเหตุกปฏิสนฺธินิทฺเทเส ชจฺจนฺธ-ชจฺจพธิราทโย วิย ปณฺฑโก ชาติสทฺเทน วิเสเสตฺวา นิทฺทิฏฺโฐฯ จตุตฺถปาราชิกสํวณฺณนายํ ปน อภพฺพปุคฺคเล ทสฺเสนฺเตน ปณฺฑกติรจฺฉานคตอุภโต พฺยญฺชนกา ตโย วตฺถุวิปนฺนา อเหตุกปฏิสนฺธิกา, เตสํ สคฺโค อวาริโตติ อวิเสเสน วุตฺตํ, เอวํ ปญฺจวิธา ปณฺฑกา เต ปณฺฑกสามญฺเญน อวิเสเสตฺวา ‘‘ปณฺฑกาติ เอวเมว วตฺวา ปณฺฑโก ภิกฺขเว น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เถยฺยสํวาสโก ติ โย สยเมว ปพฺพชฺชาลิงฺคํ คเหตฺวา ภิกฺขุวสฺสํ คเณตฺวา ภิกฺขูติ ปฏิญฺญํ สมฺปฏิจฺฉติ, ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ สาทิยติ, โส ลิงฺคสฺส สํวาสสฺส จ เถนตฺตา อุภยตฺเถนโก นามฯ โย ปน ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ น สาทิยติ, อสุทฺธจิตฺตวเสน ลิงฺคสฺสเถนตฺตาลิงฺคตฺเถนโก นามฯ โย วา ปน สามเณรภูมิยํ ฐตฺวา มุสาวาเทน ภิกฺขุติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ภิกฺขุวสฺสคฺเคน วนฺทนาทิํ สาทิยติ, โส ภิกฺขูหิ ทินฺนลิงฺคตฺตา ลิงฺคตฺเถนโก น โหติ, สํวาสสฺส เถนตฺตา สํวาสตฺเถนโก นามฯ เอตฺถ จ อุภยตฺเถนโกปิ อสุทฺธจิตฺเตน ลิงฺคตฺเถนเกเอว ปวิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ โยปิ สามเณโร วุฑฺฒสามเณรานํ วนฺทนํ สาทิยติ, ทหรภิกฺขูปิ วุฑฺฒภิกฺขูนํ วนฺทนํ สาทิยติ, โสปิ เถยฺยสํวาสโก นาปิ โหติ, อเถนตฺตาฯ

โย วา ปน ภิกฺขุปาราชิกมาปนฺโนว ภิกฺขุลิงฺเค ฐิโต ยาว ปฏิชานาติ, ตาว อตฺเถว ตสฺส ภิกฺขุภาโว, น โส อนุปสมฺปนฺนสงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตถา หิ โส สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ, โส สหเสยฺยาทิอาปตฺติมฺปิ น ชเนติ, โอมสวาเท ปาจิตฺติยญฺจ น ชเนติ เตเนว ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อญฺญตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตญฺเจ สุทฺธทิฏฺฐิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วทติ อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ อสติ หิ ภิกฺขุภาเว ทุกฺกฏํ วเทยฺยฯ โย ปน สามเณโร สามเณรลิงฺเคเนว ปาณาติปาตาทิปญฺจวิธํ สิลวิปตฺติํ ปาปุณาติ, โสปิ อาคโต ลิงฺคนาสนาย นาเสตฺวา สรณสีลํ ทาตพฺพํ, อเถนตฺตา อุปสมฺปทาย อวตฺถุภาวมฺปิ น ปาปุณาติฯ วิกาลโภชนาทิกํ กโรนฺตสฺส ปน ‘‘อจฺจโย มํ ภนฺเต อจฺจาคมา’’ตฺยาทินา สงฺฆมชฺเฌ อจฺจยํ เทสาเปตฺวา วา ทณฺฑกมฺมํ วา กตฺวา สีลํ ทาตพฺพเมวฯ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก อุตฺตาโนเยวฯ

ติรจฺฉานคโตติ โยโกจิ อมนุสฺสภูโต จตฺตาโร อปายิกาปิ อุปสมฺปทาย อวตฺถุเยวฯ เต ปฏิสนฺธิยา ลามกตฺตา อภพฺพา สาสเน ปพฺพชิตุํฯ ยทิ จตฺตาโร อปายิกา อุปสมฺปทาย อวตฺถุ ภเวยฺย, อถ กสฺมา เสเส อนปทิสิตฺวา ติรจฺฉานคโตว อวตฺถูติ วุตฺตนฺติฯ เสสานํ อปากฏวตฺถุตฺตา, ตถา หิ สมฺพุทฺธกาเล ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโต เอโก นาคราชา นาคโยนิยา อฏฺฏียติ หรายติ ชิคุจฺฉติฯ อถโข ตสฺส นาคสฺส เอตทโหสิ เกนนุโข อหํ อุปาเยน นาคโยนิยา ปริมุจฺเจยฺยํ ขิปฺปญฺจ มนุสฺสตฺตํ ลเภยฺยนฺติฯ อถโข ตสฺส นาคสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิเม โข สมณาสกฺยปุตฺติยา ธมฺมจาริโน สมจาริโน พฺรหฺมจาริโน สจฺจวาทิโน สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา สเจ โข อหํ สมเณสุ สกฺยปุตฺติเยสุ ปพฺพเชยฺยํ, เอวาหํ นาคโยนิยา ปริมุจฺเจยฺยํ ขิปฺปญฺจ มนุสฺสตฺตํ ปฏิลเภยฺย’’นฺติฯ อถ โข โส นาโค มาณวกวณฺเณน ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ตํ ภิกฺขู ปพฺพาเชสุํ อุปสมฺปาเทสุํฯ เตน โข ปน สมเยน โส นาโค อญฺญตเรน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ปจฺจนฺติเม วิหาเร ปฏิวสติฯ

อถ โข โส ภิกฺขุ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจูฏฺฐาย อชฺโฌกาเส จงฺกมติฯ อถ โข โส นาโค ตสฺส ภิกฺขุโน นิกฺขนฺเต วิสฺสฏฺโฐ นิทฺทํ โอกฺกเมสิฯ สพฺโพ วิหาโร อหินา ปุณฺโณ, วาตปาเนหิ โภคา นิกฺขนฺตา โหนฺติฯ อถโข โส ภิกฺขุ ‘‘วิหารํ ปวิสิสฺสามี’’ติ กวาฏํ ปณาเมนฺโต อทฺทส สพฺพํ วิหารํ อหินาปุณฺณํ วาตปาเนหิ โภเค นิกฺขนฺเตฯ ทิสฺวาน ภีโต วิสฺสรมกาสิฯ ภิกฺขู อุปธาวิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ ‘‘กิสฺส ตฺวํ อาวุโส วิสฺสรมกาสี’’ติฯ อยํ อาวุโส สพฺโพ วิหาโร อหินา ปุณฺโณ วาตปาเนหิ โภคา นิกฺขนฺตาติฯ อถ โข โส นาโค เตน สทฺเทน ปพุชฺฌิตฺวา สเก อาสเน นิสีทิฯ ภิกฺขู เอวมาหํสุ ‘‘โกจิ ตฺวํ อาวุโส’’ติฯ ‘‘อหํ ภนฺเต นาโค’’ติฯ ‘‘กิสฺส ปน ตฺวํ อาวุโส เอวรูปํ อกาสี’’ติฯ อถ โข โส นาโค ภิกฺขูนํ เอตมตฺถํ อาโรเจสีฯ ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อถ โข ภควา เอตสฺมิํ นิทาเน เอตสฺมิํ ปกรเณ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ตํ นาคํ เอตทโวจ ‘‘ตุมฺเห ขฺวตฺถ นาคา อวิรูฬฺหิธมฺมา อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย, คจฺฉ ตฺวํ นาค, ตตฺเถว จาตุทฺทเส ปนฺนรเส อฏฺฐมิยา จ ปกฺขสฺส อุโปสถํ อุปวส, เอวํ ตฺวํ นาคโยนิยา ปริมุจฺจิสฺสสิ ขิปฺปญฺจ มนุสฺสตฺตํ ปฏิลภิสฺสสี’’ติฯ อถ โข โส นาโค ‘‘อวิรูฬฺหธมฺโม กิราหํ อิมสฺมิํ ธมฺมวินเยติ ทุกฺขี ทุมฺมโน อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน วิสฺสรํ กตฺวา ปกฺกมิฯ อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ทฺเว เม ภิกฺขเว ปจฺจยา นาคสฺส สภาวปาตุกมฺมายฯ ยทา จ สชาติยา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ, ยทา จ วิสฺสฏฺโฐ นิทฺทํ โอกฺกมติฯ อิเม โข ภิกฺขเว ทฺเว ปจฺจยา นาคสฺส สภาว ปาตุกมฺมายฯ ติรจฺฉานคโต ภิกฺขเว น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติ เอวํ ติรจฺฉานสฺเสว ปากฏวตฺตุตฺตาติฯ เอตฺถ จ ปวตฺติยํ อภิณฺหํ สภาวปาตุกมฺมทสฺสนวเสน ‘‘ทฺเว ปจฺจยา’’ติ วุตฺตํฯ นาคสฺส ปน ปญฺจสุ กาเลสุ สภาวปาตุกมฺมํ โหติ ปฏิสนฺธิกาเล, ตจปชหนนกาเล, สชาติยา เมถุนกาเล, วิสฺสฏฺฐ นิทฺโทกฺกมนกาเล, จุติกาเลติฯ นนุ จ เทวาปิ อุปสมฺปทาย อวตฺถุเยว, อถ กสฺมา จตฺตาโร อปายิกาว อุปสมฺปทาย อวตฺถูติ วุตฺตนฺติฯ สจฺจํ, ตถาปิ เทวานํ อภพฺพตฺตา ปฏิเวธสาสนสฺส ฐิตตฺตา เต อภพฺพโต วิสุํ กรณตฺถาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วกฺขติ หิ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย มหาวคฺเค ‘‘ติรจฺฉานคโต ภิกฺขเวติ เอตฺถ นาโค วา โหตุ สุปณฺณมาณวกาทีนํ วา อญฺญตโร อนฺตมโส สกฺกํ เทวราชานํ อุปาทาย โย โกจิ อมนุสฺสชาติโย สพฺโพว อิมสฺมิํ อตฺเถ ติรจฺฉานคโตติ เวทิตพฺโพ’’ติ, เตน ‘‘ติรจฺฉานคโตติ โยโกจิ อมนุสฺสภูโต’’ติ วุตฺตนฺติฯ เอตฺถ จาห ยทิ นาคสุปณฺณา ปฏิสนฺธิยา ลามกา ภเวยฺย, อถ กสฺมา วิธุรชาตเก จตฺตาโร ชนา นาคสุปณฺณสกฺกธนญฺจยโกรพฺเยสุ ภวเนสุ ตํ ตเทว ฐานํ ปตฺเถนฺตา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺติ, เตสุ เอโก อายุปริโยสาเน สปุตฺตทาโร นาคภวเน นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก สุปณฺณภวเน สิมฺพลิวิมาเน สุปณฺณราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก ตาวติํสภวเน สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก ธนญฺจยโกรพฺยรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตีติ จตุนฺนมฺปิ ชนานํ ปฏิสนฺธิยํ กุสลกมฺเมเนว ปวตฺตภาโว วุตฺโต ยทิ กุสลกมฺเมน ภเวยฺย, ‘‘กุสลา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิมิสฺสาปิ ปฏฺฐานปาฬิยา อเหตุกานมฺปิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมปจฺจยภาโว วุตฺโต ภเวยฺย, น ปเนวํ วตฺตพฺพํ อถ กถญฺจิทํ ปจฺเจตพฺพนฺติฯ วุจฺจเต, นิกนฺติยา พลวตฺตา สตฺตวิธเมถุนสํโยคตฺตา จ อปริสุทฺธา เตสํ กุสลเจตนา, อปริสุทฺธาเยว สุคติภูมิยํ ชเนตุํ น สกฺโกนฺติฯ ทุคฺคติภูมิยํ ปวตฺตมานาปิ กมฺมา ยูหนกาเล ตํ ตํ ภูมิปตฺถนา ตณฺหาสมฺปยุตฺตาปุพฺพภาคเจตนา พเลน เตสุ ติรจฺฉานภูมีสุ นิพฺพตฺตนฺติ, น อญฺเญน อกุสเลนฯ เอวญฺหิ ปตฺถิตปตฺถนา สิทฺธาปิ ภเวยฺยฯ ยทิ อญฺเญน อกุสลกมฺเมน ภเวยฺย, อิจฺฉิตปตฺถนาปิ อสิทฺธาว ภเวยฺยฯ นิกนฺติจ นาเมสา พลวฌานสมฺปยุตฺตเจตนาปิ ปฏิพาหิตุํ สกฺกา ตถา หิ โคปกเทวทตฺตสฺส อาจริยสมโณ ฌานพเลน พฺรหฺมภูมีสุ อนิพฺพตฺติตฺวา ฌานํ ปฏิพาหิตฺวา อญฺญกมฺเมน คนฺธพฺพเทเวสุเยว อุปฺปชฺชติ ‘‘สีลวโต หิ ภิกฺขเว เจโตปณิธิ สมิชฺฌติ วิสุทฺธตฺตา’’ติ เตสํ วิตฺถาโร ทีฆนิกาเย อาคโต, อตฺถิเกหิ ตตฺถ โอโลเกตพฺโพฯ

สตฺตวิธเมถุนสํโยควเสนาปิ สตฺตา ทุกฺขโต น มุจฺจนฺติ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘อิธ พฺราหฺมณ เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สมฺมา พฺรหฺมจารี ปฏิชานมาโน น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธิํ ทฺวยํทฺวย สมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, อปิ จ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนํ นฺหาปนํ ปริมทฺทนํ สมฺพาหนํ สาทิยติ, โส ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ, เตนจวิตฺติํ อาปชฺชติฯ อิทมฺปิโข พฺราหฺมณพฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ สพลมฺปิ กมฺมาสมฺปิฯ อยํ วุจฺจติ พฺราหฺมณ อปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรติฯ สํยุตฺโต เมถุนสํโยเคน น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน…เป.… น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณวา…เป.… ปฏิชานมาโนฯ น เหว โข มาตุคาเมนสทฺธิํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, น ปิ มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนํ…เป.… สาทิยติ, อปิ จ โข มาตุคาเมน สทฺธิํ สํชคฺฆติ สํกีฬติ สํเกฬายติ, โส ตทสฺสาเทติ…เป.… ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณ วา…เป.… น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธิํ สมาปชฺชติฯ นปิ มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนํ สาทิยติฯ นปิ มาตุคาเมน สทฺธิํ สํชคฺฆติ สํกีฬติ สํเกฬายติฯ อปิจ โข มาตุคามสฺส จกฺขุํ อุปนิชฺฌายติ เปกฺขติ, โส ตทสฺสาเทติ…เป.… ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณวา พฺราหฺมโณ วา…เป.… น เหว โข มาตุคาเมน, น มาตุคามสฺส, นปิ มาตุคาเมน เปกฺขติฯ อปิ จ โข มาตุคามสฺส สทฺทํ สุณาติ ติโรกุฏฺฏํวา ติโรปาการํวา หสนฺติยา วา ภณนฺติยา วา คายนฺติยา วา โรทนฺติยา วา, โส ตทสฺสาเทติ…เป.… ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺรหฺมโณ วา…เป.… นเหว โข มาตุคาเมน, นปิ มาตุคามสฺส, นปิ มาตุคาเมน, นปิ มาตุคามสฺส โรทนฺติยา วา…เป.… อปิ จ โข ยานิตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ อนุสฺสรติฯ โส ตทสฺสา เทติ…เป.… ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺรหฺมโณ วา…เป.… น เหว โข มาตุคาเมน, นปิ มาตุคามสฺส…เป.… น ปิ ยานิ ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ อนุสฺสรติ, อปิ จ โข คหปติํ วา คหปติปุตฺตํ วา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สหิตํ สมงฺคีภูตํ ปริจารยมานํ, โส ตทสฺสาเทติ…เป.… ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

ปุนจ ปรํ พฺราหฺมณ…เป.… น เหว โข มาตุคาเมน…เป.… นปิ อนุสฺสรติ คหปติํ วา คหปติปุตฺตํ วา ปริจารยมานํ, อปิ จ โข อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปนวา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วาติ, โส ตทสฺสาเทติ , ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติฯ อิทํ โข พฺราหฺมณ พฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ สพลมฺปิ กมฺมาสมฺปี’’ติ เอวํ ลาภาทิเหตุเกน เภเทน จ สตฺตวิธเมถุนสํโยเคน ขณฺฑาทิภาโว สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

มาตุฆาตเก ปน เยน มนุสฺสิตฺถิภูตาปิ อชนิกา โปสา วนิกา มาตา วา มหามาตา วา จูฬมาตา วา ชนิกาปิ อมนุสฺสิตฺถิภูตา มาตา ฆาติตา, ตสฺส ปพฺพชฺชา น วาริตา, น จ อนนฺตริโก โหติฯ ติรจฺฉานิตฺถิโยปิ มนุสฺสปุริสมาคมฺม มนุสฺสภูตํ ปุตฺตํ วิชายนฺติ โกนฺตปุตฺตา ทฺเวภาติกตฺเถรา วิย เตปิ หิ อณฺฑชาเยว, ตถา หิ เปตโลเก ติรจฺฉาเน มนุสฺเส จาติ อิเมสุ ตีสุ ภูมีสุ จตสฺโส โยนิโย สมฺภวนฺติฯ มนุสฺเสสุ ปเนตฺถ เกจิเทว โอปปาติกา โหนฺติ, เสยฺยถาปิ มหาปทุมกุมาราทโยฯ อณฺฑชาปิ โกนฺต ปุตฺตา ทฺเวภาติกตฺเถรา วิยฯ วิตฺถาโร ปน สีหฬวตฺถุสฺมิํ โอโลเกตพฺโพฯ เอตฺถ จ โกนฺตาติ กินฺนรี, ตสฺสา ปุตฺตา โกนฺตปุตฺตา, สา หิ รญฺโญ อโสกธมฺมราชสฺส กาเล วนจรเกน ลภิตฺวา มนุสฺสสํวาสมาคมฺม ทฺเว ปุตฺเต วิชายิตฺวา ‘‘อิทานิ ทารเก ปหาย น คมิสฺสตี’’ติ สญฺญาย วนจรโก ตสฺสา โปตฺถํ อทาสิ, สา โปตฺถํ ลภิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คตา กินฺนริโย หิ โปตฺถํ วินา ปกฺขนฺทิตุํ น สกฺโกนฺติ, เตเนว ตาปโส ‘‘มา โปตฺถํ อสฺสา อทาสี’’ติ อาหฯ กมฺมปจฺจย อุตุสมุฏฺฐานญฺหิ ตาสํ โปตฺถํ, รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส จกฺกรตนํ วิย, ตถา หิ จกฺกวตฺติโน เวหาสคมนาทิ ปุญฺญวโต อิทฺธินาม, น เตน จกฺกรตนํ วา หตฺถิอสฺสรตนํ วา วินา อตฺตโน สภาเวเนว คนฺตุํ สกฺโกนฺติฯ ตตฺถ จกฺกรตนํ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส กมฺมพเลน นิพฺพตฺตตฺตา สมุทฺทมชฺเฌ ชายมานมฺปิ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นามฯ หตฺถิอสฺสรตนานิ ปน กมฺมปจฺจยกมฺมสมุฏฺฐานานิ นามฯ ปกฺขีนํ เวหาสคมนาทิกา กมฺมวิปากชา อิทฺธิฯ กินฺนริโย ปน โปตฺถํ วินา อตฺตโน สภาเวน ปกฺขนฺทิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ตาสํ โปตฺถํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน เทวานํ อลงฺการา วิย ปฏิสนฺธิยา สห อาคโตติ วทนฺติ, น ตํ ปจฺเจตพฺพํ, อณฺฑชชลาพุชานํ ตถา อสมฺภวโตฯ

เกจิปิ ปวตฺติ กาเล กตนฺติ วทนฺติ, ตมฺปิ อยุตฺตเมว, สํเสทชาปิ ปทุมคพฺเภวา เวฬุคพฺเภ วา นิพฺพตฺตา โปกฺขรสาติพฺราหฺมณปทุมวตีเวฬุวตีเทวีอาทโย วิยฯ ชลาพุชา ปน ปากฏาเยวฯ เยน สยํ ติรจฺฉานภูเตน มนุสฺสิตฺถิภูตา มาตา ฆาติตา, โสปิ อานนฺตริโก น โหติ ติรจฺฉานคตตฺตา ปนสฺส ปพฺพชฺชา ปฏิกฺขิตฺตา, กมฺมํ ปนสฺส ภาริยํ โหติ, อานนฺตริยํ อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ มนุสฺสิตฺถิโยปิ ติรจฺฉานมาคมฺม คพฺภํ ชเนนฺติ, เสยฺยถาปิ ภูริทตฺตสฺส มาตา อิตฺถิโย หิ อฏฺฐหิ การเณหิ คพฺภคฺคหณํ โหติ - อชฺฌาจาเรน, กายสํสคฺเคน, โจฬคฺคหเณน, อสุจิปาเนน, นาภิปรามสเนน, รูปทสฺสเนน, สทฺเทน คนฺเธนาติฯ ตตฺถ อชฺฌาจาเรน สุทินฺนสฺส ปุราณทุติยิกา คพฺภํ คณฺหิตฺวา ปจฺฉิมภวิกํ สุวณฺณพิมฺพสทิสํ พีชกํ นาม ปุตฺตํ วิชายิฯ กทาจิ เอกจฺจา อุตุสมเย ฉนฺทราครตฺตา ปุริสานํ หตฺถคาหเวณิคาหองฺคปจฺจงฺคปรามสนํ สาทิยนฺติโยปิ คพฺภํ คณฺหนฺติฯ เอวํ กายสํสคฺเคน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ อุทายิตฺเถรสฺส ปน ปุราณทุติยิกา ภิกฺขุนี ตํ อสุจิํ เอกเทสํ มุเขน อคฺคเหสิ, เอกเทสํ โจฬเกเนว สทฺธิํ องฺคชาเต ปกฺขิปิ, สา เตน คพฺภํ คณฺหิฯ เอวํ โจฬคฺคหเณน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ มิคสิงฺคตาปสสฺส มาตา มิคี อุตุสมเย ตาปสสฺส ปสฺสาวฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา สสมฺภวํ ปิวิ, สา เตน คพฺภํ คณฺหิตฺวา มิคสิงฺคํ นาม ตาปสทารกํ วิชายิฯ เอวํ อสุจิปาเนน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ สามสฺส ปน โพธิสตฺตสฺส มาตา อุตุสมเย นาภิปรามสเนน คพฺภํ คณฺหิตฺวา สามตาปสทารกํ วิชายิ, เอวํ มณฺฑพฺยสฺส จ จณฺฑปชฺโช ตสฺส จ มาตา อุตุสมเย นาภิปรามสนวเสน, ตตฺถ จ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิฯ จณฺฑปชฺโชตสฺส มาตุ นาภิยํ วิจฺฉิโก ผริตฺวา คโต, เตน จณฺฑปชฺโชตสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิฯ อิเธกจฺจา อิตฺถี อุตุสมเย ปุริสสํสคฺคํ อลภมานา ฉนฺทราควเสน อนฺโตเคเหคตาว ปุริสํ อุปนิชฺฌายติ, ราโชโรโธ วิย, สา เตน คพฺภํ คณฺหาติฯ เอวํ รูปทสฺสเนน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ พลากาสุ ปน ปุริโสนาม นตฺถิ, ตา อุตุสมเย เมฆสทฺทํ สุตฺวา คพฺภํ คณฺหนฺติฯ คาวีเอว วา กทาจิ อุสภคนฺเธน คพฺภํ คณฺหนฺติฯ เอวํ คนฺเธน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ เอวํ อฏฺฐหิ การเณหิ อิตฺถิโย คพฺภํ คณฺหนฺติฯ

เอตฺถ จ ปิตุสทิสาเยว ปุตฺตา โหนฺติ, ตสฺมา ภูริทตฺตาทโย ธตรฏฺฐํ นาคราชานํ ปฏิจฺจ นาคาเยว โหนฺติฯ จณฺฑปชฺโชตสฺส ปน วิจฺฉิกํ ปฏิจฺจ มนุสฺโส ชาโต, สมฺภเวน อชาตตฺตาฯ ปิตุฆาตเกปิ เอเสว นโยฯ

อรหนฺตฆาตโก ปน อมนุสฺส อรหนฺตเทวตํ วา มนุสฺสชาติยํ วา อวเสสํ อริยปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อนนฺตริโย น โหติ, ปพฺพชฺชาปิสฺส น วาริตา, กมฺมํ ปน พลวํ โหติฯ ติรจฺฉาโน ปน อมนุสฺสอรหนฺตมฺปิ ฆาเตตฺวา อานนฺตริโก น โหติ, กมฺมํ ปน ภาริยํ ติรจฺฉานคตตฺตา ปนสฺส ปพฺพชฺชา วาริตาฯ ภิกฺขุนิทูสกสงฺฆเภทกานิ ปากฏาเยวฯ

โลหิตุปฺปาทโก ปน โย ตถาคตสฺส อเภชฺชกายตาย ปรูปกฺกเมน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา โลหิตํ ปคฺฆริตุํ น สกฺโกติ, สรีรสฺส ปน อนฺโตเยว เอกสฺมิํ ฐาเน โลหิตํ สโมสรติ, อาฆาเตน ปตุพฺพนมานํ สญฺจิตํ โหติ, ตสฺส พหุ อปุญฺญํ ปสวติ, อานนฺตริโก จ โหติ, ปพฺพชฺชาปิสฺส วาริตา, เสยฺยถาปิ เทวทตฺโตฯ โย ปน ชีวโก วิย โรควูปสมนตฺถํ ผาเลตฺวา ปูติมํสญฺจ โลหิตญฺจ นีหริตฺวา ผาสุํ กโรติ, อยํ โลหิตุปฺปาทโก น โหติ, พหุปุญฺญํ ปสวติ พฺรหฺมปุญฺญํ ปสวติ, เสยฺยถาปิ ชีวโกโกมารภจฺโจฯ

อุพฺภโตพฺยญฺชนโก ปน อิตฺถิ-ปุริสวเสน ทุวิโธ ตตฺถ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถินิมิตฺตํ ปากฏํ, ปุริสนิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ, อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํฯ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถีสุ ปุริสตฺตํ กโรนฺตสฺส อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ โหติฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสานํ อิตฺถิภาวํ อุปคจฺฉนฺตสฺส ปุริสนิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, อิตฺถินิมิตฺตํ ปากฏํฯ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก สยญฺจ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรญฺจ คณฺหาเปติฯ ปุริส อุภโต พฺยญฺชนโก ปน สยํ น คณฺหาติ, ปรํ คณฺหาเปติฯ อิทเมว เตสํ นานากรณํฯ อุภโตพฺยญฺชนนฺติ เจตฺถ ‘‘พฺยญฺชนนฺติ นิมิตฺตํฯ อุภโต พฺยญฺชนํ อสฺส อตฺถีติ วิคฺคเหน ‘‘อุภโตพฺยญฺช’’นฺติ วกฺขถ, เอกสฺส ทฺเว อินฺทฺริยานิ โหนฺติ, อถ เอกเมวาติฯ เอกเมว น ทฺเว, ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ โนฯ

ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ โนติ เอกสฺมิํ สนฺตาเน อินฺทฺริย ทฺวยสฺส ปฏิเสวิตตฺตาฯ ตญฺจ โข อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยเมวาติฯ ยทิ เอกเมว อินฺทฺริยํ, เอวํ อุภโตพฺยญฺชนกภาโว กถํ สิยาฯ อินฺทฺริยํ พฺยญฺชนการณนฺติ วุตฺตํ, ตญฺจ ตสฺส นตฺถีติฯ วุจฺจเต น อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสพฺยญฺชนสฺส การณํ, ตถา ปุริสินฺทฺริยมฺปิ อิตฺถิพฺยญฺชนกสฺส, กสฺมา สทา อภาวโตติ, ตถา หิ อิตฺถิ อุภโตพฺยญฺชนกสฺส ยทา อิตฺถิยา รตฺตํ โหติ, ตทา ปุริสพฺยญฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถิพฺยญฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ ตถา ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺสปิฯ ยทิ เตสํ อินฺทฺริยทฺวยํ พฺยญฺชนานํ การณํ ภเวยฺย, สทา พฺยญฺชน ทฺวยํ เอกโต ติฏฺเฐยฺย น ปน ติฏฺฐติ, ตสฺมา เอกเมว อินฺทฺริยนฺติ นิฏฺฐเมตฺถาว คนฺตพฺพํฯ พฺยญฺชนการณํ อินฺทฺริยํ ปหาย ราคจิตฺตเมเวตฺถ พฺยญฺชนทฺวยสฺส การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติ, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปรํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาติ, อิตฺถินฺทฺริยสมงฺคิสฺเสว คพฺภสมฺภวโตติฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ยทิ ปฏิสนฺธิยํ ปุริสลิงฺคํ, ปวตฺเต อิตฺถิลิงฺคํ นิพฺพตฺตติ, ยทิ ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิลิงฺคํ, ปวตฺเต ปุริสลิงฺคํ นิพฺพตี’’ติ ปฏิสนฺธิยํ ลิงฺคสมฺภโว วุตฺโต, โส อยุตฺโตวฯ กสฺมา, ปวตฺติยํเยว อิตฺถิลิงฺคาทีนิ สมุฏฺฐหนฺติฯ ปฏิสนฺธิยเมว สมุฏฺฐาติ, น ลิงฺคาทีนิฯ อินฺทฺริยเมว ลิงฺคนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, อินฺทฺริยลิงฺคานํ ภินฺนสภาวตฺตา, ยถา จ พีเช สติ รุกฺโข สมฺภวติ, นาสติ, เอวเมว อินฺทฺริเย สติ ลิงฺคาทีนิ สมฺภวนฺติ พีชสทิสญฺหิ อินฺทฺริยํ, รุกฺขสทิสานิ ลิงฺคาทีนิ เอวเมว เตสุ ปุคฺคเลสุ ปณฺฑกาทโย เอกาทสปุคฺคลา ตสฺมิํ เยว ภเว นิยามํ โอกฺกมิตุํ น อรหนฺติ, ตสฺมา อภพฺพา นามฯ อูนวีสติ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนปุพฺพา ทฺเว อุปสมฺปทาย อวตฺถุมตฺตเมว, อุปนิสฺสเย สติ ตสฺมิํเยว ภเว นิยามํ โอกฺกมิตุํ อรหนฺติ, ตสฺมา ภพฺพานาม โหนฺติฯ

วตฺถุสมฺปตฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ

ญตฺติสมฺปตฺติ นามฯ

‘‘สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺสํ, ครุกํ ลหุกญฺจ นิคฺคหิตํ;

สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ วิมุตฺตํ, ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท’’ติฯ

เอวํ วุตฺตํ ทสวิธํ พฺยญฺชนํ อเปกฺขิตฺวา วา เอวํ อสกฺโกนฺเตนาปิ สิถิลธนิต วิมุตฺตนิคฺคหิตวเสน วุตฺตานิ พฺยญฺชนานิ อโกเปตฺวา วา ทุรุตฺตํ วา อกตฺวา วุตฺตํ ญตฺติสมฺปตฺติ นามฯ ญตฺติวิปตฺติ นาม สพฺพโส ญตฺติํ อฏฺฐเปตฺวา วา วตฺถุสงฺฆปุคฺคลญตฺตีนํ อปรามสนานิ ปจฺฉา ญตฺติฏฺฐปนญฺจาติ อิเม ตาว ปญฺจ ญตฺติโทสาฯ ตตฺถ อยํ อิตฺถนาโมติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อปิ อกิตฺตนํ วตฺถุอปรามสนํ นามฯ สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆติ เอตฺถ สุณาตุ เม ภนฺเตติ วตฺวา สงฺโฆติ อภณนํ สงฺฆอปรามสนํ นามฯ อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโขติ อุปชฺฌายสฺส อกิตฺตนํ ปุคฺคลอปรามสนํ นามฯ สพฺเพน สพฺพํ ญตฺติยา อนุจฺจารณํ ญตฺติอปรามสนํ นามฯ ปฐมํ กมฺมวาจํ นิฏฺฐาเปตฺวา เอสา ญตฺตีติ วตฺวา ขมติ สงฺฆสฺสาติ เอวํ ญตฺติ กิตฺตนํ ปจฺฉา ญตฺติฏฺฐปนํ นามฯ อิติ อิเม ปญฺจ ญตฺติโทสา ญตฺติวิปตฺติ นามฯ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย ญตฺติยา สมฺปนฺนํ ญตฺติสมฺปตฺติ นามฯ

ญตฺติสมฺปตฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ

อนุสาวนสมฺปตฺติ นาม วตฺถุ สงฺฆปุคฺคลานํ อปรามสนานิ, สาวนาย หาปนํ, อกาเล สาวนนฺติ อิเม ปญฺจ อนุสาวนโทเส วชฺเชตฺวา กถนํ อนุสาวนสมฺปตฺติ นามฯ ตตฺถ วตฺถาทีนํ อปรามสนานิ ญตฺติยํ วุตฺตสทิสาเนวฯ ตีสุ ปน อนุสาวนาสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอเตสํ อปรามสนํ อปรามสนเมวฯ สพฺเพน สพฺพํ ปน กมฺมวาจํ อวตฺวา จตุกฺขตฺตุํ ญตฺติกิตฺตนเมว วา กมฺมวาจพฺภนฺตเรปิ จตฺตาริ พฺยญฺชนานิ โกเปตฺวา วา อกฺขรสฺส วา ปทสฺส วา ทุรุจฺจารณํ วา กตฺวา สาวนํ สาวนาย หาปนํ นาม, ตถา หิ สิถิลธนิตวิมุตฺตนิคฺคหิตวเสน จตฺตาริ พฺยญฺชนานิ อนฺโตกมฺมวาจาย กมฺมํ โกเปนฺติฯ ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม ติ สิถิเล วตฺตพฺเพ สุณาถุ เม’’ติ วจนํ สิถิเล ธนิตํ นามฯ ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺตพฺเพ ภนฺเตติ วจนํ ธนิเต สิถิลํ นามฯ ‘‘สุณาตุ เอสา ญตฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณนฺตุ เอสํ ญตฺตี’’ติ วจนํ วิมุตฺเต นิคฺคหิตํ นามฯ ‘‘ปตฺตกลฺล’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปตฺตกลฺลา’’ติ วจนํ นิคฺคหิเต วิมุตฺตํ นามฯ เอวํ อิมานิ จตฺตาริ พฺยญฺชนานิ อนฺโตกมฺมวาจาย กมฺมํ ทูเสนฺติฯ

อิมานิ จตฺตาริ อโกเปตฺวา วทนฺเตนาปิ อญฺญสฺมิํ อกฺขเร วตฺตพฺเพ อญฺญํ อกฺขรํ วทนฺโต ทุรุตฺตํ กโรติ นามฯ อิตเรสุ ทีฆรสฺสาทีสุ ฉสุ ฐาเนสุ ทีฆฏฺฐาเน ทีฆํ, รสฺสฏฺฐาเน รสฺสเมวาติ เอวํ ยถาฐาเน ตํ ตเทว อกฺขรํ ภาสนฺเตน อนุกฺกมาคตํ ปเวณิํ อวินาเสตฺวา กมฺมวาจา กาตพฺพาฯ สเจ ปน เอวํ อกตฺวา ทีเฆ วตฺตพฺเพ รสฺสํ, รสฺเส วตฺตพฺเพ ทีฆํ วทติ, ตถา ครุเก วตฺตพฺเพ ลหุกํ, ลหุเก วตฺตพฺเพ ครุกํ วทติฯ สมฺพนฺเธ วา วตฺตพฺเพ ววตฺถิตํ, ววตฺถิเต วา วตฺตพฺเพ สมฺพนฺธํ วทติ, เอวมฺปิ กมฺมวาจา น กุปฺปติฯ อิมานิ ฉ พฺยญฺชนานิ กมฺมํ น โกเปนฺติฯ อิทเมว อาจริยานํ สมานกถาฯ อปเร ปน อิทานิ พฺยญฺชนานิ อนฺโตกมฺมวาจาย กมฺมํ ทูเสนฺตีติ วทนฺติ, เอวํ สติ อนุปสมฺปนฺนาว พหุตรา ภเวยฺยุํ, วีมํสิตฺวา ปน คเหตพฺพํฯ สุฏฺฐุตรา วา กมฺมวาจา สิกฺขิตพฺพาฯ สาวนาย อโนกาเส ปฐมํ ญตฺติํ อฏฺฐเปตฺวา อนุสาวนํ อกาเล สาวนํ นามฯ อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย อนุสาวนาย สมฺปนฺนํ อนุสาวนสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นามฯ ยทิ ปตฺตจีวรรหิตํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปาเทติ, ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ อนุสาวนาย กตตฺตา กมฺมโกโป น โหติ, การกสงฺโฆ ปน สาติสาโร เตเนวาห วิมติวิโนทนิยมฺปิ ปตฺตจีวรานํ อภาเวปิ’ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’นฺติ กมฺมวาจาย สาวิตตฺตา กมฺมโกปํ อวตฺวา ทุกฺกฏเมว วุตฺตนฺติฯ สเจ อนุปชฺฌายโก อุปสมฺปาเทติ, ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, อิตฺถนฺนาเมน อุปชฺฌาเยนา’’ติ วา อุปชฺฌายํ สาเวติ, สูปสมฺปนฺโนว โหติฯ อุปชฺฌายํ น สาเวติ นุปสมฺปนฺโนฯ วกฺขติ หิ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘กมฺมํ น กุปฺปตีติ อิทํ อุปชฺฌายาภาเวปิ อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข อิตฺถนฺนาเมน อุปชฺฌาเยนา’’ติ มตสฺส วา วิพฺภมนฺตสฺส วา ปุราณอุปชฺฌายสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ อวิชฺชมานสฺสาปิ นาเมน สพฺพตฺถ อุปชฺฌายกิตฺตนสฺส กตตฺตา วุตฺตํฯ ยทิ หิ อุปชฺฌายกิตฺตนํ น กเรยฺย,’ปุคฺคลํ น ปรามสตี’ติ วุตฺตกมฺมวิปตฺติเอว สิยา, เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อนุปชฺฌายกนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ สเจ สงฺฆุปชฺฌาเยน คณุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทติ, การกสงฺโฆ สาติสาโร, กมฺมํ ปน น กุปฺปติ, วกฺขติ หิ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘สงฺเฆน อุปชฺฌาเยนา’’ติ อยํ อิตฺถนฺนาโม สงฺฆสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, อิตฺถนฺนาโม สงฺฆํ อุปสมฺปทํ ยาจติฯ สงฺเฆน อุปชฺฌาเยนา’’ติ เอวํ กมฺมวาจาย สงฺฆเมว อุปชฺฌายํ กิตฺเตตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ’คเณน อุปชฺฌาเยนา’ติ เอตฺถาปิ อยํ อิตฺถนฺนาโมคณสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’ติ อาทินา โยชนา เวทิตพฺพาฯ เอวํ วุตฺเตปิ กมฺมํ น กุปฺปติ เอว, ทุกฺกฏสฺเสว วุตฺตตฺตา, อญฺญถา โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโนติ วเทยฺยา’ติฯ สเจ ปณฺฑกาทินา อนุปสมฺปนฺนเกน อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทติ, เต วชฺเชตฺวา ปญฺจวคฺคาทิคโณ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ปูรติ, กมฺมํ น กุปฺปติ, การกสงฺโฆ ปน สาติสาโร เตน วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘ปณฺฑกาทีหิ อุปชฺฌาเยหิ กริยมาเนสุ ปณฺฑกาทิเกน วินาว ปญฺจวคฺคาทิคโณ ปูรติ, กมฺมํ น กุปฺปติฯ อิตรถา กุปฺปตี’’ติฯ สเจ จตฺตาโร อาจริยา เอกโต อนุสาเวนฺติ, เอตฺถ ปน กถนฺติ วุจฺจเต, สพฺพอฏฺฐกถาสุ ทฺวีหิ วา ตีหิ วา อาจริเยหิ วิสุํ วิสุํ เอเกน เอกสฺสาติ เอกปฺปหาเรเนว ทฺเว ติสฺโส วา กมฺมวาจา กาตพฺพาฯ สเจ ปน นานาจริยา นานุปชฺฌายา โหนฺติ, ติสฺสตฺเถโร สุมนตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ, สุมนตฺเถโร ติสฺสตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อนุสาเวติ, คณปูรกา โหนฺติ วฏฺฏติฯ สเจ ปน นานุปชฺฌายา โหนฺติ, เอโก อาจริโย โหติ, นตฺเวว’นานุปชฺฌาเยนา’ติ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา น วฏฺฏตีติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ จตุนฺนํ ปน ชนานํ วิจารณกถาย นาปิ กมฺมวิปตฺติฉายา ทิสฺสติ, ตถาปิ น กตฺตพฺพเมว, สพฺพอฏฺฐกถาสุ อวิจาริตตฺตาฯ สเจ วตฺถาลงฺการาทิสหิตปรูฬฺหเกสมสฺสุํ อุปสมฺปาเทติ, สูปสมฺปนฺโนว โหติ, ปจฺฉา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตุํ วฏฺฏติ เตรสวตฺถุวิมุตฺตตฺตา สมฺปตฺติ เยเวตฺถปมาณตฺตา จฯ

อนุสาวนสมฺปตฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ

อิทานิ สีมวิโสธนิํ นาม, นานาคนฺถสมาหนฺติ อิมิสฺสา คาถาย สํวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโตฯ

ปญฺญาว สพฺพเญยฺเยสุ, ทยา ยสฺส มเหสิโน;

อนนฺเตสุปิ สตฺเตสุ, ปวตฺติตฺถ ยถารุจิฯ

ตาย อุสฺสาหิโต สตฺถา, ภิกฺขูนํ หิตการณํ;

ยํ สีมํ อนุชานาติ, ตตฺถ ปญฺโห ปวตฺตติฯ

ทฺเวฬฺหกา สํสยา โหนฺติ, เทเส สพฺพตฺถ ภิกฺขโว;

คนฺถาปิ วิสมา โหนฺติ, อตฺตโนมติการณาฯ

ยทิ เม อีทิสํ วาทํ, สุตฺวาวุเปกฺขโก ภเว;

ปพฺพชฺชา นิปฺผลา มยฺหํ, วเร สมฺพุทฺธสาสเน;

คมฺภีโร นิปุโณ อตฺโถ, สพฺพญฺญุชินโคจโรฯ

สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ, เถรสฺสปิ อวิสโย;

กถํ ตฺวํ สกฺกุเณยฺยาสิ, สพฺพญฺญุชินโคจเร;

อิติ เม อุปวเทยฺยุํ, ธรเตว มหามุนิฯ

ปาลิผุลฺโล มหาสาโล, อุจฺโจ เมรุนคูปโม;

ปรินิพฺพานกาลมฺหิ, สมฺพุทฺโธ อิจฺจมพฺรวิฯ

มา ตฺวํ อานนฺท โรทสิ, มา ตฺวํ อานนฺท โสจสิ;

อหเมโกว นิพฺพายิ, ธรนฺเตว พหู พุทฺธาฯ

สมฺพุทฺธา จตุราสีติ, สหสฺสานิ อิมานิ เต;

โอวทิสฺสนฺติ ตฺวํ ภิกฺขุ, กตปุญฺโญสิ โหหิสิฯ

วเร สาฏฺฐกเถ ปาฬิ, ฐิเต สพฺพญฺญุโคจเร;

นิพฺพุโตปิ สมฺพุทฺโธ, อสุญฺโญว ปชํ อิมํฯ

เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, รตฺติทิวํ อตนฺทิโต;

ธรนฺเตเยว สมฺพุทฺเธ, ภินฺนวาโท อวิสโยฯ

ตํ วาทํ ภินฺทยิตฺวาน, ชหิตฺวา วตฺตโนมติํ;

วิสฺสชฺชิสฺสมหํ ทานิ, จิรํ สทฺธมฺมสุทฺธิยาติฯ

ตตฺถ สีมวิโสธนิ'นฺติ สีมวิปตฺติชหนํ สีมวิปตฺติํ ปหาย สมฺปตฺติลกฺขณปฺปกาสกํ ปกรณํ กริสฺสนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ สีมาติ ปนฺนรสวิธา สีมาฯ กตเม ปนฺนรสฯ ขณฺฑสีมา, อุปจารสีมา, สมานสํวาสสีมา, อวิปฺปวาสสีมา, ลาภสีมา, คามสีมา, นิคมสีมา, นครสีมา, อพฺภนฺตรสีมา, อุทกุกฺเขปสีมา, ชนปทสีมา, รฏฺฐสีมา, รชฺชสีมา, ทีปสีมา, จกฺกวาฬสีมา’ติฯ ตตฺถ ขณฺฑสีมา นาม ปพฺพชฺชุปสมฺปทาทีนํ สงฺฆกมฺมานํ สุขกรณตฺถํ มหาสีมาย วา คามเขตฺเต วา ขณฺฑิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา สมฺมตาฯ

ตสฺสาวิตฺถาโร ''ปฐมํ นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพา''ติ อาทินา ทฺวาสตฺตติปฺปเภทาย สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย มหาวคฺเค วุตฺโต, อิธ วุตฺโตปิ ตเถว วุตฺโต ภเวยฺย, ตสฺมา น วกฺขาม, ทุวิญฺเญยฺยฏฺฐานเมว กิญฺจิฐานํ นีหริตฺวา ปากฏํ กริสฺสามฯ ตตฺถ สเจ ปน เหฏฺฐา อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส ปรโต อนฺโต เลณํ โหติ, พหิ สีมา น โอตรติฯ อถาปิ อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอรโต พหิ เลณํ โหติ, อนฺโตสีมา น โอตรตีติ อิเม ทฺเว เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นานํฯ อยญฺเหตฺถตฺโถอุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอริมภาคโต เหฏฺฐา ปพฺพตปาเท อุมงฺคสณฺฐาเนน ปพฺพตปสฺเส วิชฺฌิตฺวา เลณํ โหติ, สีมาปริจฺเฉทสฺส ปรโต เลเณ จ เลณสฺส พหิภูเต เหฏฺฐา ปพฺพเต จ ภูมิภาเค สีมา น โอตรติ, เลณสฺส อุปริเยว สีมา โหตีติฯ ตสฺส อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอริมภาคโต พหิภูเต เหฏฺฐา ปพฺพตปาเท อุมงฺคสณฺฐาเนน วิชฺฌิตฺวา ปพฺพตปสฺเส เลณํ อถาปิ โหติ, เลเณ จ เลณสฺส ปรภูเต เหฏฺฐา ปพฺพเต จ ภูมิภาเค สีมา น โอตรติ, เลณสฺส อุปริภาเค ว สีมา โหตีติฯ เอสา จ วิจารณา วิมติวิโนทนิยมฺปิ กตาฯ อนฺโต ติ ปพฺพตสฺส อนฺโต, ปพฺพตมูเลติ อตฺโถฯ ตเมว อนฺโตสทฺทํ สีมาปริจฺเฉเทน วิเสเสตุํ ‘‘อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส ปรโต’’ติ วุตฺตํฯ ปพฺพตปาทํ ปน อเปกฺขิตฺวา ‘‘โอรโต’’ติ วตฺตพฺเพปิ สีมานิสฺสยํ ปพฺพตคฺคํ สนฺธาย ‘‘ปรโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ เตเนว พหิเลณนฺติ เอตฺถ พหิสทฺทํ วิเสเสนฺโต ‘‘อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอรโต’’ติ อาหฯ พหิ สีมา น โอตรตีติ เอตฺถ พหี ติ ปพฺพตปาเทเลณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เลณสฺส พหิภูเต อุปริ สีมาปริจฺเฉทสฺส เหฏฺฐาภาเค สีมา น โอตรตีติ อตฺโถฯ อนฺโตสีมาติ เลณสฺส จ ปพฺพตปาทสฺส จ อนฺโต อตฺตโน โอตรณารหฏฺฐาเน น โอตรตีติ อตฺโถฯ พหิ สีมา น โอตรตีติ อตฺโถ, สีมา น โอตรตี ติ เจตฺถ อตฺตโน โอตรณารหฏฺฐาเน เลณภาเวน สีมา สพฺพถา ‘‘อโนตรณเมว ทสฺสิตนฺติ คเหตพฺพํฯ ตตฺถ ปิ อโนตรณนฺติ อุปริเอว สีมา โหตี’’ติ วิมติวิโนทนีฯ เกจิ ปน เวฬุสุสิโร วิย สุสิรเมว เลณนฺติ วทนฺติ, ตํ อยุตฺตํฯ

อุปจารสีมา นาม คามารญฺญนิคมาทิวสา ยาว พฺรหฺมโลกา เตสํ เตสํ สตฺตานํ นิวาสเคหสฺส วา เทววิมานกปฺปรุกฺขาทีนํ วา อุปจารารหฏฺฐานเมว อุปจารสีมา เต อิธ นาธิปฺเปตา, ภิกฺขูนํ อวิสยตาย ฯ ยํ ปน ปเทสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริเวณํ กตฺวา ปาการาทิปริกฺขิตฺตํ วา กตฺวา อปริกฺขิตฺเตปิ อุปจารารหฏฺฐานํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา ยสฺมิํ ปเทเส ภิกฺขู วสนฺติ, อยเมว อุปจารสีมาติ อธิปฺเปตาฯ ภิกฺขูนํ วสฺสูปคมนกถินตฺถารกรณฏฺฐานตฺตา, ตถา หิ ‘‘กถินตฺถตสีมาย’’นฺติ อุปจารสีมํ สนฺธาย วุตฺตํ, ขนฺธสีมาย ตตฺรุปฺปาทาภาวโตติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ตตฺรุปฺปาเทนา ภตนฺติ วิหารสนฺตเกน เขตฺตวตฺถุอาทินา อาภตํ กิญฺจิ สงฺฆิกํ จีวรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เตสํ กถินตฺถารกภิกฺขูนํ เยว ภวิสฺสตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ เขตฺตวตฺถุอาทินา ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน มตกจีวรํ วา โหตุ สํฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนํ วา สงฺฆิเกน วา ติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมิํ อุปจารสีเม ปวตฺตจีวรํ สพฺพํ สงฺคณฺหาติ, เตเนว ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตเรน อุปาสเกน สงฺฆํ อุทฺทิสฺส วิหาโร การิโต โหติ, โส ตสฺส วิหารสฺส กเต อุภโตสงฺฆสฺส อกาลจีวรํ ทาตุกาโม โหติฯ เตน โข ปน สมเยน อุภโตสงฺฆสฺส กถินํ อตฺถตํ โหติฯ อถ โข โส อุปาสโก สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา กถินุทฺธารํ ยาจี’’ติ อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อานิสํสปสมฺภนตฺถํ กถินุทฺธารํ ภควตา ปญฺญตฺตํ, เตเนว ถุลฺลนนฺทา ภิกฺขุนี อานิสํสํ อปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตา จีวรํ อมฺหากํ ภวิสฺสตีติ กถินุทฺธารํ ปฏิพาหิ, ตสฺมา กถินตฺถตสีมายํ อนุทฺธเฏ กถิเน ยาว ผคฺคุณปุณฺณมา ปญฺจ มาสา เอตฺถนฺตเร มตกจีวรํ วา โหตุ จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส มตานํ ญาติชนานํ วา, ภิกฺขาปญฺญตฺติยา วา วิหารมหาทิกิจฺเจน วา เยนเกนจิ อากาเรน สงฺฆิกํ จีวรํ ทินฺนํ โหติ, ตํ สพฺพํ เตสํ กถินตฺถารกภิกฺขูนํเยว โหติฯ ฉินฺนวสฺสานํ วา ปจฺฉิมิกาย อุปคตานํ วา ตตฺถ สมฺปตฺตานํ สีมฏฺฐกภิกฺขูนํ วา น โหติฯ อชานิตฺวา เจ คณฺหนฺติ ทาตพฺพเมวฯ ยทิ ตํ จีวรํ ตณฺฑุลาทิขาทนียโภชนํ กโรติ, อิตเรสมฺปิ โหติเยวฯ กสฺมาติ เจ อานิสํส วิคตตฺตาฯ เตเนว คณปูรณวเสน สมฺปตฺตานํ ฉินฺนํ วสฺสานํ วา ปจฺฉิมิกาย อุปคตานํ วา อญฺญสฺมิํ วิหาเร วุตฺถวสฺสนํ วา ขาทนียโภชนียาทีนิ ปาปุณนฺติฯ กถินตฺถตสาฏกสฺส ทานกมฺมวาจา ปน ขณฺฑสีมายเมว วฏฺฏสิฯ ตสฺมิํ วิหาเร อสติ อญฺญวิหาเร พทฺธสีมาย วา อุทกุกฺเขปสีมาทีสุ วา กาตพฺพเมวฯ

กสฺมาติ เจ , ตสฺมิํ วิหาเร ปุริมิกาย อุปคตา กถินตฺถารกุสลา น โหนฺติฯ อตฺถารกุสลา ขนฺธกภาณกตฺเถรา ปริเยสิตฺวา อาเนตพฺพาฯ กมฺมวาจํ สาเวตฺวา กถินํ อตฺถราเปตฺวา ทานญฺจ ภุญฺชิตฺวา คมิสฺสนฺติ, อานิสํโส ปน อิตเรสํ วโหตี’ติฯ อญฺญสีมฏฺฐกภิกฺขูนมฺปิ กมฺมวาจ สาวนสฺส อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตาฯ ฉินฺนวสฺสาวา ปจฺฉิมิกาย อุปคตา วา อญฺญสฺมิํ วิหาเร วุตฺถวสฺสาปิ วา ปุริมิกาย อุปคตานํ คณปูรณมตฺตเมว ลภนฺติ, อานิสํโส อิตเรสํเยว โหติฯ สเจปิ เต ฉินฺนวสฺสาทโย อนุโมเทนฺติ, ภินฺโน กถินตฺถาโร, อิทํ อฏฺฐกถายํ วิจาริตํฯ อปเร ปน ‘‘กถินตฺถตสีมนฺติ อุปจารสีมํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุปจารสีมายเมว กถินนตฺถารก ญตฺติํ กโรนฺติ, ตํ อยุตฺตํ, โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตาฯ ตถา หิ อุปจารสีมายเมว ปวิฏฺฐคามสีมายํ ตตฺถ โอติณฺเณ ภิกฺขู ตตฺถ ปาสานยนํ วา พหิสีมกรณํ วา โก สกฺขิสฺสติฯ ‘‘กถินตฺถตสีมาย’’นฺติ อิมินาปิปเทน กถินตฺถตภาโวเยว วุตฺโต, น กถินตฺถตสาฏกสฺส ทานกมฺมวาจา, สา จ วิจารณา กมฺมจตุกฺเกน ทีเปตพฺพาฯ ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ ญตฺติกมฺมํ ญตฺติทุติยกมฺมํ ญตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติฯ ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ นาม สีมฏฺฐกสงฺฆํ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา สงฺฆํ กิตฺเตตฺวา ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ ติกฺขุตฺตุํ อนุสาเวตฺวา กตฺตพฺพํ วุจฺจติฯ ญตฺติกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ญตฺติยา กตฺตพฺพํ กมฺมํฯ ญตฺติทุติยกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ญตฺติยา เอกาย จ อนุสาวนายาติ เอวํ ญตฺติทุติยาย อนุสาวนาย กตฺตพฺพํ กมฺมํฯ ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ญตฺติยา ตีหิ จ อนุสาวนาหีติ เอวํ ญตฺติจตุตฺถาหิ ตีหิ อนุสาวนาหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํฯ ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ ผลภาชนกาลาทีสุ ลหุกกมฺเมเยว ลพฺภติฯ กถินตฺถตสาฏกทาเนปิ อนตฺถเตเยว กถิเน ตโต พหุอานิสํสจีวรสาฏกํ ลภิตฺวา เตเนว สาฏเกน อตฺถริตพฺพา, ปุน กมฺมวาจาย ทานกิจฺจํ นตฺถิ อปโลกนกมฺเมน สงฺฆสฺส อนุมติยา ทาตพฺพํฯ กถินตฺถตสาฏกทานกมฺมวาจา เอกา เจ วฏฺฏติฯ

ปุน กมฺม วาจายกิจฺจํ นตฺถิฯ ญตฺติกมฺมํ ปน ธมฺมสงฺคาหกกาเล มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนนกาเล ลหุกกมฺเมเยว ลพฺภติฯ ญตฺติทุติยกมฺมํ ปน สีมาสมฺมุติ, สีมาสมูหนํ, กถินทานํ, กถินุทฺธาโร, กุฏิวตฺถุเทสนา, วิหารวตฺถุเทสนาติ อิมานิ ฉ ครุกมฺมานิ อปโลเกตฺวา กาตุํ น วฏฺฏติฯ ญตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาว กาตพฺพํฯ อิโต ปเรสุ จีวรวิปฺปวาสสมฺมุติอาทีสุ ญตฺติทุติยกมฺเมสุ อปโลเกตฺวาปิ กาตพฺพํ, ลหุกกมฺมตฺตาฯ ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ ปน อิทานิ อุปสมฺปทากมฺมํ อิทานิ จตฺตาริ กมฺมานิ พทฺธสีมาย วา, ตสฺมิํ อสติ อุทกุกฺเขปสีมาย วา โสเธตุํ อสกฺโกนฺเต สติ อพทฺธสีมาย วา กาตพฺพเมวฯ อปเร เอวํ วทนฺติ ‘‘กุฏิวตฺถุการวิหารวตฺถุการกาเล ตานิ กุฏิวิหารวตฺถูนิ กถํ สีมฏฺฐา กาตุํ สกฺขิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺเถว กุฏิวิหารกรณฏฺฐาเนเยว กาตพฺพ’’นฺติ, ตํ เตสํ วจนมตฺตเมว, น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ วตฺถุปรามสนเมเวตฺถ ปมาณํ, ตถา หิ สงฺฆกุฏิวตฺถุํ โอโลเกนฺตํ ยาจติตฺยาทินา วตฺถุปรามสนํ กตฺวา เหฏฺฐา วตฺถุญตฺติโทเส จ วิปตฺติ ลกฺขเณ จ วชฺเชตฺวา ญตฺติทุติยกมฺเมน สมฺมตภิกฺขูหิ ตตฺถ กุฏิวิหารฏฺฐานํ คนฺตฺวา โอโลเกตพฺพํ เตเนว ปาฬิยํ ‘‘เตหิ สมฺมเตหิ ภิกฺขูหิ ตตฺถ คนฺตฺวา กุฏิวตฺถุ โอโลเกตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ อญฺญถา ปตฺตจีวรวิรหิตํ ปุคฺคลํ วา อนุปชฺฌายกํ วา กตฺวา อุปสมฺปาเทนฺเตหิ ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, อิตฺถนฺนาเมน อุปชฺฌาเยนา’’ติ กมฺมวาจาย สาวิเตปิ กมฺมสฺส อสิชฺฌนํ ภเวยฺยฯ อปเร เอวํ วทนฺติ ‘‘สีมาสมฺมุติกาเล ปน กตํ, ตถา หิ สีมาสมฺมุติกาเล ภิกฺขู ตสฺมิํ เยว ฐาเน ฐตฺวา กมฺมวาจํ สาเวนฺติ, ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อพทฺธสีมาว โหติฯ ยทิ พทฺธสีมา ภเวยฺย, สีมชฺโฌตฺถรณํ วา สีมสมฺเภโท วา สิยา’’ติฯ สจฺจํ, ตถาปิ ตํ สีมาสมฺมุติฏฺฐานํ ภุชิสฺสํ กตฺวา สีมสมฺมุติกมฺมสฺสกตตฺตา วิสุํคาเม สมฺมตานํ ภิกฺขูนํ คามสีเม ฐิตา ภิกฺขู กมฺมํ โกเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ

ยทิ สีมสมฺมุติฏฺฐานํ ภุชิสฺสํ กตฺวาว สีมํ สมฺมนฺเนยฺย, กถํ ภควโต ธรมานกาเล ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุ ยถาสุขํ สีมํ สมฺมนฺนิสฺสนฺตีติ น ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํ ตถา หิ วาสาขา มิคารมาตาปิ นวโกฏีหิ ภูมิํ คณฺหิตฺวา ปุพฺพารามํ นาม มหา วิหารํ กาเรสิ, ตถา อนาถปิณฺฑิโก กหาปณสนฺถเตน เชตสฺส ราชกุมารสฺส อุยฺยานฏฺฐานํ กิณาเปตฺวา คณฺหิตฺวา เชตวนํ นาม มหาวิหารํ กาเรสิ เอวํ ปุญฺญกามา ปริเวณํ กตฺวา วิหารํ กโรนฺติ ตสฺมา ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ยถาสุขํ สีมํ พนฺธนฺตีติ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ อยํ อุปจารสีมาย วิจารณาฯ

สมานสํวาสสีมา นาม ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาตสงฺขาเตหิ ภิกฺขุคเณหิ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺเมน สมานํ เอกีภาวํ หุตฺวา วสิตุํ สมฺมตา สีมาฯ อวิปฺปวาสสีมา นาม ติจีวเรน วิปฺปวสิตุํ สมฺมตา สีมา, เอตา ทฺเวสีมา ติโยชนปรมตายปิ สมฺภวโต มหาสีมา ติปิ นามํ ลภนฺติ, ตาสํ วิจารณา มหาอฏฺฐกถายํ สพฺพโส ปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺตา, ตสฺมา อิธ น วกฺขาม วุจฺจมานมฺปิ อวิเสเสตฺวา วุตฺตํ ภเวยฺย, ตสฺมา น วกฺขามฯ

ลาภสีมา นาม ยํ คามํ วา นิคมํ วา โปกฺขรณีตฬากวนาทิกํ วา ยํ ยํ ปเทสํ สงฺฆสฺส จตุจฺจปฺปยตฺถาย ราชราชมหามตฺเตหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฐปิตา, เอสา ลาภสีมา นามฯ เนว สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนุญฺญาตา, น ธมฺมสงฺคหกตฺเถเรหิ ฐปิตา, อปิ จ โข ลาภทายเกหิ ฐปิตาวฯ มาติกาฏฺฐกถาย ลีนตฺถปฺปกาสนิยมฺปิ ลาภสีมาติ ยํ ราชราชมหามตฺตาทโย วิหารํ กาเรตฺวา คาวุตํ วา อฑฺฒโยชนํ วา โยชนํ วา สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ วิหารสฺส ลาภสีมา, ยํ เอตฺถนฺตเร อุปฺปชฺชติ, ตํ สพฺพํ อมฺหากํ วิหารสฺส เทมา’’ติ ฐเปนฺติ, อยํ ลาภสีมา นามา’ติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ลาภสีมาธิกาเร รญฺโญ มหาเจติยทายกสฺส ทิวงฺคตกาลโต เอกสฺมิํ สํวจฺฉเร อตีเต ตสฺส เชฏฺฐปุตฺตสฺส ธมฺมรญฺโญ กาเล อีทิสํ ปุญฺญํ ภูตปุพฺพํฯ ยทิ หิ ราชราชมหามตฺตาทีสุ โย โกจิ ยสฺส วิหารสฺส ยานิ ตฬากเขตฺตวตฺถาทีนิ ทตฺวา ตํ สหิตวิหารํ ปุคฺคลสฺส เทติ, เอวํ สติ กิํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตํ สหิตวิหารํ ปุคฺคลิกภาเวน ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติ, อุทาหุ สงฺฆิกภาเวเนวาติ ตฬากเขตฺตวตฺถาทิวิรหิโต ปน เกวโล ปุคฺคลิกวิหาโร อญฺเญสํ ทมฺมีติ อทตฺวา ปุคฺคเล มเต สงฺฆิโก โหติ, อุทาหุ ปุคฺคลิโกเยวาติฯ

ตตฺรายํ วิสฺสชฺชนา, ยทิ หิ ราชราชมหามตฺตาทีสุ โยโกจิ วิหารสฺส ตฬากเขตฺตาวตฺถาทีนิ เทติ, เอวํ สติ ปฏิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตีติทฏฺฐพฺพํ เตน วุตฺตํ วินยฏฺฐกถายํ ‘‘อิมํ ตฬากํ, อิมํ เขตฺตํ, อิมํ วตฺถุํ วิหารสฺส เทมาติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปิตุํ น ลพฺภตี’’ติฯ ‘‘ปาสาทสฺส ทาสิํ, ทาสํ, เขตฺตํ, วตฺถุํ, โคมหิํสํ เทมาติ วทนฺติ, ปาเฏกฺกํ คหณกิจฺจํ นตฺถิ, ปาสาเท ปฏิคฺคหิเต ปฏิคฺคหิตเมว โหตี’’ติ จฯ วินยวินิจฺฉยปกรเณ จฯ

‘‘เขตฺตวตฺถุตฬากํ วา, เทม โคอชิกาทิกํ;

วิหารสฺสาติ วุตฺเตปิ, นิเสเธตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ

ขุทฺทสิกฺขาปกรเณ จ ‘‘เขตฺตาทีนิ วิหารสฺส, วุตฺเต ทมฺมีติ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วิหารสฺส เทมา’’ติ เจตฺถ สงฺฆิกวิหารสฺเสว, น ปุคฺคลิกวิหารสฺสาติ ทฏฺฐพฺพํ, ตถา หิ วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ วิหารสฺส เทมาติ สงฺฆิกวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ ‘‘ปาสาทสฺสา’’ติ จ สามญฺเญน วุตฺเตปิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน วิสาขา มิคารมาตา สงฺฆสฺส อตฺถาย สาฬินฺทํ ปาสาทํ การาเปตุกาโม โหติ หตฺถินขก’’นฺติ อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปาสาทปริโภคสฺส อนุญฺญาตตฺตา สงฺฆิกํเยว ปาสาทํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิญฺญายติ ตถา หิ วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ สพฺพํ ปาสาทปริโภค’นฺติฯ ปาฬิยา อฏฺฐกถาย วณฺณนาธิกาเร ‘‘สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานี’’ติอาทิ สงฺฆิกเสนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปุคฺคลิกํ ปน สุวณฺณาทิวิจิตฺรํ ภิกฺขุสฺส สมฺปฏิจฺฉิตุเมว น วฏฺฏติ, ‘‘น เกนจิ ปริยาเยน ชาตรูปชตํ สาทิยิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา, เตเนเวตฺถ อฏฺฐกถายํ สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วาติ น วุตฺต’นฺติฯ ‘‘ภิกฺขูนํ ธมฺมวินยวณฺณนฏฺฐาเน’’ติ วุตฺตตฺตา สงฺฆิกเมว สุวณฺณาทิมยํ เสนาสนํ เสนาสนปริกฺขารา จ วฏฺฏนฺติ, น ปุคฺคลิกานีติ คเหตพฺพนฺติ จ, ตสฺมา ตฬากเขตฺตวตฺถาทิสหิตวิหาโร สงฺฆิโกเยว โหติ, น ปุคฺคลิโกติ วินยโกวิเทหิ ทฏฺฐพฺโพฯ สเจ ปน ราชราชมหามตฺตาทีสุ โยโกจิ ตฬากเขตฺตวตฺถาทิสหิตํ วิหารํ ปุคฺคลสฺส ตํ สหิตวิหารภาวมาโรเจตฺวา เทติ, เอวํ สติ ปุคฺคลสฺส สงฺฆิกวิหารภาเวเนว ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติ, น ปุคฺคลิกวิหารภาเวนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘กสฺมา, วิหารสฺส เทมา’’ติ วตฺวา ทินฺนานํ ตฬากเขตฺตวตฺถาทีนํ สงฺฆสฺเสว วฏฺฏมานตฺตาฯ เตเนวาห วิมติวิโนทนิยํ ‘‘วิหารสฺส เทมาติ วุตฺตํ สงฺฆสฺส วฏฺฏติ, น ปุคฺคลสฺส, เขตฺตาทิ วิย ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ

ตตฺรายํ โยชนา วิหารสฺสาเทมาติ วตฺวา ทินฺนํ เขตฺตาทิ สงฺฆสฺส วฏฺฏติ, น ปุคฺคลสฺส, เอวํ วิหารสฺส เทมาติ วุตฺตํ สุวณฺณาทิวิจิตฺตํ อกปฺปิยมญฺจํ สงฺฆสฺส วฏฺฏติ, น ปุคฺคลสฺสาติ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ สงฺฆสฺเสว กปฺปิยโวหาเรน เขตฺตาทีนิ ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติ, ตถา หิ วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘จตฺตาโรปจฺจเย ปริภุญฺชตูติ เทติ วฏฺฏตีติเอตฺถ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จตุปจฺจยปริโภคตฺถาย ตฬากํ ทมฺมีติ วา ภิกฺขุสงฺโฆ จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุญฺชิตุํ ตฬากํ ทมฺมีติ วา อิโต ตฬากโต อุปฺปนฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย ทมฺมีติ วา วุตฺตมฺปิ วฏฺฏติฯ อิทญฺจ สงฺฆสฺส ทิยฺยมานญฺเญว สนฺธาย วุตฺตํ, ปุคฺคลสฺส ปน เอวมฺปิ ทินฺนํ ตฬากเขตฺตาทิ น วฏฺฏติฯ สุทฺธจิตฺตสฺส ปน อุทกปริโภคตฺถํ กูปโปกฺขรณีอาทโย วฏฺฏนฺติฯ สงฺฆสฺสตฬากํอตฺถิ, ตํกถนฺติอาทินาหิสพฺพตฺถ สงฺฆสฺสวเสเนว วุตฺตนฺติฯ ‘‘เขตฺตาทโย ปน สพฺเพสงฺฆสฺเสว วฏฺฏนฺติ, ปาฬิยํ ปุคฺคลิกวเสน คเหตุํ อนนุญฺญาตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ จฯ ปุคฺคลสฺส ปน ปุคฺคลานญฺจ เขตฺตวตฺถาทีนิ กปฺปิยโวหาเรนาปิ ปฏิคฺคเหตุํ น วฏฺฏติฯ เอวญฺจกตฺวา วิมติวิโนทนิยํ ‘‘เขตฺตวตฺถาทีนิปิ กปฺปิยโวหาเรนาปิ ปุคฺคลานํ คเหตุํ น วฏฺฏติ, ตถา อนุญฺญาตตฺตาติ วิญฺญายติ เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ อาทินา หิ ปฏิกฺขิตฺตาสุ เอกสฺเสว ปุคฺคลิกวเสน คหเณ อนนุญฺญาเต ตทิตรานํ ตถาคเหตพฺพตา สิทฺธาว โหตี’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตฬากเขตฺตวตฺถาทิสหิตสฺส วิหารสฺส สงฺฆิกภาเวเนว ปฏิคฺคเหตพฺพตา สิทฺธา โหตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ อยํ ปฐมปญฺเห วิสฺสชฺชนาฯ

ตฬากเขตฺตวตฺถาทิวิรหิตํ ปน วิหารํ ปุคฺคลิกภาเวนาปิ ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติฯ โส จ วิหาโร ตสฺมิํ ปุคฺคเล ชีวนฺเต ปุคฺคลิโก โหติฯ อญฺเญสํ ทมฺมีติ อทตฺวา มเต อวิสฺสชฺชนีโย อเวภงฺคิโย, สงฺฆิโกเยว โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ ยถาห, ภิกฺขุสฺส ภิกฺขเว กาลงฺกเต สงฺโฆ สามิ ปตฺตจีวเรฯ อปิ จ คิลานุปฏฺฐากา พหูปการา, อนุชานามิ ภิกฺขเว สงฺเฆน ติจีวรญฺจ คิลานุปฏฺฐากานํ ทาตุํฯ ยํ ตตฺถ ลหุภณฺฑํ ลหุปริกฺขารํ, ตํ สมฺมุขีภูเตน สงฺเฆน ภาเชตพฺพํฯ ยํ ตตฺถ ครุภณฺฑํครุปริกฺขารํ ตํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส อวิสฺสชฺชิยํ อเวภงฺคิยนฺติฯ

วินยฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ตสฺมิํ ชีวนฺเต ปุคฺคลิโก, มเต สงฺฆิโกเยวาติ อญฺเญสํ อทตฺวา ฐปิตปริกฺขาราปิ ตตฺถ สงฺฆสฺเสว โหนฺติฯ ทฺวินฺนํ สนฺตกํ โหติ อวิภตฺตํ, เอกสฺมิํ กาลงฺกเต อิตโร สามิฯ พหูนํ สนฺตเกปิ เอเสว นโย, สพฺเพสุ มเตสุ สงฺฆิกํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ ยํ ตตฺถ ครุภณฺฑ’นฺติ อาทีสุ ครุภณฺฑํ นาม ราสิวเสน ปญฺจวิธํ, สรูปวเสน ปน ปญฺจวีสติวิธํ โหติ, ตสฺมา มตกสนฺตกภูตสฺสาปิ วิหารสฺส ครุภณฺฑภาโว เวทิตพฺโพ, เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยํ ตตฺถ ลหุภณฺฑํ ยํ ตตฺถ ครุภณฺฑ’’นฺติฯ

อิติ ปญฺจหิ ราสีหิ, ปญฺจนิมฺมลโลจโน;

ปญฺจวีสวิธํ นาโถ, ครุภณฺฑํ ปกาสยีติฯ

เอตฺถ วิหารสฺส ครุภณฺฑภาโว เวทิตพฺโพฯ อยํ ทุติยปญฺเห วิสฺสชฺชนาฯ

อยํ หํสาวติยา ปาโมกฺขมหาเถรานํ วิสฺสชฺชนาฯ รามญฺญรฏฺฐวาสิโน ปน มหาเถรา ปุคฺคลิกภาเวนาปิ ปฏิคฺคเหตพฺพเมวาติ วทนฺติ, ตถา ชํมายรฏฺฐวาสิโนปิ มหาเถรา, ตถา สูนาปรนฺตรฏฺฐวาสิโนปิ มหาเถรา ตถา อิสินครวาสิโนปิ มหาเถรา ปุคฺคลิกภาเวน ปฏิคฺคหเณ โทโส นตฺถี’ติ วทนฺติ เตสํ มหาเถรานํ อยมธิปฺปาโย ลาภสีมานาเมสา เนว สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนุญฺญาตาฯ น ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิปิ ฐปิตาฯ อปิ จ โข ปุญฺญตฺถิเกหิ ลาภทายเกหิ ฐปิตา ตสฺมา ปุญฺญตฺถิกา ราชราชมหามตฺตาทโย วิหารํ การาเปตฺวา ตสฺส วิหารสฺส ลาภตฺถาย ปเทสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฐเปนฺติ ‘‘ยํ เอตฺถนฺตเร อุปฺปชฺชติ, ตํ สพฺพํ อมฺหากํ วิหารสฺส เทมา’’ติฯ ตํ ปน วิหารํ อตฺตโน รุจิตสฺส ยสฺสกสฺสจิ ปุคฺคลสฺส ‘‘อิมํ วิหารํ ตุยฺหํ ทมฺมิ, ตว วิหาโร โหตู’’ติวา อตฺตโน รุจิยา เทติ โสปิ ปุคฺคโล ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจเลณานิ วิหาร’’นฺติ อาทินา อนุญฺญาตวิหารเมว ปฏิคฺคณฺหาติ, ภควโต อนุญฺญาตวิหารมตฺตสฺเสว ปฏิคฺคหิตตฺตาติฯ ตสฺมิํ วิหาเร เขตฺตวตฺถาทีนิ อตฺถีติ เจฯ

‘‘เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ อาทินา ยํ เขตฺตาทิวตฺถุปฏิคฺคหณํ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺส เขตฺตาทิวตฺถุสฺส อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา วิหารมตฺตเมว หิ ปฏิคฺคหิเต ตปฺปฏิพทฺธา เขตฺตาทิวตฺถุสฺมิํ อุปฺปนฺนจีวร ปิณฺฑปาตคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราปิ ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส กปฺปิยภาเวเนว ปวตฺตนฺติ, ปุคฺคลสฺส ปฏิคฺคหเณ วา ปริภุตฺเต วา โทโส นตฺถิ, ภควตา เอว อนุญฺญาตสฺส กปฺปิยปจฺจยสฺส ปริภุญฺชิตตฺตาฯ สุตฺตํ อาหราติ เจ, ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติฯ นนุ จ วิสาขา มิคารมาตา สงฺฆสฺเสว อตฺถาย สาฬินฺทํ ปาสาทํ หตฺถินขกนฺติฯ สจฺจํ, ตถาปิ ปุคฺคโล สงฺฆปริยาปนฺโน สงฺฆสฺส ปาสาทปริโภเค อนุญฺญาเต ตทนฺโตคธสฺสปิ ปุคฺคลสฺส อนุญฺญาตเมว โหติฯ อญฺญถา ปุคฺคเล อนฺโตวิหาเร นิสินฺโนเยว สงฺโฆ ตสฺมิํ เยว วิหารสีเม กมฺมํ กโรนฺโตปิ กมฺมโกโป น ภเวยฺย, อวคฺคารหตฺตาติ วกฺขติ จ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ วจนโต ปุคฺคลิเกปิ เสนาสเน เส นาสนปริโภควเสน นิยมิตํ สุวณฺณฆฏาทิกํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏมานมฺปิ เกวลํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ, อิมินาปิ วจเนน ปุคฺคลิกวิหารสฺสปิ สพฺพกปฺปิยภาโว วิญฺญายติ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ ญาปกสฺส ทสฺสนโตฯ สุวณฺณฆฏาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺโท มริยาทตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน รชตหารกูฏ-ชาติผลิกาทีนิ อกปฺปิยฆฏานิ สุวณฺณรชตหารกูฏ ชาติผลิกาทิภาชนสรวาทีนิ จ เสนาสนปริกฺขารานิ สงฺคณฺหาติ, ตานิ ภิกฺขุสฺส ปริกฺขารภาเวน น วฏฺฏนฺติ ตถา ทาสิทาสโคมหิํสาปิ, ตถา เขตฺตาทิวตฺถุมฺปิ ภิกฺขุสฺส อตฺตโน สนฺตกภาเวน ปฏิคฺคเหตุํ น วฏฺฏนฺติ, วิหารสฺส ปน ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถิ, สพฺพสทฺทสฺส ทสฺสนโต เตเนวาห สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย ‘‘เสนาสเน ปน ทฺวารกวาฏ วาตปานกวาฏาทีสุ สพฺพํ รตนมยมฺปิ วณฺณมฏฺฐกมฺมํ วฏฺฏติฯ เสนาสเน กิญฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถิ อญฺญตฺร วิรุทฺธเสนาสนา’’ติ, อิมินา ฐเปตฺวา’คามญฺจ คามูปจารญฺจา’ติ เอตฺถ วิรุทฺธเสนาสนํ ฐเปตฺวา สพฺพกปฺปิยากปฺปิยํ วิหารสฺส กปฺปติ, กิญฺจิอปฺปมตฺตกมฺปิ ปฏิเสเธตพฺพํ นาม นตฺถีติ วิญฺญายติ, เตเนวาห วินยวินิจฺฉเยฯ

‘‘เขตฺตวตฺถุ ตฬากํวา, เทม โคอชิกาทิกํ;

วิหารสฺสาติ วุตฺเตปิ, นิเสเธตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ

นนุจ วิหารสฺส เทมาติ สงฺฆิกวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิมติวิโนทนิยํ วุตฺตนฺติฯ วุตฺตํ เอตฺถ หิ อาจริยสฺสอธิปฺปาเยน ภวิตพฺพํ ‘‘เขตฺตวตฺตาทีนิปุคฺคลิกวิหารสฺส เทมา’’ติ วุตฺเต ‘‘น กปฺปติ อุปาสกา’’ติ ปฏิกฺขิปิตพฺพํฯ กสฺมา ปุคฺคโล ตสฺส วิหารสฺส สามิ, วิหารสฺส ทินฺเน ปุคฺคลสฺส ทินฺนเมว โหติ, เอวํ สติ จ ‘‘เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ อาทินา วุตฺตสิกฺขาปเทน กาเรตพฺพตํ อาปชฺชติฯ สงฺฆิกวิหารสฺส ปน น ปฏิกฺขิปิตพฺพํฯ กสฺมา โส ปุคฺคโล ตสฺส สงฺฆิกวิหารสฺส อนิสฺสโรฯ จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนํ ยํกิญฺจิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา ปเทสํ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺตสฺสปิ ปาราชิโก น โหติ, สพฺพสฺเสว จาตุทฺทิสิกสฺส สงฺฆสฺส ธุรนิกฺเขปสฺส อสมฺภวโต ตสฺมา สงฺฆิกวิหารสฺส ทินฺเน ปฏิกฺขิตฺเต สงฺฆสฺส ลาภนฺตรายกโร โหตีติฯ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วิหารสฺส เทมาติ สงฺฆิกวิหารํ สนฺธาย วุตฺต’นฺติ วุตฺตํ ภเวยฺย, น ปุคฺคลิกภาเวนาปิ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติฯ เอวญฺจ สติ สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนา’ติ เอตฺถ เอกสฺส สนฺตเก ตฬาเก เขตฺเต จ ชาเต ตสฺเสว ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํฯ ยทิ ปน ตํ ตฬากํ สพฺพสาธารณํ, เขตฺตานิ ปาฏิปุคฺคลิกานิ, ตสฺส จ ธุรนิกฺเขเป อวหาโรฯ อถ เขตฺตานิปิ สพฺพสาธารณานิ, สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขเปเยว ปาราชิกํ, นาสตีติ ทฏฺฐพฺพนฺติ วิมติวิโนทนิยํ วุตฺตวจเนน อวิโรโธ สิยา, ตถา หิ เขตฺตวตฺถาทิสหิตสฺส วิหารสฺส ปุคฺคลิกภาเวน อกปฺปิเย สติฯ กถํ ปุคฺคลสฺส เขตฺตวตฺถาทิกมารพฺภ อภิยุญฺชภาโว ภเวยฺย, เอวญฺจ ปน วเทยฺย ‘‘ธุรํ นิกฺขิปตีติ เอตฺถ เอกสฺส สนฺตเก ตฬาเก เขตฺเต จาติเอตฺถ คิหิสนฺตกเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ตถาปิ น วตฺตพฺพํฯ กสฺมา ‘‘ธุรํ นิกฺขิปตีติ ยทา ปน สามิโก อยํ ถทฺโธ กกฺขโฬ, ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายมฺปิ เม กเรยฺย, อลํ ทานิ มยฺหํ อิมินา’’ติ ปทสฺส ทิสฺสนโต เตเนว ‘‘เขตฺตานิ ปาฏิปุคฺคลิกานิ, ตสฺส จ ธุรนิกฺเขเป’’ติ วิมติวิโนทนิยํ วุตฺตํฯ

ตถา ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ วจนโต ปุคฺคลิเกปิ เสนาสเน เสนาสนปริโภควเสน นิยมิตํ สุวณฺณฆฏาทิกํ ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏมานมฺปิ เกวลํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ สารตฺถทีปนิยํ วุตฺต วจเนนาปิ อวิโรโธ สิยา, ตถา ‘‘เสนาสเน กิญฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถิ อญฺญตฺร วิรุทฺธเสนาสนนา’’ติ อฏฺฐกถาวจเนนาปิ สํสนฺทเมวฯ ตถา ‘‘ยํ ภิกฺขเว มยา อิทํ น กปฺปตีติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ เจ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, อกปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว กปฺปตี’’ติ อิมินา สุตฺตานุโลเมนปิสํนฺทเมวฯ กถํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจเลณานิ วิหารนฺตฺยา’’ทินา อนุญฺญาตวิหารสฺส ปฏิคฺคหิตตฺถาฯ ตปฺปฏิพทฺธจีวราทิกปฺปิยปจฺจยสฺเสว ปริภุญฺชิตตฺตา จ วิหารปิณฺฑปาตคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราปิ ภิกฺขุสฺส สพฺพกปฺปิยา กปฺปิยานุโลมา จ โหนฺติฯ เอวํ สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาทอตฺตโนมตีหิ สํสนฺทนโต อญฺญทตฺถุ คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ วิย เขตฺตวตฺถาทิสหิตวิหาโร ปุคฺคลิกภาเวนาปิ ปฏิคฺคเหตพฺโพติ กปฺปิยา กปฺปิยานิ วินยโกวิเทหิ ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ อิสินครวาสีนํ มหาเถรานํ สมานวิสฺสชฺชนาฯ

‘‘เย จ ชนา ครุภณฺฑํ สํวิธาย อวหรุํฯ ธุรนิกฺเขโป จ โหติ, ปาราชิกมนาปนฺนา, ปญฺหาเมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติฯ

อยํ ปญฺหา สงฺฆิกภูมิเถนเก ภิกฺขุ สนฺธาย วุตฺตา, ตตฺถ หิ ปจฺจุปฺปนฺนสงฺฆสฺส ธุรนิกฺเขเปน จาตุทฺทิสิกสงฺฆสฺส ธุรนิกฺเขปาภาวโต อวหาโร นตฺถีติฯ อยํ ลาภสิมาย วิจารณาฯ

คามสีมานิคมสีมานครสีมา ปน ปากฏาเยวฯ ตาสํ ปน วิเสโส เอวํ เวทิตพฺโพ ยสฺมิํ ปน ปเทเส อาปณเมว อตฺถิ, น ปาการปริกฺขิตฺตํ ปาการปริกฺขิตฺตเมว วา อตฺถิ น อาปณํ อยํ ปเทโส คาโม นามฯ ยสฺมิํ ปน ฏฺฐาเน คาโมเยว อตฺถิ, น ปน อาปณปาการา สนฺติ, อยํ ปเทโส นิคโม นามฯ ยตฺถ ปน อาปณมฺปิ อตฺถิ ปาการปริกฺขิตฺตมฺปิ, อยํ ปเทโส นครํ นามฯ อยํ ปเทโส นาคารวนฺติ เอตฺถาติ วจนตฺเถน ราชูนํ วา มหามตฺตานํ วา นิวาสนโยคฺยฏฺฐานตฺตา นครนฺติ วุจฺจติฯ โลกิยสตฺเถ ปนฯ

‘‘วิจิตฺตเทวายตนํ, ปาสาทาปณมนฺทิรํ;

นครํ ทสฺสเย วิทฺวา, ราชมคฺโค ปโสภิต’’นฺติฯ

วุตฺตํฯ เอวํ คามนิคมนครานํ วิเสสํ ญตฺวา คาโมเยว คามสีมา, นิคโมเยว นิคมสีมา, นครเมว นครสีมาติ ตาสํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ยํ ปเทสํ อสมฺมตาย ภิกฺขเว สีมาย อฐปิตาย ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ยา ตสฺส คามสฺส วา คามสีมา นิคมสฺส วา นิคมสีมา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’ติ อนุญฺญาตํ, ตสฺมิํ ปเทเส สพฺโพปิ วา คามปเทโสฯ ยมฺปิ เอกสฺมิํเยว คามเขตฺเต เอกํ ปเทสํ ‘‘อยํ วิสุํ คาโม โหตู’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ราชา กสฺสจิ เทติ โสปิ วิสุํคามสีมา โหติเยว ตสฺมา สา จ อิตรา จ ปกติคามนครนิคมสีมา พทฺธสีมาสทิสาเยว โหนฺติฯ เกวลํ ปน ติจีวรวิปฺปวาสปริหารํ น ลภนฺติฯ เอตฺถ จ อปเร เอวํ วทนฺติ, ‘‘ราชา ปเสนทีโกสลาทโย โปกฺขรสาติปภุตีนํ ทกฺขิโณทกปาตนวเสน เทนฺติ วิย พฺรหฺมเทยฺยวเสน ทินฺนเมว วิสุํ คามสีมา โหติ, น อายมตฺตสฺส, เฉชฺชเภชฺชสฺส อนิสฺสรตฺตา’’ติ ตํ น ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํ, เฉชฺชเภชฺชสฺส ราชารหตฺตา ตถา หิ โลกโวหารสงฺเกตวเสน อยํ ปเทโส อิมสฺส คามสฺส ปริจฺเฉโท’’ติ อิสฺสเรหิ กตปริจฺฉินฺนเมว ปมาณํ โหติฯ ยทิ เฉชฺชเภชฺชกโร ภเวยฺย, ราชาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ โสปิ คามเทโส นครรชฺชสีมา ภเวยฺย, น ปน คามสีมามตฺตเมว, เตเนวาห สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย ‘‘ยตฺตเก ปเทเส ตสฺส คามสฺส คามโภชกา พลิํ ลภนฺติ, โส ปเทโส อปฺโป วา โหตุ มหนฺโต วา, คามสีมาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ นครนิคมสีมาสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ อยํ คาม นิคมนครสีมานํ วิจารณาฯ

อพฺภนฺตรสีมา นาม ยํ ปฏปเทสํ อคามเก ภิกฺขเว อรญฺเญ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’ติ อนุญฺญาตา อพฺภนฺตรสีมา นามฯ ตตฺถ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตราติ ยสฺมิํ วิญฺฌาฏวิสทิเส อรญฺเญ ภิกฺขุ วสติ, อถสฺส ฐิโตกาสโต สมนฺตา ปุรตฺถิมาย สตฺตพฺภนฺตรา ปจฺฉิมาย สตฺตพฺภนฺตรา ทกฺขิณาย สตฺตพฺภนฺตรา อุตฺตราย สตฺตพฺภนฺตราติ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตราฯ วินิพฺเพเธน จุทฺทสา ติ ปุรตฺถิมปจฺฉิมวเสน จุทฺทสพฺภนฺตรา, ทกฺขิณุตฺตรวเสนปิ จุทฺทสพฺภนฺตราติ เอวํ นิพฺเพเธน จุทฺทส จุทฺทส กตฺวา สมนฺตา อฏฺฐวีสติ อพฺภนฺตรา โหนฺติฯ

เอตฺถ จ เอกํ อพฺภนฺตรํ อฏฺฐวีสติ หตฺถปฺปมาณํ โหติ, ตสฺมา ปุรตฺถิมาย สตฺตพฺภนฺตเร ฉนฺนวุติสตหตฺถปฺปมาณํ โหติ, เอวํ ทกฺขิณุตฺตรปจฺฉิเมสุปีติ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จตุราสีติสตฺตสตหตฺถปฺปมาณํ โหติฯ ปริมณฺฑลวเสน ปน สพฺพํ ฉสตฺตติเอกสตุตฺตรานิ จ เอกํ สหสฺสญฺจ โหติฯ ปกติอยนวเสน มินิเต ปน –

‘‘ปญฺจหตฺโถ มโต ทณฺโฑ, วีสทณฺโฑ อุสโภ;

อถีติอุสภา คาวี, จตุคาวี โยชน’’นฺติฯ

วุตฺตตฺตา อยนวเสน วินิพฺเพเธ จุทฺทสพฺภนฺตเร ทฺเวหตฺถาธิกอฏฺฐสตฺตติ โหติฯ สพฺพํ อฏฺฐวีสติ อพฺภนฺตรํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จตุหตฺถาธิกฉปฺปญฺญาสุตฺตร เอกสตํ โหติฯ ปริมณฺฑลวเสน ปน ฉหตฺถาธิกจตุติํสุตฺตรทฺเวสตานิ โหนฺติ, อุสภวเสน ปน วินิพฺเพเธน จุทฺทส อพฺภนฺตเร ทฺเวหิ อูนานิ จตฺตาริ อุสภานิ จ ทฺเวรตนญฺจ โหนฺติฯ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อฏฺฐวีสติยา อพฺภนฺตเร จตุรตนญฺจ โสฬส อยนานิ อธิกานิ สตฺต อุสภานิ โหนฺติฯ ปริมณฺฑลวเสน ปน ฉรตนญฺจ จุทฺทสอยนานิ จ อธิกานิ เอกาทส อุสภานิ โหนฺติฯ อยเมตฺถ สารโต วินิจฺฉโยฯ เกจิ ปน อพฺภนฺตรสทฺทํ หตฺถรตนวาจกํ ปริกปฺเปตฺวา เอวํ วทนฺติ มชฺเฌ ฐิตสฺส สมนฺตา สตฺต วินิพฺเพเธน จุทฺทสา’ติ วุตฺตตฺตา ปุรตฺถิมาย สตฺต หตฺถา ทกฺขิณุตฺตรปจฺฉิเมสุปิ สตฺต สตฺต หตฺถาติ กตฺวา เอวํ นิพฺเพเธน จุทฺทส หตฺถา โหนฺติฯ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อฏฺฐวีสติหตฺถํ อพฺภนฺตรนฺติ ตํ เตสํ มติมตฺตเมว, น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ กสฺมา อฏฺฐกถายํ ตตฺถ เอกํ อพฺภนฺตรํ อฏฺฐวีสติหตฺถ’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ยทิ เตสํ มเตน สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อฏฺฐวีสติหตฺถพฺภนฺตรํ ภเวยฺย, อฏฺฐกถายํ ตตฺถ อพฺภนฺตรํ นาม อฏฺฐวีสติหตฺถปฺปมาณํ โหติ, มชฺเฌ ฐิตสฺส สมนฺตา สตฺตวินิพฺเพเธน จุทฺทสา โหนฺตี’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, น ปเนวํ วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ เตสํ มติมตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อยญฺเหตฺถตฺโถ ตตฺถ ตตฺถา’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เอกนฺติ คณนปริจฺเฉโทฯ อพฺภนฺตรนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส, นิยมิตปริทีปนํ วาฯ อฏฺฐวีสติหตฺถปฺปมาณนฺติ ปริจฺฉินฺทิตพฺพธมฺมสมุทายนิทฺเทโส ตตฺถ เตสุ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตเรสุ เอกํ อพฺภนฺตรํ นาม อฏฺฐวีสติหตฺถปฺปมาณํ โหตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ ปน สงฺขฺยา กเถตพฺพาฯ สา ทุวิธา ปริมาณมินนวเสนฯ ตตฺถ ปริมาณ สงฺขฺยา เอวํ เวทิตพฺพา จตสฺโส มุฏฺฐิโย เอโก กุฑุโวฯ จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโกฯ จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาริ โทณานิ เอกา มานิกาฯ

จตสฺโส มานิกา เอกา ขารีฯ วีสติ ขาริกา เอโก วาโหฯ ตเทว เอกํ สกฏนฺติ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาทีสุ วุตฺตํฯ สารตฺถทีปนิยํ ปน นว วาหสหสฺสานีติ เอตฺถ จตสฺโส มุฏฺฐิโย กุฑุโว, จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโกฯ จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาริ โทณานิ เอกา มานิกา, จตฺตสฺโส มานิกา เอกา ขารีฯ วีสติขาริกา เอโก วาโหฯ ตเทว เอกํ สกฏนฺติ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาทีสุ วุตฺต’นฺติ วตฺวา ‘‘อิธ ปน ทฺเว สกฏานิ เอโก วาโหติ วทนฺตี’’ติ ลิขิตํ ปจฺจนฺตโวหาเรน มินิเต ปน สฏฺฐิสตํ เอโก วาโหติ รญฺโญ ธมฺมาโสกสฺส สูวกาหตสาลิยา มินิเต ปน ปจฺจนฺตโวหาเรน วีสาธิกติสตํ โหติ เอโก วาโหติ วทนฺติฯ มินน สงฺขฺยา ปน เอวํ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ –

‘‘ฉตฺติํส ปรมาณูนํ, อณุมตฺตนฺติ วุจฺจติ;

ฉตฺติํ สอณุมตฺตํ, ตชฺชารีติ ปวุจฺจติฯ

ฉตฺติํ สมตฺตาตชฺชารี, รถเรณุปมาณํ;

ฉตฺติํส รถเรณู จ, เอกา ลิกฺขาติ วุจฺจติฯ

สตฺตลิกฺขา จ เอกูกา, สตฺตูกา ธญฺญมาสโก;

สตฺตธญฺญงฺคุลิ เอกา, วิทตฺถิ ทฺวาทสงฺคุลิฯ

ทฺเว วิทตฺถิตุ รตนํ, สตฺตหตฺถํ เอกยฏฺฐิ;

วีสยฏฺฐิตุ อุสภํ, อุสภาสีติ คาวุตํ;

คาวุตานิ จตฺตาริ, เมรุโยชนนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

วุตฺตตฺตา เอกา รโช ปรมาณุ อติสุขุมา อจกฺขุวิญฺเญยฺยา, สรีรมฺปิ ฆนเสลมยํ สิเนรุปพฺพตราชมฺปิ วินิชฺฌิตฺวา คตาฯ ตสฺสา ฉตฺติํสปริมาณํ เอโกอณุ ตชฺชาริตสฺส ฉตฺติํสปริมาณํ เอการถเรณุฯ ตสฺสา ฉตฺติํสปริมาณํ เอกลิกฺขาฯ สตฺตลิกฺขา เอกา อูกาฯ สตฺต อูกา เอกํ ธญฺญํฯ สตฺตธญฺญํ เอกา องฺคุลิ, ทฺวาทสองฺคุลิ เอกา วิทตฺถิฯ ทฺเว วิทตฺถิ เอกรตนํฯ สตฺตหตฺถํ เอกยฏฺฐิ, วีสยฏฺฐิ เอกา อุสภา, อสีติ อุสภา คาวุตํฯ จตฺตาริ คาวุตานิ เมรุโยชนนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ อณุรโช กิฬญฺชกุฏฺฏฉิทฺทาทีสุ วาเต ปหฏกาเล สูริยาโลเกสุ ทิสฺสติฯ

ตชฺชารี ปน สกฏมคฺคาทีสุ ทกฺขิณวาม ปสฺสาทีสุ ทิสฺสติ ฯ รถเรณุ ปน ตสฺสา อลฺลียนฏฺฐาเนสุ ทิสฺสติฯ ลิกฺขา ปน อติโอฬาริกา ปากฏา โหติฯ อยํ เมรุอยนวเสน วุตฺตํฯ

อปรมฺปิ

‘‘ทส เกสา เอกติลํ, ฉติลํ ยวกํ ภเว;

จตุยวญฺจ องฺคุลิ, ปญฺจทส เอกปาท’’นฺติฯ

วุตฺตตฺตา ทส เกสา เอกติลํ นามฯ ฉติลํ เอกํ ยวํ นามฯ จตุยวํ เอโก องฺคุลิ นามฯ ปญฺจทสงฺคุลิโย เอโก ปาโทติ วุจฺจติฯ อิทํ ตีสุ เวเทสุ อาคตวเสน วุตฺตํฯ

อปรมฺปิ

‘‘ทส เกสา เอกติลํ, ฉติลํ ยวกํ ภเว;

จตุยวญฺจ องฺคุลิ, อฏฺฐงฺคุลิ เอกา มุฏฺฐิ, รตนํ ติมุฏฺฐิ ภเว’’ติฯ

วุตฺตตฺตา ทสเกสา เอกํ ติลํ นามฯ ฉติลํ เอกํ ยวํ นามฯ จตุยวํ เอกาองฺคุลิ นามฯ อฏฺฐงฺคุลํ เอกามุฏฺฐิฯ ตฺริมุฏฺฐิ เอกรตนํฯ ปญฺจ รตนานิ เอโกทณฺโฑฯ วีสติ ทณฺฑานิ เอโกอุสโภฯ อสีติ อุสภา เอกา คาวีฯ จตสฺโส คาวิโย เอกโยชนนฺติ วุตฺตํ, เตเนวาหฯ

‘‘ปญฺจหตฺโถ มโต ทณฺโฑ, วีสทณฺโฑ จ อุสโภ;

อสีติ อุสภา คาวี, จตุคาวี จ โยชน’’นฺติฯ

อิทํ ปกติอยนวเสน วุตฺตํฯ จกฺกวาฬอยนโยชนวเสน ปน

‘‘สตฺตหตฺโถ มโต ทณฺโฑ, วีสทณฺโฑ จ อุสโภ;

อสีติ อุสภา คาวี, จตุคาวี จ โยชน’’นฺติ วุตฺตํฯ

อปรมฺปิฯ

‘‘ทส เกสา เอกติลํ; ฉติลํ เอกํ ยวํ;

จตุยวํ เอกงฺคุลิ; อฏฺฐงฺคุลํ เอกามุฏฺฐิ;

ตฺริมุฏฺฐิ เอกรตนํ, อฏฺฐวีสติรตนํ เอกํอพฺภนฺตรนฺติฯ

วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ตตฺถ เอกํ อฏฺฐวีสติหตฺตปฺปมาณํ โหตี’’ติฯ เอตฺถ จ อคามเก เจติ เอตฺถ อกาโร กตรตฺโถติ, ตถา หิ อกาโรฯ

ปฏิเสเธ วุทฺธิตพฺภาเว, อญฺญตฺเถ สทิเสปิจ;

วิรุทฺเธ ครเห สุญฺเญ, อกาโร วิรห’ปฺปเก’ติฯ

วุตฺเตสุ ทิสฺสติ ตถา หิ อชเนตฺวา ติอาทีสุ ปฏิเสเธ ทิสฺสติฯ ‘‘อปริหานียา ธมฺมา’’ติ อาทีสุ วุทฺธิมฺหิฯ

‘‘อนวชฺชํ ภนฺเต’’ติ อาทีสุ ตพฺภาเว อกฺขรา’ติ อาทีสุ อญฺญตฺเถฯ ‘‘อมรุ ราชา’’ติอาทีสุ สทิเสฯ ‘‘อมล’’นฺติ อาทีสุ วิรุทฺเธฯ ‘‘อเสฏฺโฐยํ พฺราหฺมโณ อพฺรหฺมจารี’’ติ อาทีสุ ครเหฯ ‘‘อคาโม’’ติ อาทีสุ สุญฺเญฯ ‘‘อปติกายํอิตฺถี’’ติ อาทีสุ วิรเหฯ ‘‘อถ นายํ กญฺญา’’ติ อาทีสุ อปฺปเกฯ อิธ ปน สุญฺเญ วิรเห วา ทฏฺฐพฺโพฯ สุญฺญตฺเถน ปน อคามเก นิมนุสฺเส เกวลารญฺเญติ อตฺโถฯ วิรหตฺโถ วา อคามเก คามวิรหิเต ปเทเสติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนว สุญฺญตฺเถน วิรหตฺเถน ‘‘อคามเก’’ติมินาปเทน คามนทีชาตสฺสรสมุทฺเท มุญฺจิตฺวา ยํ อนวเสสํ เหฏฺฐา ปถวีสนฺธารกอุทกมฺปิอุทกสนฺธารโก วาโตปิ อชฏากาสมฺปิ, ตถา ยาว อุปริพฺรหฺมโลกํ อุปาทาย สพฺพํ อสุรยกฺขสุราทิอากาสฏฺฐกเทวพฺรหฺมวิมานานิปิ อรญฺญนฺเตฺวว สงฺคหิตาฯ นทีสมุทฺทนฺตเรสุปิ มจฺฉพนฺธานํ อคมนปโถ ทีปโก วา ปพฺพโต วา, โสปิ อรญฺญสีมาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตสฺมา อยํ สตฺตพฺภนฺตรสีมา นิมนุสฺเส เกวลารญฺเญ ปถวีมณฺฑเลปิ เทวโลเก วิมานกปฺปรุกฺขาทีสุปิ ลพฺภเตวฯ ปถวิยํ ปน ยสฺมิํ คามเขตฺเต เหฏฺฐา ปถวิยา ยตฺถ วา สุวณฺณมณิอาทีนิ ขณิตฺวา คเหตุํ สกฺโกนฺติ, ตํ ปเทสํ คามเขตฺตเมวฯ ตโต ปรา ยาว ปถวีสนฺธารกอุทกา อชฏากาเสปิ ลพฺภเตวฯ นนุ ฉกามาวจร เทวโลเกสุปิ เทววิมานกปฺปรุกฺขคามนิคมาทโยปิ อตฺเถวฯ อถ กสฺมา ‘‘อรญฺญา’’ติ กถิตาติ อมนุสฺสา วา สตฺตา ชาติภินฺนตฺตา จ เต อคามาเยว, เตเนว ‘‘นิมนุสฺสมฺหิ อรญฺญมฺหี’’ติ วุตฺตํฯ ติรจฺฉานวตฺถุสฺมิมฺปิ ‘‘นาโค วา โหตุ สุปณฺณมาณวกาทีนํ วา อญฺญตโร อนฺตมโส สกฺกํ เทวราชานํ อุปาทาย โย โกจิ อมนุสฺสชาติโก สพฺโพว อิมสฺมิํ อตฺเถ ติรจฺฉานคโตติ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ชาติภินฺนตาย อมนุสฺสาวาโส อรญฺญนฺติ เวทิตพฺโพฯ อพฺภนฺตรสีมาย วิจารณาฯ

อิทานิ อุทกุกฺเขปสีมาย สํวณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโตฯ ตตฺถ ‘‘สพฺพา ภิกฺขเว นที อสีมาฯ สพฺโพ สมุทฺโท อสีโมฯ สพฺโพ ชาตสฺสโร อสีโมฯ นทิยา วา ภิกฺขเว สมุทฺเท วา ชาตสฺสเร วา ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’’ติ ปญฺญตฺตา, อยํ อุทกุกฺเขปสีมา นามฯ

ตตฺถ ‘‘สพฺพา ภิกฺขเว นที อสีมา’’ติ เอตฺถ อสีมสทฺเท อกาโร วิรหตฺโถ, อสีมา พทฺธสีมา วิรหิตาติ อตฺโถฯ ญตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาปิ พนฺธสีมาวิรหิตาติ วุตฺตํ โหติฯ ปฏิเสธตฺโถ วา, อสมฺมนฺนิตพฺพาติ อตฺโถฯ วุฑฺฒิอตฺโถ วา, ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ ยถา สิกฺขิตสิกฺขา นิฏฺฐิตสิกฺขาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อสีมาสีมกิจฺจนิฏฺฐปฺปตฺตาติ อตฺโถฯ ญตฺติทุติยกมฺม วาจํ สาเวตฺวา สมฺมตาปิ อสมฺมตาเยว, อตฺตโน สภาเวเนว คามสีมา วิย พทฺธสีมาสทิสาติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน นทีชาตสฺสรสมุทฺทานํ พทฺธสีมาย อเขตฺตภาโว ทสฺสิโต โหติฯ เอวํ ‘‘สพฺพา ภิกฺขเว นที อสีมา’’ติอาทินา นทีสมุทฺทชาตสฺสรานํ พทฺธสีมาภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตตฺถ โลกโวหารสิทฺธาสุ เอตาสุ นทีอาทีสุ อพทฺธสีมาสุ ปุน วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ วาลิกาทีหิ สีมปริจฺฉินฺทนํ กตฺตุกาโม ภควา ‘‘นทิยา วา ภิกฺขเว สมุทฺเท วา ชาตสฺสเร วา ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ อาทิมาหฯ ตตฺถ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสติ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เตเนวาห สมนฺตปากาทิกาย วินยฏฺฐกถายํ ‘‘ถามมชฺฌิเมน ปุริเสนา’’ติฯ ยทิ วฑฺฒกีปุริสมิจฺเฉยฺย, ‘‘วฑฺฒกีปุริเสนา’’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, น ปเนวํ วุตฺตํ, เตน ญายติ ‘‘ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสา’’ติฯ ติวิธา หิ ปุริสา อุตฺตมปุริโส มชฺฌิมปุริโส ปกติปุริโสติฯ ตตฺถ อุตฺตมปุริโส นาม สพฺพญฺญุ ภควา, โส หิ ภควา สพฺพสตฺตุตฺตโม ถามยสสมฺปตฺติอิสฺสริยาทีหิ ตถา หิ ตถาคตสฺส ถาโมฯ

‘‘กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธมงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถํ ฉทฺทนฺติเม’’ติฯ

วุตฺตานํ ทสนฺนํ หตฺถิกุลานํ พลานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กาฬาวก นฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโน พลํฯ ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส พลํฯ ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺส พลํ, ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺส พลํฯ ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ปิงฺคลสฺส พลํฯ ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโน พลํฯ ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ พลํ, ตํ เอกสฺส มงฺคลสฺส พลํฯ ยํ ทสนฺนํ มงฺคลานํ พลํ, ตํ เอกสฺส เหมสฺส พลํฯ

ยํ ทสนฺนํ เหมวตานํ พลํ, ตํ เอกสฺส อุโปสถสฺส พลํฯ ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ฉทฺทนฺตสฺส พลํฯ ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส กายพลํฯ ‘‘นารายนสงฺขาตํ พล’’นฺติปิ อิทเมว วุจฺจติฯ ตตฺถ นารา วุจฺจนฺติ รสฺมิโย, ตา พหู นานาวิธา ตโต อุปฺปชฺชนฺตีติ นารยนํ, วชิรํ, ตสฺมา วชิรสงฺขาตํ พลนฺติ ปิ อตฺโถ, ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถิโกฏิสหสฺสํ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ, อิทํ ตถาคตสฺส กายพลํฯ อิสฺสริยาทิพลวิธานํ ปน ตํตํ สุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ มชฺฌิมปุริโส นาม วฑฺฒกิปุริโส โส หิ ตถาคตสฺส พลํ ปฏิจฺจ สิเนรุปพฺพตราชํ สาสปพีเชน มินนฺโต วิย สเตนปิสหสฺเสนปิ สตสหสฺเสนปิ มิเนตุํ อภพฺโพ, อนฺตมโส ปาทงฺคุฏฺฐ โส ปาทงฺคุฏฺฐกมฺปิ คณฺเหตุํ อภพฺโพวฯ ตสฺส ปกติปุริสโต มหนฺตภาเวน มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมปุริโส นาม ชาโต, ตถา หิ สุคตวิทตฺถิ วฑฺฒกิสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย, วฑฺฒกิหตฺเถน ทิยฑฺฒหตฺโถ โหติ, ตถา วฑฺฒกิวิทตฺถิ ปกติปุริสสฺส ทฺเว วิทตฺถิโย, ปกติปุริสหตฺเถน ปริปุณฺณหตฺโถ โหติ ตถา หิ สุคตวิทตฺถิ นาม อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย, วฑฺฒกิหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถ โหตีติ กุฏิการสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อยํ อิธ มชฺฌิมปุริโสติ นาธิปฺเปตาฯ กสฺมา กุฏิการสิกฺขาปเทเยว ติหตฺถาติ วฑฺฒกิหตฺเถน ติหตฺถาฯ ปมาณยุตฺโต มญฺโจติ ปกติวิทตฺถิยา นววิทตฺถิปฺปมาโณ มญฺโจติ วุจฺจติ ยถา, เอวํ มชฺฌิมปุริเสนา’ติ อิธ อวตฺวา’ถามมชฺฌิเมน ปุริเสนา’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตาฯ ปกติปุริโส นาม’ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโน พล’นฺติ วุตฺตปุริโส ปกติปุริโส นามฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ เอกจฺเจ ปุญฺญวนฺตา ราชา อชาตสตฺตุ ชีวโก โกมารภจฺโจ อิตฺถิยาปิ วิสาขา มิคารมาตาติ เอวมาทโย ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรนฺติ, น ปน เต มชฺฌิมปุริสา นาม โหนฺติ, ปกติปุริโส เยว, ปุญฺญวนฺตภาเวน วิเสสปุริสตฺตาฯ อิธ ปน ปกติปุริโสเยว ถาม มชฺฌิมปุริโสติ อธิปฺเปโตฯ อุทกุกฺเขปาติ อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนา, เตเนวาห มาติกาฏฺฐกถายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ อุทกุกฺเขปาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาหฯ

อุทกุกฺเขเปนา’ติ อยญฺเหตฺถตฺโถ ฯ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุ ยํฐานํ มชฺชิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา ปริสปริยนฺตโต อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนํ, อยํ ตตฺถ นทีอาทีสุ โลกโวหาร สิทฺธาสุ ตาสุเอว อพทฺธสีมาสุ อปราปิ สมานสํวาสา เอกูโปสถาติ กงฺขาวิตรณิยํ ปน ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปาติ ยํ ฐานํ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตโต อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนํฯ ตตฺถ ยถา อกฺขธุตฺตา ทารุคุฬํ ขิปนฺติ, เอวํ อุทกํ วา วาลิกํ วา หตฺเถน คเหตฺวา มชฺฌิเมน ปุริเสน สพฺพถาเมน ขิปิตพฺพํฯ ยตฺถ เอวํ ขิตฺตํ อุทกํ วา วาลิกา ปตติ, อยํ อุทกุกฺเขโป นามฯ อยํ ตตฺถ สมาน สํวาสา เอกูโปสถาติ, อยํ เตสุ นทีอาทีสุ อุทกุกฺเขปปริจฺฉินฺนา สีมา สมานสํวาสาเจว เอกูโปสถาจา’ติ อตฺถโยชนํ กตฺวา อยํ เอเตสํ นทีอาทีนํ อนฺโตเยว ลพฺภติ, น พหิ, ตสฺมา นทิยา วา ชาตสฺสเร วา ยตฺตกํ ปเทสํ ปกติวสฺสกาเล จตูสุ มาเสสุ อุทกํ โอตฺถรติ, สมุทฺเท ยสฺมิํ ปเทเส ปกติวีจิโย โอสริตฺวา สณฺฐหนฺติ, ตโตปฏฺฐาย กปฺปิยภูมิฯ ทุพฺพุฏฺฐิกาเล วา คิมฺเห วา นทีชาตสฺสเรสุ สุกฺเขสุปิ สาเอว กปฺปิยภูมิฯ สเจ ปน สุกฺเข ชาตสฺสเร วาปิํ วา ขณนฺติ วปฺปํ วา กโรนฺติ, ตํ ฐานํ คามเขตฺตํ โหติฯ ยา ปเนสา กปฺปิยภูมีติ วุตฺตา, ตโต พหิ อุทกุกฺเขปสีมา น คจฺฉติ, อนฺโตเยว คจฺฉติ, ตสฺมา เตสํ อนฺโตปริสปริยนฺตโต ปฏฺฐาย สมนฺตาอุทกุกฺเขป ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ คณฺฐิปเท ปน ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปาติ ปน เอติสฺสา นทิยา จตุวคฺคาทีนํ สงฺฆานํ วิสุํ จตุวคฺคกรณียาทิกมฺมกรณกาเล สีมาปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ติจีวเรน วิปฺปวาสปริจฺเฉททสฺสนตฺถมฺปิ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย ปริจฺเฉททสฺสนํ วิยาติ อาจริยา, ตสฺมา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทาภาเวปิ อนฺโตนทิยํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธ’นฺติ ลิขิตํฯ ตตฺถ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทาภาเวปี’ติ อิทํ ปทํ สมนฺตโต อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺน’นฺติ มหาอฏฺฐกถาวจเนน วา สมนฺตา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’ติ มาติกาฏฺฐกถาย กงฺขา วิตรณิยญฺจ วุตฺตวจเนน วา, ‘‘ตตฺถาปิ หิ มชฺฌิมปุริโส น ญายติ, ตถา สพฺพถาเมน ขิปน’’นฺติ วา, ‘‘เอตทตฺถเมว หิ วาลิกาทีหิ สีมปริจฺฉินฺทน’’นฺติ วา วิมติวิโนทนีวจเนหิ วา น สเมติฯ

คนฺถกาเรนาปิ ปรูปวาทวิวชฺชนตฺถํ ‘‘อยํ อมฺหากํ ขนฺตี’’ติ อวตฺวา’อจริยา’ติ อญฺญกตฺตาเร นิทสฺสิตฺวา ปรโต นิคมเน ‘‘อิทํ สพฺพํ สุฏฺฐุ วิจาเรตฺวา ครุกุเล ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺพํ ยุตฺตํ คเหตพฺพํ, อิตรํ ฉฑฺเฑตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ ตสฺมา อญฺเญสํ อาจริยานํ มเตน ลิขิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญถา ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อารูฬฺเห อฏฺฐกถาวจเน จ กงฺขาวิตรณี-วิมติวิโนทนีวจนานิ จ มกฺเขตพฺพานิ ภเวยฺยุํ, คนฺถาปิ อญฺญมญฺญวิรุทฺธา ภเวยฺยุํ, ภควตา ปญฺญตฺตสิกฺขาปทมฺปิ สาวกานํ มเตน ปฏิสงฺขริตพฺพํ ภเวยฺย ภควตา ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ ปน น มกฺเขตพฺพํ, ยถา ปญฺญตฺเตเยว วตฺติตพฺพํ วกฺขติ หิ วตฺถุํ ชานิตฺวาปิ มชฺชํ ปิวโต ภิกฺขุสฺส ปาจิตฺติยํ, สามเณรสฺส ปน ชานิตฺวา ปิวโต สีลเภโท, น อชานิตฺวาติ วุตฺตํ ตตฺถ การณํ มคฺคิตพฺพํ, สิกฺขาปท ปญฺญตฺติยา พุทฺธานเมว วิสยตฺตา น วา มคฺคิตพฺพํ, ยถา ปญฺญตฺเตเยว วตฺติตพฺพ’นฺติ ตสฺมา สมนฺตา อุทกุกฺเขปาติ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานุรูปํ สมนฺตโต อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนนฺติ วา อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพนฺติ วา อุทกุกฺเขเปน ปิ ปริจฺฉินฺนา สีมาติวา สมนฺตา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพติ วา วุตฺตธมฺมสงฺคาหกตฺเถรานํ วจนเมว ปมาณํ เต หิ พุทฺธมตญฺญุโน, อิทญฺจ วจนํ ภควโต น ปจฺจกฺขวจนํ นาปิสงฺคาหกตฺเถรานํ วจนํ อถวา ‘‘ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ ปน เอติสฺสา นทิยา…เป.… สตฺตพฺภนฺตรสีมาย ปริจฺเฉททสฺสนํ วิย สีมปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺต’นฺติ อาจริยา ยสฺมา วทนฺติ, ตสฺมา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทาภาเวปิ อนฺโตนทิยํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธนฺติ อิมิสฺสา อตฺถโยชนาย น ธมฺมสงฺคาหกตฺเถราปิ ปวิฏฺฐา, คนฺถกาโรปิ อปวิฏฺโฐฯ

กสฺมาติ เจ ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อารูฬฺเหสุ วินยฏฺฐกถาสุเจว ตพฺพิวรณภูตาสุ สิโลกฏีกาสุ จ ‘‘อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนํ, อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพํ, อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’’ติ อาทินา พหูหิ อากาเรหิ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทเมว ลิขนฺติ, ตสฺมา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถราปิ อปฺปวิฏฺฐาติ วิญฺญายติ คนฺถกาโร ปิ ปรูปวาทวิวชฺชนตฺถํ ‘‘อาจริยา’’ติ อญฺญกตฺตาเร นิทสฺเสติ, ตสฺมา คนฺตฺถกาโรปิ อปฺปวิฏฺโฐติ วิญฺญายติ, อิทญฺจ วจนํ เกสญฺจิ เถรานํ อตฺตโนมติ, อตฺตโนมติจ นาเมสา สพฺพทุพฺพลา, สิเนรุปพฺพตราชํ สาสปพีเชน มิเนนฺโต วิย สพฺพญฺญุพุทฺเธน ปญฺญตฺตสฺส อุทกุกฺเขปาติ สิกฺขาปทสฺส อตฺถํ วทนฺตานํ มหากสฺสปยสโมคฺคลิปุตฺตติสฺสปภุตีนญฺจ เตสํ สิสฺสานุสิสฺสานํ มหาวิหารวาสีนญฺจ วจนํ โก นาม ปุคฺคโล มกฺเขตุํ สกฺขิสฺสติ, อุปสมฺปทาทิกมฺมสฺส จ ครุกมฺมตฺตา สาสนสฺส มูลตฺตา จ ครุเกเยว ฐาตพฺพํฯ ‘‘ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ ภควตา ปญฺญตฺตํ, กถํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุทกุกฺเขปารหฏฺฐานเมว อุทกุกฺเขปสีมา, อุทาหุ อุทกุกฺเขเปเนว อุทกุกฺเขปสีมาติ โจทนํ ปริหรนฺโต อฏฺฐกถาจริโย กถํ ปน อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพนฺตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ กถนฺติ กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉา, กถํ เกน การเณน อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพํ อุทกาสิญฺจนสงฺเขเปน อุกฺขิปิตพฺพํ อถ โข เลฑฺฑุขิปนทารุคุฬขิปนากาเรน อุกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อกฺขธุตฺตาติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ ‘‘สีโห คายติ นงฺคุฏฺฐํ, สีโห จาเลติ วาลธิ’’นฺติ เอตฺถ วิย ทารุคุฬํ ขิปนฺติ สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต อตฺถวเสน ทารุคุฬกีฬกา ธุตฺตชนาติ วิญฺญายติ อกฺขสทฺโท หิ ชูเตปิ นิรูฬฺโหฯ

ทารุคุฬนฺติ ภมํ อาโรเปตฺวา อารคฺเคน กตทารุวิกติ อยญฺเหตฺถตฺโถ… ยถา อกฺขธุตฺตา ทารุคุฬกา ธุตฺตชนา ทารุคุฬํ หตฺเถน คเหตฺวา อตฺตโน พลํ ทสฺเสนฺตา วิย สพฺพถาเมน อตฺตานํ โอนมิตฺวา ขิปนฺติ, เอวเมว ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุทกํ วา วาลิกํ วา หตฺเถน คเหตฺวา อตฺตโน พลํ ทสฺเสนฺตาวิย โอนมิตฺวา สพฺพถาเมน นิสินฺนสฺส วา ฐิตสฺส วา ปริสปริยนฺตโต อนุปริยายิตฺวา ขิปิตพฺพํ, เอวํ จิตฺตํ อุทกํ วา วาลิกํ วา ยตฺถ ยสฺมิํ ฐาเน ปตติ, อยเมโก อุทกุกฺเขโป นามาติ ‘‘อยเมโก อุทกุกฺเขโป’’ติ อิมินา ปเทน ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ วิสุํวิสุํ กมฺมกรณาธิกาเร สีมนฺตริกตฺตา อญฺญสฺสาปิ อุทกุกฺเขปสฺส สมฺภวํ ทสฺเสติ, เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน ทฺเว สงฺฆา วิสุํวิสุํ อุโปสถาทิกมฺมํ กโรนฺติ, ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปานํ อนฺตเร อญฺโญ เอโก อุทกุกฺเขโป อุปจารตฺถาย ฐเปตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, วิมติวิโนทนิยมฺปิ ‘‘ตสฺส อนฺโตติ ตสฺส อุทกุกฺเขปปริจฺฉินฺนสฺส ฐานสฺส อนฺโต น เกวลญฺจ ตสฺเสว อนฺโต, ตโต พหิปิ เอกสฺส อุทกุกฺเขปสฺส อนฺโต ฐาตุํ น วฏฺฏตีติ วจนํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทสฺส ทุพฺพิชานโต กมฺมโกปสงฺกา โหตี’’ติ วุตฺตํ, สารตฺถทีปนิยํ ปน ‘‘ตสฺส อนฺโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิโต กมฺมํ โกเปตีติ อิมินา ปริจฺเฉทโต พหิ ยตฺถ กตฺถจิ ฐิโต กมฺมํ น โกเปตีติ ทีเปตี’’ติ วตฺวา มาติกาฏฺฐกถาวจนมฺปิ ปฏิกฺขิปิ, ตํ เอกสงฺฆํ สนฺนิปาตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, ยถา จ มหาสีมาย ขณฺฑิตฺวา พทฺธานํ ขณฺฑสีมานํ อญฺญมญฺญสงฺกรวิวชฺชนตฺถํ สีมนฺตริกา ฐปิตา, เอวเมว อตฺตโน สภาเวน คามสีมา วิย สยํ ชาตสีมายํ นทีสมุทฺทชาตสฺสรานํ อติมหนฺตภาเวน อุทกุกฺเขเปน อุทกุกฺเขปสีมา ภควตา อนุญฺญาตา, ตถาปิ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานมิว อญฺญมญฺญสงฺกรวิวชฺชนตฺถํ ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปสีมานํ อนฺตเร สีมนฺตริกตฺถาย อญฺโญ อุทกุกฺเขโป ฐเปตพฺโพ’ติ วุตฺตํ, สนิมิตฺตา พทฺธสีมา, สอุทกุกฺเขปา อุทกุกฺเขปสีมา, สีมนฺตริกา วิย เอโก อุทกุกฺเขโป ทฏฺฐพฺโพ, เตเนว วิมติวิโนทนิยํ ‘‘อิทญฺเจตฺถ สีมนฺตริกาวิธานํ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานํ สีมนฺตริกาอนุชานนสุตฺตานุโลมโต สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, เอกสฺมิํ สงฺฆสนฺนิปาเต ปน เอกสฺส อุทกุกฺเขปสฺส พหิ ติฏฺฐนฺโตปิ กมฺมํ น โกเปตีติ ทฏฺฐพฺพํ วุตฺตญฺหิ วิมติวิโนทนิยํ ภควตา นิทานวเสน เอกคามสีมนิสฺสิตานํ เอกสภาคานญฺจ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานเมว อญฺญมญฺญํ สมฺเภทชฺโฌตฺถรณํ สีมนฺตริกํ วินา อพฺยวธาเน ฐานญฺจ ภควตา อนุมตเมวาติ ญตฺวา อฏฺฐกถาจริยา อิธาปิ สีมนฺตริกาวิธานมกํสุ วิสภาคสีมานมฺปิ หิ เอกสีมนิสฺสิตตฺตํ เอกสภาวตฺตญฺจาติ ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคเต สติ เอว สีมนฺตริกํ วินา ฐานํ สมฺเภทาย โหติ, นาสตีติ ทฏฺฐพฺพ’นฺติฯ เอวํ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุ สมนฺตาอุทกุกฺเขปาติ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานุรูปํ อุทกุกฺเขเปน ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา รสฺสปภเว นทีชาตสฺสรปเทเส อุทกุกฺเขเปน วินาว อตฺตโน สภาเวน คามสีมายมิว สพฺพถา กปฺปิยภาวํ ทสฺเสตุํ สเจ ปน นาติทีฆา โหติ, ปภวโต ปฏฺฐาย ตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ ปภวโต ปฏฺฐายาติ ยสฺมิํ ปเทเส จตุมาสปรมา นที สนฺทติ, ตสฺส อุปริมภาคโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ ยาว มุขทฺวารา ติ ยาว นทีตีรเมเวตฺถ มุขทฺวาราติ อธิปฺเปตาฯ สพฺพตฺถา’ติ สพฺพสฺมิํ นทีปเทเส อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ นตฺถี ติ อุทกุกฺเขเปน ปวตฺตา สีมา อุทกุกฺเขปสีมาฯ กริตพฺพนฺติ กมฺมํ, กรกรเณติ ธาตุ, รมฺมปจฺจโยฯ

กรเณติ มโนทฺวารวีถิยา สตฺตมกุสลชวนจิตฺตสมุฏฺฐาปิตวาโยธาตุยา วิการภูโต กายปโยโค, เตน กายปโยเคน ขิปิตพฺพํ อุทฺธฏํ กมฺมนฺติ วุจฺจติ ปรมตฺถวเสน ปน กายปโยคสงฺขาตาย จิตฺตํ ชวาโยธาตุยา วิปฺผาเรน เทสนฺตรปฺปตฺติสมุฏฺฐาปิกา อฏฺฐกลาปปุญฺชาเยวฯ อุทกุกฺเขปสีมาย กมฺมํ อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ ตํ เอตฺถ รสฺสปภวนทิยา นตฺถีติ อตฺโถฯ อยญฺเหตฺถตฺโถ สเจ นที นาติทีฆา โหติ อฑฺฒโยชนํ วา คาวุตํ วา อฑฺฒคาวุตํ วา, ตสฺสา ปวตฺตนฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ยาว นทีตีรา สพฺพตฺถ นทีปเทเส อชฺโฌตฺถริตฺวา สงฺโฆ นิสีทติ, ตตฺถ ตสฺมิํ นทีปเทเส สมนฺตโต อวเสสนทิยา อภาวา วคฺคกมฺมสงฺกาภาเวน อุทกุกฺเขปสีมา กมฺมํ นตฺถิ, เกวลา นที สีมาเยวาติ สารตฺถทีปนิยมฺปิ มาติกาฏฺฐกถายลีนตฺถปฺปกาสนิยมฺปิ เอตเทว สนฺนิฏฺฐานํ วุตฺตํ วิมติวิโนทนิยํ ปน ยตฺถ ขุทฺทเก อรญฺเญ มหนฺเตหิ วา ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณตาย วคฺคกมฺมสงฺกาภาเวน สตฺตพฺภนฺตรสีมาเปกฺขา นตฺถิ, ตตฺถ สตฺถพฺภนฺตรสีมา น อุปฺปชฺชติ, เกวลารญฺญสีมาเยว ตตฺถ สงฺเฆน กมฺมํ กาตพฺพํ นทีอาทีสุปิ เอเสว นโย วกฺขติ หิ สเจ นที นาติทีฆา โหติ, ปภวโต ปฏฺฐาย ยาวมุขทฺวารา สพฺพตฺถ สงฺโฆ นิสีทติ, อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ นตฺถี’ติ อาทิ จ อุภยตฺถาปิ จฯ ยสฺสํ ทิสายํ สตฺตพฺภนฺตรสฺส วา อุทกุกฺเขปสฺส วา โอกาโส นปฺปโหติ, ตตฺถ กถํ มินนํ ขิปนํ วา ภเวยฺย, คามเขตฺตาทีสุ ปวิสนโต อเขตฺเต สีมา ปวิฏฺฐา นามาติสีมา วิปชฺเชยฺย, อเปกฺขาย สีมุปฺปตฺติยํ ปน ยโต ปโหติ, ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา สยเมว ปริปุณฺณา ชายนฺติฯ ยโต ปน นปฺปโหติ, ตตฺถ อตฺตโน เขตฺตปฺปมาเณเนว ชายนฺติ, น พหีติ วุตฺตํ, เอตฺถ จ’สีมาเปกฺขาย สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา สยเมว ปริปุณฺณา ชายนฺตี’ติ วุตฺตตฺตา อุทกุกฺเขปํ วินาเยว อเปกฺขาย สีมาย อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชตี’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ อยุตฺตรูปํ วิย ทิสฺสติฯ กสฺมาติ เจ ปาฬินยวิโรธโต วิมติวิโนทนิยํ ปรโต วุตฺตวจเนนาปิ วิโรธโต จฯ อิทญฺจ วจนํ อาจริยสฺส เกสญฺจิ ปุคฺคลานํ วาทปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํ ภเวยฺยฯ กสฺมา ปรโต วุตฺตวจเนน อฆฏิยตฺตา จ ปาฬิยฏฺฐกถาฏีกาวจเนหิปิ วิรุชฺฌนโต จ, ตํ ปรโต วณฺณยิสฺสามฯ

ยถา จ โลเก วติํ อปริกฺขิปิตฺวา ‘‘อิทํ วติยา ฐาน’’นฺติ จ ยถา จ นงฺคลโกฏิยา อกสิตฺวา ‘‘อิทํ กสิกฏฺฐาน’’นฺติ จ ยถา จ วตฺถุํ กโรนฺตา มนุสฺสา กุธารีผรสุอาทินา รุกฺเข อจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อิทํ มม กุธาริปตนฏฺฐาน’’นฺติ จ ยถา จ ทาตฺเตน อลายิตฺวา ‘‘อิทํ มม ลายิตฏฺฐาน’’นฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํ, เอวเมว อุทกํ วา วาลิกํ วา หตฺเถน อขิปิตฺวา ‘‘อยเมโก อุทกุกฺเขโปติ จ, อุทกปตนฏฺฐานนฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํฯ เอตฺถ จ ทฺเว ภิกฺขู เอวํ วิวาทํ กโรนฺติ วิมติวิโนทนิยํ ‘‘ยตฺถ ขุทฺทเก อรญฺเญ มหนฺเตหิ ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณตาย วคฺคกมฺมสงฺกาภาเวน สตฺตพฺภนฺตรสีมาเปกฺขา นตฺถิ, ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรสีมา น อุปฺปชฺชติ, เกวลารญฺญสีมาเยว ตตฺถ สงฺเฆน กมฺมํ กตฺตพฺพํ นที อาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วกฺขติ หิ สเจ นที นาติทีฆา โหติฯ ปภวโต ปฏฺฐาย ยาว มุขทฺวารา สพฺพตฺถ สงฺโฆ นิสีทติ, อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ นตฺถี’ติอาทิํ, อิมินา เอว วจเนน วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย สติ เอว อุทกุกฺเขปสีมา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสตีติ ทฏฺฐพฺพ’นฺติ วุตฺตตฺตา อุทกุกฺเขปํ วินาว ปริสปริยนฺตโต ปฏฺฐาย สีมาเปกฺขาย สเหว อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ ตสฺมา อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ นตฺเถวาติ เต เอวํ วตฺตพฺพา ‘‘มา สปฺปุริสา เอวํ วเทยฺยาถ อาจริยวรญฺจ มา อพฺภาจิกฺขถ อิทญฺจ วจนํ อาจริยวรสฺส เนยฺยวจนํ, ปรโตปิ อาจริยวโร สนฺนิฏฺฐานํ วกฺขติ วินยฏฺฐกถาสุเจว สารตฺถทีปนิยญฺจ วุตฺตวจเนหิปิ ตว วจนํ อสํสนฺเทว, วิมติวิโนทนิยเมว ปรโต วุตฺตวจเนนาปิ น ฆฏิยติฯ กถํ เนยฺยวจนํ โหตีติฯ ‘‘สีมาเปกฺขาย สติ เอว…เป.… นสฺสตี’’ติ เอตฺถ สีมาเปกฺขาย วินา มคฺคคมนนฺหานาทิ อตฺเถหิ ภิกฺขูหิ อรญฺเญ วา นทีอาทีสุปิวา ปวิฏฺฐกฺขเณเยว นุปฺปชฺชติ, สีมาเปกฺขาย สติเอว อรญฺเญ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา’ติ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานุรูปํ อพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชติ’ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุปิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเข’ปาติ ปญฺญตฺต สิกฺขาปทานุรูปํ อุทกุกฺเขเปน สห อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ, น อุทกุกฺเขเปน วินาติ อยํ เนยฺยตฺโถฯ นาสตีติเอตฺถ อุทกุกฺเขเปน วินาติ อตฺโถปิ น ลพฺภเตฯ เอวญฺจ สติ วิมติวิโนทนิยํ เยว ปุน ตตฺถาติ โลกโวหารสิทฺธาสุ เอตาสุ นทีอาทีสุ ตีสุ อพทฺธสีมาสุ ปุนวคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สาสนโวหารสิทฺธาย อพทฺธสีมาย ปริจฺเฉทํ ทสฺเสนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ปาฬิยํ ‘‘ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสา’’ติ อาทีสุ อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปิยติ เอตฺถาติ อุทกุกฺเขโป, อุทกสฺส ปถโนกาโส, ตสฺมา อุทกุกฺเขปาฯ

อยญฺเหตฺถ ปทสมฺพนฺธวเสน อตฺโถ… ‘‘ปริส ปริยนฺตโต ปฏฺฐาย สมนฺตา ยาว มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุทกุกฺเขโป อุทกปตนฏฺฐานํ, ตาว ยํ ตํ ปริจฺฉินฺนํ ฏฺฐานํ, อยํ ตตฺถ นทีอาทีสุ อปรา สมานสํวาสา อุทกุกฺเขปสีมา’’ติ วุตฺตอตฺถปเทหิปิ สมานํ ภเวยฺย อาจริยเมว หิ เกจิปน สมนฺตา อพฺภนฺตรํ มินิตฺวา ปริจฺเฉทกรเณเนว สีมา สญฺชายติ, น สยเมวาติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺภนฺตฺยาทินา เกจิวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มินนขิปเน โทสํ ทสฺเสตฺวา จ ยํ ปเนตฺถ อพฺภนฺตรมินนปฺปมาณสฺส วาลิกาทิขิปนกมฺมสฺส จ ทสฺสนํ, ตํ สยํชาตสีมานํ ฐิตฏฺฐานปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ กตํ, คามูปจารฆรูปจารชานนตฺถํ เลฑฺฑุสุปฺปาทิขิปนวิชานนทสฺสนํ วิย, เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ สีมํ วา พนฺธนฺติ อุทกุกฺเขปํ วา ปริจฺเฉท’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ กเตปิ ตสฺส ปริจฺเฉทสฺส ปภวโต ญาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺเตน ถูลโต ญตฺวา อนฺโตติฏฺฐนฺเตหิ นิราสงฺกฏฺฐาเน ฐาตพฺพํ อญฺญํ พหิกโรนฺเตหิ อติทูเร นิราสงฺกฏฺฐาเน เปเสตพฺพนฺติ วา, ตสฺมา ยถา วุตฺตสีมาเปกฺขวเสเนว ตาสํ สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมานํ อุปฺปตฺติ, ตพฺพิคเมน วินาโส จ คเหตพฺโพติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ, อญฺโญ วา ปกาโร อิโต ยุตฺตตโร คเวสิตพฺโพ’ติ อาหฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ อญฺโญ วา ปกาโร อิโต ยุตฺตตโร คเวสิตพฺโพ’ติ อิมินา อาจริยสฺส วจเนน อิมสฺส วจนสฺส อตฺตโนมติภาวญฺจ อาจริยสฺส อปฏิสมฺภิทาปตฺตภาวญฺจ ทสฺเสติฯ อิทญฺจ วจนํ น ภควโต ปจฺจกฺขวจนํ, นาปิธมฺมสงฺคาหกตฺเถรานํ วจนํ, ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อนารูฬฺหา, นาปิ อฏฺฐกถาย สํวณฺณนาจริยสฺส วาทปฺปกาสนเมว ตสฺมา อสลฺลกฺขิตพฺพเมว สารตฺถทีปนิยมฺปิ สเจ นที นาติทีฆา โหตีติ อิมิสฺสา สํวณฺณนาธิกาเร อุทกุกฺเขปสีมา กมฺมํ นตฺถีติ ยสฺมา สพฺโพปิ นทีปเทโส ภิกฺขูหิ อชฺโฌตฺถโฏ, ตสฺมา สมนฺตโต นทิยา อภาวา อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ นตฺถี’ติ วุตฺตํ ตถา หิ สมนฺตโต นทิยา อภาวา อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ นตฺถี’ติอิมสฺส อนฺวยวเสน วา อตฺถาปตฺติวเสน วา สมนฺตโต นทิยา ภาเว สติ อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ อตฺเถว วคฺคกมฺมปริหารตฺถนฺติ อตฺโถ ลพฺภเต มาติกาฏฺฐกถาย ลีนตฺถปฺปกาสนิยมฺปิ ‘‘สมนฺตา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพติ ปโหนกฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ ยตฺถ ปน กุนฺนทิยํ นปฺปโหติฯ

ตตฺถ ปโหนกฏฺฐาเน อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’ติวุตฺตํฯ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’ติ อิมินา วจเนน สีมาเปกฺขาย สห อุทกุกฺเขปํ วินา อตฺตโน สภาเวเนว นุปฺปชฺชตีติ วิญฺญายติ, ตถา หิ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทเก กตฺตาเร อสติ กถํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ ภเวยฺย ตสฺมา ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย สติ เอว อุทกุกฺเขปสตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสตี’ติ อิทํ วจนํ สารตฺถทีปนิยญฺจ มาติกาฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตวจเนหิ อญฺญมญฺญวิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ วิมติวิโนทนิยํเยว จ ‘‘มโหเฆน ปน อุนฺนตฏฺฐานโต นินฺนฏฺฐาเน ปตนฺเตน ขโต ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา ลกฺขณยุตฺโต ชาตสฺสโรว เอตฺถาปิ ขุทฺทเก อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถิ สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพํ, โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา’’ติ วุตฺตํ ตถา หิ อยมาจริยวโร ปุพฺเพ ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย สติ เอว อุทกุกฺเขปสตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสตี’’ติ วตฺวา ปรโต กถมาจริยวเรน ‘‘เอตฺถาปิ ขุทฺทเก อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถิ’’ตฺยาทิวจนมุจฺจเต, ตตฺถายํ วิคฺคโห อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปียติ เอตฺถาติ อุทกุกฺเขโป อุทกสฺส ปตโนกาโส กินฺตุํ, ฐานํ กริตพฺพํ กิจฺจํ กร กรเณติ ธาตุ ริจฺจปจฺจโย ยํฯ ‘‘อชฺเชว กิจฺจํ อาตปฺป’’นฺติ ยถา, อุทกุกฺเขปสฺส กิจฺจํ กรณํ อุทกุกฺเขปกิจฺจํฯ สมุทฺเท ปนา ติ เอตฺถ ปน สทฺโท วิเสสตฺโถ, ปกฺขนฺตรตฺโถติปิ อปเร วิเสสตฺเถ ปน นทีชาตสฺสเรสุ มหนฺเตสุ อุทกุกฺเขปสีมายเมว กาตพฺพํ, ขุทฺทเก ปน เกวเล นทีชาตสฺสเรปิ กาตพฺพํ สมุทฺเท ปน วิเสสโต อุทกุกฺเขปสีมายเมว กาตพฺพนฺติ อยํ ปน สทฺทสฺส วิเสสตฺโถฯ สพฺพถา ติ สพฺเพน สพฺพํฯ อุทกุกฺเขปสีมายเมวา ติ เอตฺถ เอวกาโร สนฺนิฏฺฐานตฺโถ, อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพํ, น สมุทฺทสีมาย กทาจีติ อตฺโถ ยุชฺชเตวฯ นทีชาตสฺสเรสุ ปน มหนฺเตสุ อุทกุกฺเขปสีมาย กาตพฺพํ, ขุทฺทเก นทีชาตสฺสเรเยว น กาตพฺพนฺติ อยํ อตฺโถ สามตฺถิยโต ลพฺภเตว นทีชาตสฺสเรสุ ขุทฺทกมหนฺตภาเวน นทีชาตสฺสรอุทกุกฺเขปาติ ทฺเว ทฺเว สีมา ลพฺภนฺติ สมุทฺเท ปน กสฺมา สมุทฺทอุทกุกฺเขปวเสน ทฺเว น ลพฺภนฺตีติ สมุทฺเท ปน กสฺมา สมุทฺทอุทกุกฺเขปวเสน ทฺเว น ลพฺภนฺตีติ โจทนํ มนสิสนฺธายาห ‘‘โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา ติ สมุทฺทสฺส อติมหนฺตภาเวน สมุทฺทโมติณฺเณ ภิกฺขู หตฺถปาสนยนํ วา พหิสมุทฺทกรณํ วา กาตุํ อติทุกฺกรํ ตสฺมา สพฺพถา สพฺเพน สพฺพํ อุทกุกฺเขปสีมายเมว กาตพฺพนฺติ อยมาจริยวรสฺส อธิปฺปาโยฯ ยทิ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย สติ เอว อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺเชยฺย, เอวํ สติ สมุทฺทโมติณฺเณ ภิกฺขุสมูเหว หตฺถปาสโต พหิ กเรยฺย, เอวญฺจ สติ โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา’ติ เหตุปทมฺปิ นิรตฺถกํ ภเวยฺย น ปเนวํ สกฺกา วตฺตุํ, เตน ญายติ ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ อุทกุกฺเขปปโยชน’’นฺติฯ อปิจ เตสํ อาจริยานํ อธิปฺปาเยน ‘‘มยํ อุทกุกฺเขปสีมาย น กโรม, เกวลํ สมุทฺเทเยว กโรมา’’ติ อิจฺฉมาเน สติ กถํ กริสฺสนฺติฯ ตสฺมา เตสํ มเตน สีมาเปกฺขาย สเหว อุทกุกฺเขปสีมาย สมฺภวโต คตคตฏฺฐาเน อุทกุกฺเขปสีมา ภเวยฺย เอวญฺจ สติ ‘‘สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพํ, โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา’’ติ วจนมฺปิ นิรตฺถกํ ภเวยฺย เอวญฺจ ปน วเทยฺย… สพฺพโส สมุทฺทสีมาย อลพฺภมานตํ สนฺธาย ‘‘สมุทฺเท ปนา’’ตฺยาทิวจนํ อาจริยวเรน วุตฺตนฺติ ตถาปิ น วตฺตพฺพํ กสฺมา เอวญฺจ อตฺเถ อิจฺฉมาเน สติ ‘‘สมุทฺเท ปน สพฺพตฺถ อุทกุกฺเข ปสีมาว ลพฺภตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา นเนวํ วุตฺตํฯ อถวา ปกรณาทิวเสน สทฺทตฺเถ วิภชฺชียมาเนปิ วิรุชฺฌเตว กถํ สํโยควเสน ‘‘สวจฺฉํ เธนุมาเนหี’’ติ วุตฺเต ‘‘คาวี’’ติ วิญฺญายติ, น วฬวาฯ ‘‘อวจฺฉํ เธนุ’’นฺติ วุตฺเต คาวีติ วิญฺญายติ, น วฬวาติ เอตฺถ วิย กทาจิปิ เอวสทฺเทน นิวตฺเตตพฺพสฺส สมุทฺทสฺส นทิยมิว นาติทีฆภาเว อลพฺภมาเน สติ ‘‘สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ เอวกาเรน อวตฺตพฺพํ สิยา, ตถา หิ สํโยควิปฺปโยควเสน ‘‘สวจฺฉํ เธนุํ, อวจฺฉํ เธนุ’’นฺติ วุตฺเต คาวีติ วิญฺญายติ, น วฬวาฯ

วฬวา จ นาม โยนิมคฺคสฺส อติสมฺพาธตฺตา วิชายิตุํ น สกฺโกนฺติ, คพฺภสฺส ปริณตกาเล กุจฺฉิํ ผาเลตฺวา อาชญฺญโปตกํ คณฺหนฺติ เอวํ เอกคพฺเภเนว มรนฺติ ตสฺมา ‘‘วฬวํ สวจฺฉ’’นฺติวา อวจฺฉ’’นฺติ วา วตฺตุํ นารหติ เอวเมว กทาจิปิ นาติทีฆสมุทฺทสฺสปิ อนุปลพฺภมานตฺตา ตํ นิวตฺตาปเกน เอวสทฺเทน ‘‘สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ อปทิสิตุํ นารหติเยว ตสฺมา อุทกุกฺเขเปน สีมา อุปฺปชฺชตีติ นิฏฺฐเมตฺถาว คนฺตพฺพํ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวญฺจ อตฺเถ อิจฺฉมาเน สติ สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมาว ลพฺภตีติ วตฺตพฺพํ สิยา น ปเนวํ วุตฺต’’นฺติ เตน ญายติ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ วาลิกาทีหิ ขิปนนฺติ อปิจ วิมติวิโนทนิยํเยว ‘‘คจฺฉนฺติยา ปน นาวาย กาตุํ น วฏฺฏติฯ กสฺมา อุทกุกฺเขปมตฺตเมว หิ สีมา, ตํ นาวา สีฆเมว อติกฺกเมติ เอวํ สติ อญฺญิสฺสา สีมาย ญตฺติ, อญฺญิสฺสา อนุสาวนา โหตี’’ติ อิมสฺส สํวณฺณนาธิกาเร ตนฺติ สีมํฯ สีฆเมว อติกฺกเมตีติ อิมินา ตํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺโต เอว ปริวตฺตมานาย กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ เอตทตฺถเมว หิ วาลิกาทีหิ สีมาปริจฺฉินฺทนํฯ อิตรถา ‘‘พหิปริวตฺตา นุโข โน วา’’ติ กมฺมโกปสงฺกา ภเวยฺยฯ อญฺญิสฺสา อนุสาวนาติ เกวลาย นทีสีมาย อนุสาวนา’ติ อาจริยวเรน วุตฺตํฯ ยทิสี มาเปกฺขาย สห อตฺตโน สภาเวน อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺเชยฺย, เอวํ สติ นาวาย คตคตฏฺฐาเน สมนฺตโต สภา วิย ปริขิปิตฺวา อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺเชยฺย, อุปฺปชฺชมาเนปิ จ อญฺญิสฺสา อนุสาวนาติ จ อปราย อุทกุกฺเขปสีมาย อนุสาวนาติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย น ปเนวํ วุตฺตํ อถาปิ วเทยฺย ‘‘ปฐโมติณฺณฏฺฐาเนเยว สีมาเปกฺขา โหติ, คตคตฏฺฐาเน นตฺถี’’ติ, ตมฺปิ วจนํ อยุตฺตเมวฯ กสฺมา ยาว กมฺมํ น นิปฺผนฺนํ, ตาว สีมาเปกฺขาย วินา อสมฺภวโต เตน ญายติ ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ อุทกุกฺเขปํ วินา สีมาเปกฺขาย สเหว อตฺตโน สภาเวน อุทกุกฺเขปสีมา นุปฺปชฺชตี’’ติ นิฏฺฐเมตฺถาว คนฺตพฺพํ ตสฺมา นาวาย กมฺมํ กโรนฺเตหิ ถิรตรํ กตฺวา นาวํ อคมนียํ กตฺวาว กาตพฺพํฯ สารตฺถทีปนิยมฺปิ ‘‘คจฺฉนฺติยา ปน นาวาย กาตุํนวฏฺฏตีติ เอตฺถ อุทกุกฺเขปํ อนติกฺกมิตฺวา ปริวตฺตมานาย กาตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ ปน วเทยฺย ‘‘ยาว ปริสา วฑฺฒติ, ตาว สีมาปิ วฑฺฒติ ปริสปริยนฺตโต อุทกุกฺเขโปเยว ปมาณนฺติ วินยฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา ปริสวเสน วฑฺฒมานา อุทกขิปนํ วินาเยว วฑฺฒติ อุปจารสีมา วิย ตสฺมา อุทกุกฺเขเปน ปโยชนํ นตฺเถวา’’ติฯ ตํ นุ, อยญฺเหตฺถตฺโถ… อุทกุกฺเขปสีมา นาเมสา วฑฺฒมานา ปริสวเสเนว วฑฺฒติ พทฺธสีมายํ ปน วฑฺฒมานา สมูหวเสน วฑฺฒติฯ กสฺมา ปริสวเสน วฑฺฒมานา ปริสปริยนฺตโต อุทกุกฺเขโป กาตพฺโพติฯ

อปเร เอวํ วทนฺติ ปุพฺเพ อุทกุกฺเขโปเยว ปมาณํ, ปุน อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถิ, กถินตฺถตสาฏกทานกมฺมวาจาวิย ตถา หิ กถินตฺถตสาฏกทานกาเล วุตฺตกมฺมวาจา เอกาเยววฏฺฏติ, อตฺถเตเยว กถิเน ปุน วรสาฏกํ ลภิตฺวา กมฺมวาจาย ทานกิจฺจํ นตฺถิ เอวเมว เอตฺถาปิ ปุพฺเพ อุทกุกฺเขโปเยว ปมาณํ, ปุน อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถีติ เต อุปจารสีมายมิว มญฺญิตฺวา วทนฺติ อุปจารสีมายญฺหิ ปุริสาย นิสินฺนฏฺฐานเมว อุปจารสีมาภาเวน วฑฺฒติ อิธ ปน ปริสปริยนฺตโต อุทกุกฺเขปปฺปมาเณน วฑฺฒติเยว น อุทกุกฺเขปํ วินาว อิชฺฌเต ‘‘กถํ ปน อุทกํ อุกฺขิปิตพฺพํ ยถา อกฺขธุตฺตา ทารุคุฬํ ขิปนฺติ, เอวํ อุทกํ วา วาลิกํ วา หตฺเถน คเหตฺวา ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สพฺพถาเมน ขิปิตพฺพํ, ยตฺถ เอวํ ขิตฺตํ อุทกํ วา วาลิกํ วา ปตติ, อยเมโก อุทกุกฺเขโป’’ติ อฏฺฐกถาวจนํ ภินฺทนฺติ นามฯ กิมิวาติ เจ, เย ปน ‘‘กมฺมเมว กมฺมกรณํ กโรติ, นตฺถิ นิรยปาลา’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว นิรเย นิรยปาลา’’ติ เทวทูตสุตฺตํ ภินฺทนฺติ วิยาติฯ เอวญฺจปน วเทยฺย เย อุทกุกฺเขเปน สห อิชฺฌนฺติ, เตปิ ‘‘สเจปิ หิ ภิกฺขุสหสฺสํ ติฏฺฐติ, ตสฺส ฐิโตกาสสฺส พาหิรนฺตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขูนํ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย อุปฺปนฺนาย ตาย สห สยเมว สญฺชาตา สตฺตพฺภนฺตรสีมา สมานสํวาสกาติ อธิปฺปาโยฯ ยตฺถ ปน ขุทฺทเก อรญฺเญ มหนฺเตหิ วา ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณตาย วคฺคกมฺมสงฺกาภาเวน สตฺตพฺภนฺตรสีมาเปกฺขา นตฺถิ, ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรสีมา น อุปฺปชฺชติ, เกวลารญฺญสีมายเมว ตตฺถ สงฺเฆน กมฺมํ กาตพฺพํ นทีอาทีสุปิ เอเสวนโย’’ติ วิมติ วิโนทนิยํ วุตฺตวจนํ ภินฺทนฺติ นามาติฯ ตํ น, เตน โน กา หานิ เอวมฺปิ อมฺหากํ วาเท โกจิ วิโรโธ น วิชฺชเตวฯ กสฺมาติ เจ, อิเม ทฺเว สทฺทรจนาปิ อสมฺพนฺธาว ภินฺนลกฺขณา ภินฺนวิสยา เจตา สีมาฯ กถํ สทฺทรจนา อสมฺพนฺธาฯ ยถา อรญฺเญ ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรสีมา น อุปฺปชฺชติ, เกวลารญฺญเมวาติ วุจฺจติ, เอว เมว ‘‘นทิยาปิ สพฺพตฺถ สงฺโฆ นิสีทติ, อุทกุกฺเขปสีมา นุปฺปชฺชตี’’ติ อวตฺวา ‘‘อุทกุกฺเขปสีมา กมฺมํ นตฺถี’’ติ กฺริยาปรามสนวเสน วุตฺตํฯ กริตพฺพํ กมฺมํฯ กิํ ตํ, ขิปนํฯ เอวมฺปิ สทฺทรจนา อสมฺพนฺธาวฯ ‘‘วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ…เป.… อุทกุกฺเขปสีมา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชติ, นาสตี’’ติ เอตฺถ ‘‘นาสตี’’ติ อิมสฺส อุทกุกฺเขเปน วินาปีติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตวฯ

กสฺมาติ เจ ‘‘สีมาเปกฺขาย สติเอวา’’ติ อิมินา อนุโลมนยวเสน ‘‘สีมาเปกฺขาย อสติ นุปฺปชฺชตี’’ติ อตฺโถ ยุชฺชเตวฯ เกจิปน ‘‘สมนฺตา อพฺภนฺตรํ มินิตฺวา ปริจฺเฉทกรเณเนว สีมา สญฺชายติ, น สยเมวา’’ติ วทนฺติ ตํ น คเหตพฺพํฯ ยทิ หิ…เป.… ยถา เจตฺถ, เอวํ อุทกุกฺเขปสีมายปิ นทีอาทีสุปิ ตตฺถาปิ หิ มชฺฌิมปุริโส น ญายติ, ตถา สพฺพถาเมน ขิปนนฺติ อิมินาปิ วจเนน อาจริยวรสฺส อุทกุกฺเขเปน สเหว สีมาเปกฺขาย สติ อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ, นาสตีติ อธิปฺปาโย ญายติฯ กถํ ภินฺนลกฺขณา, คามสีมสตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา กิญฺจาปิ อพทฺธสีมสามญฺเญน สมานา, น ปน สมานลกฺขณา ตถา หิ ‘‘อสมฺมตาย ภิกฺขเว สีมาย อฏฺฐปิตาย ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ยา ตสฺส คามสฺส วา คามสีมา, นิคมสฺส วา นิคมสีมา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’’ติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา สพฺโพปิ คามปเทโส คามสีมาติ อนุญฺญาตา, น สตฺตพฺภนฺตรสีมาย วิย สมนฺตา เลฑฺฑุปาตุกฺเขเปน อนุญฺญาตา อพฺภนฺตรสีมายปิ อคามเก เจ อรญฺเญ ยํ นิสฺสาย วิหรติ, ตสฺส อรญฺญสฺส อรญฺญสีมาติ นานุญฺญาตา ตถา นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุปิ คามสีมายมิว สพฺโพ นทีสมุทฺทชาตสฺสรปเทโส นทีสมุทฺทชาตสฺส รสีมาติ เอวเมว น อนุญฺญาตา ตถา อพฺภนฺตรสีมายมิว สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตราติ วา นานุญฺญาตา เอวมิมา คามสีมสตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา ภินฺนลกฺขณา, ตสฺมา ภควตา ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานุสาเรเนว คามสีมายปิ ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา สพฺโพ คามปเทโส คามสีมาว โหติ, สตฺตพฺภนฺตรสีมายปิ ‘‘สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา’’ติ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานุสาเรน สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรสีมา สีมาเปกฺขาย สห สยเมว อุปฺปชฺชตี’’ติ มินนามินนวิจารณา ปน นิรตฺถกาว ตถา อุทกุกฺเขปสีมายปิ ‘‘มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานุรูปํ อุทกุกฺเขเปน สเหว อุปฺปชฺชตีติ นตฺถิ ขิปนาขิปน วิจารณาย ปโยชนนฺติฯ กถํ ภินฺนวิสยา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อรญฺญวิสยา, อุทกุกฺเขปสีมา นทีสมุทฺทชาตสฺสรวิสยา, เอวมฺปิ เอตา คามสีมสตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา ภินฺนวิสยาว ตสฺมา ‘‘นทีอาทีสุ เอเสว นโย’’ติ วุตฺเตปิ สตฺตพฺภนฺตรสีมา อเปกฺขาย สเหว อตฺตโน สภาเวเนว สตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชติ ยถาฯ

เอวเมว อุทกุกฺเขปสีมายปิ อเปกฺขาย สห อุทกุกฺเขปํ กตฺวาว วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ, น วินาติ สนฺนิฏฺฐานํ กาตพฺพํฯ นนุ จ มาติกาฏฺฐกถายํ ปริจฺเฉทพฺภนฺตเร หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิโตปิ, ปริจฺเฉทา พหิ อญฺญํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ฐิโตปิ กมฺมํ โกเปติ, อิทํ สพฺพอฏฺฐกถาสุ สินฺนิฏฺฐาน’นฺติ วุตฺตวจเน นวิรุชฺฌตีติ เจฯ ตํ น, มาติกาฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน ทฺเวสงฺฆา วิสุํวิสุํ อุโปสถาทิกมฺมํ กโรนฺติ, ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปานํ อนฺตเร อญฺโญ เอโก อุทกุกฺเขโป อุปจารตฺถาย ฐเปตพฺโพ’’ติ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ วิสุํ วิสุํ กมฺมกรณาธิกาเร วุตฺตตฺตาฯ สารตฺถทีปนิยมฺปิ ‘‘ตตฺถ อญฺญํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ฐิโตปิ กมฺมํ โกเปตีติ อิทํ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺฐกถายํ อุปลพฺภติฯ ยทิ เจตํ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ วิสุํวิสุํ อุโปสถาทิกมฺมกรณาธิกาเร วุตฺตตฺตา อุทกุกฺเขปโต พหิ อญฺญํ อุทกุกฺเขปํ อนติกฺกมิตฺวา อุโปสถาทิกรณตฺถํฯ ฐิโต สงฺโฆ สีมาสมฺเภทสมฺภวโต กมฺมํ โกเปตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตํ สิยาฯ เอวํ สติ ยุชฺเชยฺย, เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ อญฺญํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทนฺติ ทุติยํ อุทกุกฺเขปํ อนติกฺกมนฺโตปิ โกเปติฯ กสฺมา, อตฺตโน อุทกุกฺเขปสีมาย ปเรสํ อุทกุกฺเขปสีมาย อชฺโฌตฺถตตฺตา สีมาสมฺเภโท โหติ, ตสฺมา โกเปตี’ติ ‘‘อิทํ สพฺพอฏฺฐกถาสุ สนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ จ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ สพฺพาสุปิ อฏฺฐกถาสุ สีมาสมฺเภทสฺส อนิจฺฉิตตฺตา เตเนว อตฺตโน จ อญฺเญสญฺจ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทสฺส อนฺตรา อญฺโญ อุทกุกฺเขโป สีมนฺตริกตฺถาย ฐเปตพฺโพติ วุตฺตํฯ อญฺเญ ปเนตฺถ อญฺญถาปิ ปปญฺเจนฺติ, ตํ น คเหตพฺพ’นฺติ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํฯ ตสฺส ‘‘อนฺโตหตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิโต กมฺมํ โกเปตี’’ติ อิมินา ปริจฺเฉทโต พหิ ยตฺถกตฺถจิ ฐิโต กมฺมํ น โกเปตีติ ทีเปตีติ สารตฺถทีปนีวจเนนาปิ เอกสฺมิํ สงฺฆสนฺนิปาเต ปริจฺเฉทโต พหิ อญฺญํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ฐิโตปิ กมฺมํ น โกเปตีติ เวทิตพฺพเมตํ สารตฺถทีปนิยํเยว อิมมตฺถํ ทฬฺหิกรณวเสน อุทกุกฺเขปปฺปมาณา สีมนฺตริกา สุวิญฺเญยฺยตรา โหติ, สีมาสมฺเภทสงฺกา จ น สิยาติ สามิจิทสฺสนตฺถํ อญฺโญ อุทกุกฺเขโป สีมนฺตริกตฺถาย ฐเปตพฺโพ’ติ วุตฺตํฯ

ยตฺตเกน ปน สีมาสมฺเภโท น โหติ, ตตฺตกํ ฐเปตุํ วฏฺฏติเยว, เตนาหุ โปราณา ‘‘ยตฺตเกน สีมสงฺกโร น โหติ, ตตฺตกมฺปิ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ขุทฺทกํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ อิทมฺปิ อุทกุกฺเขปสีมาย ปริสวเสน วฑฺฒนโต สีมสมฺเภทสงฺกา สิยาฯ ตํ นิวารณตฺถเมว วุตฺตนฺติฯ

ปาฬิํ อฏฺฐกถญฺเจว, ฏีกาวิมติอาทิเก;

โอโลเกตฺวา ปุนปฺปุนํ, มญฺญนฺตุ กวิปุงฺควาติ;

อยเมตฺถ อุทกุกฺเขปสีมาย วิจารณาฯ

ชนปทสีมา นาม เอกสฺส รญฺโญ วิชิเต ปวตฺโต มหามจฺจานํ นิวาสภูโต เอกเมโก ปเทโส ชนปทสีมา นามฯ

รฏฺฐสีมา นาม กาสิโกสลาทิกา โสฬส มหาชนปทาฯ ‘‘โสฬสมหานคร’’นฺติปิ เตสํ นามํฯ ตตฺถ โสฬส มหาชนปทานิ นามฯ องฺครฏฺฐํ, มคธรฏฺฐํ, โกสลรฏฺฐํ, วชฺชิรฏฺฐํ, เจติยรฏฺฐํ, กุรุรฏฺฐํ, ปญฺจาลรฏฺฐํ, มชฺฌรฏฺฐํ, สุรเสนรฏฺฐํ, อสฺสกรฏฺฐํ, อวนฺติรฏฺฐํ, คนฺธาลรฏฺฐํ, มลฺลรฏฺฐํ, กมฺโพชรฏฺฐนฺติ อิมานิ โสฬสมหาชนปทานิ นามฯ อิเม โสฬสมหาชนปทา มชฺฌิมปเทเสเยว ปวตฺตา มหารฏฺฐา นาม ตทญฺเญปิ สุนาปรนฺตรฏฺฐาทิกา พหุตราวฯ ตถา ปจฺจนฺตวิสเยปิ รามญฺญาทิกา อเนกปฺปเภทา มหารฏฺฐา อตฺเถว เตปิ สพฺเพ รฏฺฐสีมา นามฯ โลกิยสตฺเถสุ ปน ยสฺมิํ ปเทเส ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทวเสน จตุวณฺณานิ วสนฺติ, โส ปเทโส ‘‘มหารฏฺโฐ’’ติ ปวุจฺจติฯ วุตฺตญฺเห ตํ โปราเณหิฯ

‘‘ปวตฺตา จตุวณฺณานํ, ยสฺมิํ ปเทเส น วิชฺชเต;

โส มิลกฺขุเทโส วุตฺโต, ปุญฺญภูมิ ตโต ปร’’นฺติฯ

รชฺชสีมา นาม เอกสฺส รญฺโญ อาณาปวตฺตฏฺฐานํ รชฺชสีมา นามฯ

ทีปสีมา นาม สมุทฺทนฺตเร วา นทิมชฺเฌ วา ปวตฺตา ทีปา ทีปสีมา นามฯ ยสฺมิํ ปน ทีเป คามา วสนฺติ, โส คามสีมาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, วกฺขติ หิ สุกฺเข ชาตสฺสเร วาปิํ วา ขณนฺติ วปฺปํ วา กโรนฺติ, ตํ ฐานํ คามเขตฺตํ โหตีติฯ

จกฺกวาฬสีมา นาม ‘‘อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทสสตสหสฺสานิ ตีณิสหสฺสานิ จตฺตาริสตานิ ปญฺญาสญฺจโยชนานิฯ

ปริกฺเขปโต

‘‘สพฺพํ สตสหสฺสานิ, ฉตฺติํสปริมณฺฑลํ;

ทสญฺเจว สหสฺสานิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิจา’’ติฯ

วุตฺตํ เอกํ จกฺกวาฬํ จกฺกวาฬสีมา นามฯ เอวํ ปนฺนรสปฺปเภทา โหติ สีมาฯ ตตฺถ อิทฺธิมา ปุคฺคโล ยสฺมิํ ยสฺมิํ วา สีเม อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กโรติ, ตตฺถ ตตฺถ คเต ภิกฺขู หตฺถปาสนยนํ วา พหิสีมกรณํ วา กาตุํ ฉนฺทารหานํ, ฉนฺทํ อาหริตฺวา กาตุํ สกฺกุเณยฺยภาโวเยว ปมาณํฯ เอวมสกฺโกนฺเต อนิทฺธิมปุคฺคเล สนฺธาย อติมหนฺตารญฺเญ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อนุญฺญาตาฯ ตตฺถ สีมาเปกฺขาย สห สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรสีมา อตฺตโน สภาเวเนว ชาตา ตถา นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุปิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปสีมา อนุญฺญาตา ตตฺถปิ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขํ กตฺวา อุทกุกฺเขเปน สห อุทกุกฺเขปสีมา อุปฺปชฺชติ ตถา คามนิคมชนปทนครรฏฺฐรชฺชสีมาสุปิ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ พทฺธสีมา อนุญฺญาตาฯ ตโต ปเรสุ ปน คามสีมสตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา นุญฺญาตสุตฺตานุโลมนยสามตฺถิยโต ขุทฺทเกสุ คามนิคมชนปทนคเรสุ ตตฺถ ตตฺถ คเต ภิกฺขู โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยาว อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กาตพฺพเมว ตถา ขุทฺทเก อรญฺเญปิ นทีชาตสฺสเรปิ ยถาสุขํ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กาตพฺพเมวาติฯ

เอวํ ปริจฺฉินฺทนลกฺขเณน อเภเทปิ พทฺธาพทฺธวเสน ทุวิธาฯ ตปฺปเภเทน ปนฺนรสวิธา, สรูปวเสน ปน ขณฺฑสีมา, อุปจารสีมา, สมานสํวาสสีมา, อวิปฺปวาสสีมา, ลาภสีมา, คามสีมาฯ นิคมสีมา, นครสีมา, อพฺภนฺตรสีมา, อรญฺญสีมา, อุทกุกฺเขปสีมา, นทีสีมา, ชาตสฺสรสีมา, สมุทฺทสีมา, ชนปทสีมา, รฏฺฐสีมา, รชฺชสีมา, ทีปสีมา, จกฺกวาฬสีมาติเอกูนวีสปฺปเภเท ปิ สีเม วิปตฺติลกฺขณํ ปหาย สมฺปตฺติลกฺขณปฺปกาสกํ สีมวิโสธนีนาม ปกรณํ สมตฺตํฯ

อิติ

‘‘สีมวิโสธนิํ นาม, นานาคนฺถสมาหฏํ;

กริสฺสํ เม นิสาเมนฺตุ, สาธโว กวิปุงฺควาฯ

ปาฬิํ อฏฺฐกถญฺเจว, มาติกาปทภาชนิํ;

โอคาเหตฺวาน ตํ สพฺพํ, ปุนปฺปุนมเสสโตฯ

อตฺตโนมติคนฺเถสุ, ฏีกาคณฺฐิปเทสุ จ;

วินิจฺฉยวิมตีสุ, มาติกาฏฺฐกถาสุปิฯ

สพฺพํ อเสสกํ กตฺวา, สํสนฺทิตฺวาน เอกโต;

ปวตฺตา วณฺณนา เอสา, โตสยนฺตี วิจกฺขเณ’’ติฯ

อิเมสํ คาถาปทานํ อตฺโถ สพฺพโส สํวณฺณิโต โหติฯ

สีมสมฺปตฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ

ปริสสมฺปตฺตินาม เอกวีสติวชฺชนียปุคฺคเล วชฺเชตฺวา เอตรหิ ญตฺติจตุตฺถกมฺเมน อุปสมฺปนฺนา ภิกฺขู ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปญฺจวคฺคโต ปฏฺฐาย, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ทสวคฺคโต ปฏฺฐาย สพฺเพ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา นิสินฺนา โหนฺติ, อยํ ปริสสมฺปตฺติ นามฯ ตตฺถ เอกวีสติ วชฺชนียา นาม ‘‘น ภิกฺขเว สค ฏฺฐาย ปริสายา’’ติ วจนโต เหฏฺฐา ‘‘น ภิกฺขเว ภิกฺขุนิยา นิสินฺนปริสาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ อาทินานเยน วุตฺตา ภิกฺขุนี, สิกฺขมานา, สามเณโร, สามเณรี, สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก, อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนโก, อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิตฺตโก, อาปตฺติยา อปฺปฏิกมฺเม อุกฺขิตฺตโก, ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโก, ปณฺฑโก, เถยฺยสํวาสโก, ติตฺถิยปกฺกนฺตโก, ติรจฺฉานคโต, มาฆาตุตโก, ปิตุฆาตโก, อรหนฺตฆาตโก, ภิกฺขุนิทูสโก, สงฺฆเภทโก, โลหิตุปฺปาทโก, อุภโตพฺยญฺชนโกติ เต พหิสีมกรณวเสน นิสินฺนาติ อตฺโถฯ ยทิ เต หตฺถปาเส วา สีเมเยว วา โหนฺติ, เต อวชฺเชตฺวา ปญฺจวคฺคาทิโก ปกตตฺตคโณ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา นิสินฺโน โหติ, การกสงฺโฆ สาวชฺโช, กมฺมํปน น กุปฺปติ กสฺมา อวคฺคารหตฺตาฯ อปเรปน เอวํ วทนฺติ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนสฺส อวนฺทนีเยสุ อวุตฺตตฺตา, เตน สทฺธิํ สยนฺตสฺส สหเสยฺยาปตฺติยา อภาวโต ตสฺส จ ปฏิคฺคหณสฺส รูหนโตติ ตเทว ยุตฺตตรนฺติ วิญฺญายติ, กิญฺจาปิ ยาว โส ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ, ตาว วนฺทิตพฺโพฯ

ยทา ปน ‘‘อสฺสมโณมฺหี’’ติ ปฏิชานาติ, ตทา น วนฺทิตพฺโพติ อยเมตฺถ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนสฺส หิ ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานนฺตสฺเสว ภิกฺขุภาโว, น ตโตปรํฯ ภิกฺขุภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต หิ อนุปสมฺปนฺนปกฺขํ ภชตีติ มชฺฌิมคณฺฐิปเท สารตฺถทีปนิยญฺจ วุตฺตตฺตา อนฺติมวตฺถุ อชฺฌาปนฺนปุพฺโพ ภิกฺขุ อตฺตโน การณํ อชานิตฺวาว เตน สห ปญฺจวคฺคคโณ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กโรติ, การกสงฺโฆ อนวชฺโช, กมฺมมฺปิ น กุปฺปตีติ, เตสํ มติมตฺตเมวฯ กสฺมา สหเสยฺยาปตฺติ อภาโวปิ ตสฺส ภิกฺขุสญฺญาย ปติฏฺฐิตตฺตา, ปฏิคฺคหณรุหณสฺส จ ตสฺมิํ ปุคฺคเล ภิกฺขูติ สทฺทหิตตฺตา เตน ปุคฺคเลน สหเสยฺยาปตฺติปิ นตฺถิ, ปฏิคฺคหณญฺจ รุหติ, เอกวีสติวชฺชนียปุคฺคเลปิ ตถาวิธสฺส อวิจาริกตฺตา เตน สห ปญฺจวคฺคคโณ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมํ กโรนฺโต การกสงฺโฆ อสญฺจิจฺจ อนุปวชฺโชฯ กมฺมํ ปน กุปฺปตีติ อมฺหากํ ขนฺติ, อิโต ยุตฺตตโร ลพฺภมาโน ปริเยสิตพฺโพวฯ

ปริสสมฺปตฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ

เอวํ วตฺถุญตฺติอนุสาวนสีมปริสสมฺปตฺติวเสน ปญฺจหิ องฺเคหิ สมฺปนฺโนติ ปญฺจงฺโคติ วา สมคฺเคน สงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน ฐานารเหน อุปริภาวํ สมาปนฺโนติ วา ทฺวีหิ การเณหิ ลทฺธนาโม ญตฺติ จตุตฺถอุปสมฺปนฺนภาโว อติทุลฺลโภวฯ

เอวํ พุทฺธุปฺปาโท ทุลฺลโภ, ตโต ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จา ติ อิเมสํ ติณฺณํ ปทานํ อตฺโต วุตฺโตเยว โหติฯ

อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิรจิเต สีมวิโสธเน

อุปสมฺปทากณฺโฑ ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. กปฺปวินาสกณฺโฑ

อิทานิ พุทฺธุปฺปาททุลฺลภกถา

‘‘พุทฺโธ จ ทุลฺลโภ โลเก, สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ;

สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเก, สปฺปุริสาติ ทุลฺลภา’’ติฯ