ยทา ตุมฺเห, สาฬฺหา, อตฺตนาว ชาเนยฺยาถ – อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา, อิเม ธมฺมา วิญฺญุปฺปสตฺถา, อิเม ธมฺมา สมตฺตา สมาทินฺนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ, อถ ตุมฺเห, สาฬฺหา, อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาถา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

‘‘ส โข โส, สาฬฺหา, อริยสาวโก เอวํ วิคตาภิชฺโฌ วิคตพฺยาปาโท อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปติสฺสโต เมตฺตาสหคเตน เจตสา…เป.… กรุณา…เป.… มุทิตา…เป.… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเฌน ผริตฺวา วิหรติฯ โส เอวํ ปชานาติ – ‘อตฺถิ อิทํ, อตฺถิ หีนํ, อตฺถิ ปณีตํ, อตฺถิ อิมสฺส สญฺญาคตสฺส อุตฺตริ [อุตฺตริํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นิสฺสรณ’นฺติฯ ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติฯ

‘‘โส เอวํ ปชานาติ – ‘อหุ ปุพฺเพ โลโภ, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํ; อหุ ปุพฺเพ โทโส…เป.… อหุ ปุพฺเพ โมโห, ตทหุ อกุสลํ, โส เอตรหิ นตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสล’นฺติฯ โส ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. กถาวตฺถุสุตฺตํ

[68] ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กถาวตฺถูนิฯ กตมานิ ตีณิ? อตีตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ อโหสิ อตีตมทฺธาน’นฺติฯ อนาคตํ วา, ภิกฺขเว, อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ ภวิสฺสติ อนาคตมทฺธาน’นฺติฯ เอตรหิ วา, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ โหติ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธาน’’’นฺติ [เอวํ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ (สี. ปี. ก.), เอวํ โหติ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ (สฺยา. กํ.)]ฯ

‘‘กถาสมฺปโยเคน, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา กจฺโฉ ยทิ วา อกจฺโฉติฯ

สจายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน เอกํสพฺยากรณียํ ปญฺหํ น เอกํเสน พฺยากโรติ, วิภชฺชพฺยากรณียํ ปญฺหํ น วิภชฺช พฺยากโรติ, ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณียํ ปญฺหํ น ปฏิปุจฺฉา พฺยากโรติ, ฐปนียํ ปญฺหํ น ฐเปติ [ถปนียํ ปญฺหํ น ถเปติ (ก.)], เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อกจฺโฉ โหติฯ สเจ ปนายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน เอกํสพฺยากรณียํ ปญฺหํ เอกํเสน พฺยากโรติ, วิภชฺชพฺยากรณียํ ปญฺหํ วิภชฺช พฺยากโรติ, ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณียํ ปญฺหํ ปฏิปุจฺฉา พฺยากโรติ , ฐปนียํ ปญฺหํ ฐเปติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กจฺโฉ โหติฯ

‘‘กถาสมฺปโยเคน, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา กจฺโฉ ยทิ วา อกจฺโฉติฯ สจายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน ฐานาฐาเน น สณฺฐาติ ปริกปฺเป น สณฺฐาติ อญฺญาตวาเท [อญฺญวาเท (สี. สฺยา. กํ. ปี.), อญฺญาตวาเร (ก.)] น สณฺฐาติ ปฏิปทาย น สณฺฐาติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อกจฺโฉ โหติฯ สเจ ปนายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน ฐานาฐาเน สณฺฐาติ ปริกปฺเป สณฺฐาติ อญฺญาตวาเท สณฺฐาติ ปฏิปทาย สณฺฐาติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กจฺโฉ โหติฯ

‘‘กถาสมฺปโยเคน, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา กจฺโฉ ยทิ วา อกจฺโฉติฯ สจายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อกจฺโฉ โหติฯ สเจ ปนายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน น อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรติ น พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ, น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กจฺโฉ โหติฯ

‘‘กถาสมฺปโยเคน, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา กจฺโฉ ยทิ วา อกจฺโฉติฯ สจายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน อภิหรติ อภิมทฺทติ อนุปชคฺฆติ [อนุสํชคฺฆติ (ก.)] ขลิตํ คณฺหาติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อกจฺโฉ โหติฯ สเจ ปนายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน นาภิหรติ นาภิมทฺทติ น อนุปชคฺฆติ น ขลิตํ คณฺหาติ, เอวํ สนฺตายํ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กจฺโฉ โหติฯ

‘‘กถาสมฺปโยเคน , ภิกฺขเว, ปุคฺคโล เวทิตพฺโพ ยทิ วา สอุปนิโส ยทิ วา อนุปนิโสติฯ อโนหิตโสโต, ภิกฺขเว, อนุปนิโส โหติ, โอหิตโสโต สอุปนิโส โหติฯ โส สอุปนิโส สมาโน อภิชานาติ เอกํ ธมฺมํ, ปริชานาติ เอกํ ธมฺมํ, ปชหติ เอกํ ธมฺมํ, สจฺฉิกโรติ เอกํ ธมฺมํฯ โส อภิชานนฺโต เอกํ ธมฺมํ, ปริชานนฺโต เอกํ ธมฺมํ, ปชหนฺโต เอกํ ธมฺมํ, สจฺฉิกโรนฺโต เอกํ ธมฺมํ สมฺมาวิมุตฺติํ ผุสติฯ เอตทตฺถา, ภิกฺขเว, กถา; เอตทตฺถา มนฺตนา; เอตทตฺถา อุปนิสา; เอตทตฺถํ โสตาวธานํ, ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติฯ

‘‘เย วิรุทฺธา สลฺลปนฺติ, วินิวิฏฺฐา สมุสฺสิตา;

อนริยคุณมาสชฺช, อญฺโญญฺญวิวเรสิโนฯ

‘‘ทุพฺภาสิตํ วิกฺขลิตํ, สมฺปโมหํ [สสมฺโมหํ (ก.)] ปราชยํ;

อญฺโญญฺญสฺสาภินนฺทนฺติ, ตทริโย กถนาจเร [ตทริโย น กถํ วเท (ก.)]ฯ

‘‘สเจ จสฺส กถากาโม, กาลมญฺญาย ปณฺฑิโต;

ธมฺมฏฺฐปฏิสํยุตฺตา, ยา อริยจริตา [อริยญฺจริตา (สี.), อริยาทิกา (ก.)] กถาฯ

‘‘ตํ กถํ กถเย ธีโร, อวิรุทฺโธ อนุสฺสิโต;

อนุนฺนเตน มนสา, อปฬาโส อสาหโสฯ

‘‘อนุสูยายมาโน โส, สมฺมทญฺญาย ภาสติ;

สุภาสิตํ อนุโมเทยฺย, ทุพฺภฏฺเฐ นาปสาทเย [นาวสาทเย (สี. ปี.)]ฯ

‘‘อุปารมฺภํ น สิกฺเขยฺย, ขลิตญฺจ น คาหเย [น ภาสเย (ก.)];

นาภิหเร นาภิมทฺเท, น วาจํ ปยุตํ ภเณฯ

‘‘อญฺญาตตฺถํ ปสาทตฺถํ, สตํ เว โหติ มนฺตนา;

เอวํ โข อริยา มนฺเตนฺติ, เอสา อริยาน มนฺตนา;

เอตทญฺญาย เมธาวี, น สมุสฺเสยฺย มนฺตเย’’ติฯ สตฺตมํ;

8. อญฺญติตฺถิยสุตฺตํ

[69] ‘‘สเจ, ภิกฺขเว, อญฺญติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ตโยเม, อาวุโส, ธมฺมาฯ กตเม ตโย? ราโค, โทโส, โมโห – อิเม โข, อาวุโส, ตโย ธมฺมาฯ อิเมสํ, อาวุโส, ติณฺณํ ธมฺมานํ โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (สี.) อธิปฺปายาโส (สฺยา. กํ. ปี.) อธิ ป ยสุ ณ = อธิปฺปยาโส] กิํ นานากรณ’นฺติ? เอวํ ปุฏฺฐา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ กินฺติ พฺยากเรยฺยาถา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณาฯ สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถฯ ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘สเจ , ภิกฺขเว, อญฺญติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ตโยเม, อาวุโส, ธมฺมาฯ กตเม ตโย? ราโค, โทโส, โมโห – อิเม โข, อาวุโส, ตโย ธมฺมา; อิเมสํ, อาวุโส, ติณฺณํ ธมฺมานํ โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส กิํ นานากรณ’นฺติ? เอวํ ปุฏฺฐา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ – ‘ราโค โข, อาวุโส, อปฺปสาวชฺโช ทนฺธวิราคี, โทโส มหาสาวชฺโช ขิปฺปวิราคี, โมโห มหาสาวชฺโช ทนฺธวิราคี’’’ ติฯ

‘‘‘โก ปนาวุโส, เหตุ โก ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา ราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา ราโค ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’ติ? ‘สุภนิมิตฺตนฺติสฺส วจนียํฯ ตสฺส สุภนิมิตฺตํ อโยนิโส มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน วา ราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา ราโค ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติฯ อยํ โข, อาวุโส, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา ราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา ราโค ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’’’ติฯ

‘‘‘โก ปนาวุโส, เหตุ โก ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา โทโส อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โทโส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’ติ? ‘ปฏิฆนิมิตฺตํ ติสฺส วจนียํฯ ตสฺส ปฏิฆนิมิตฺตํ อโยนิโส มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน วา โทโส อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โทโส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติฯ อยํ โข, อาวุโส, เหตุ อยํ ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา โทโส อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โทโส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’’’ติฯ

‘‘‘โก ปนาวุโส, เหตุ โก ปจฺจโย เยน อนุปฺปนฺโน วา โมโห อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา โมโห ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตตี’ติ? ‘อโยนิโส มนสิกาโร ติสฺส วจนียํฯ