‘‘ยถา กถํ ปน, ภนฺเต, สิยา ภิกฺขุโน ตถารูโป สมาธิปฏิลาโภ ยถา อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเก กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ; ยญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’’ติ?

‘‘อิธานนฺท , ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’นฺติฯ เอวํ โข, อานนฺท, สิยา ภิกฺขุโน ตถารูโป สมาธิปฏิลาโภ ยถา อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเก กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา นาสฺสุ; ยญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’’ติฯ

‘‘อิทญฺจ ปน เมตํ, อานนฺท, สนฺธาย ภาสิตํ ปารายเน ปุณฺณกปญฺเห –

‘‘สงฺขาย โลกสฺมิํ ปโรปรานิ [ปโรวรานิ (สี. ปี.) สุ. นิ. 1054; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา 73],

ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ [อนิโฆ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), อนโฆ (?)] นิราโส,

อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ ทุติยํ;

3. สาริปุตฺตสุตฺตํ

[33] อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สํขิตฺเตนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; วิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; สํขิตฺตวิตฺถาเรนปิ โข อหํ, สาริปุตฺต, ธมฺมํ เทเสยฺยํ; อญฺญาตาโร จ ทุลฺลภา’’ติฯ ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล, เอตสฺส, สุคต, กาโล ยํ ภควา สํขิตฺเตนปิ ธมฺมํ เทเสยฺย, วิตฺถาเรนปิ ธมฺมํ เทเสยฺย, สํขิตฺตวิตฺถาเรนปิ ธมฺมํ เทเสยฺยฯ ภวิสฺสนฺติ ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร’’ติฯ

‘‘ตสฺมาติห, สาริปุตฺต, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเก กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น ภวิสฺสนฺติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น ภวิสฺสนฺติ, ยญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามา’ติฯ เอวญฺหิ โข, สาริปุตฺต, สิกฺขิตพฺพํฯ

‘‘ยโต จ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุโน อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเก กาเย อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ, ยญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหรโต อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺติ ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; อยํ วุจฺจติ, สาริปุตฺต – ‘ภิกฺขุ อจฺเฉจฺฉิ [อจฺเฉชฺชิ (สฺยา. กํ. ก.)] ตณฺหํ, วิวตฺตยิ [วาวตฺตยิ (สี. ปี.)] สํโยชนํ, สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺส’ฯ อิทญฺจ ปน เมตํ, สาริปุตฺต, สนฺธาย ภาสิตํ ปารายเน [ปารายเณ (สี.)] อุทยปญฺเห –

‘‘ปหานํ กามสญฺญานํ, โทมนสฺสาน จูภยํ;

ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํฯ

‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ , ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;

อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติ [สุ. นิ. 1112; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉา 131]ฯ ตติยํ;

4. นิทานสุตฺตํ

[34] ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยายฯ กตมานิ ตีณิ? โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายฯ

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, โลภปกตํ กมฺมํ โลภชํ โลภนิทานํ โลภสมุทยํ, ยตฺถสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ ตตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติฯ ยตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติ ตตฺถ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิสํเวเทติ, ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม อุปปชฺช วา [อุปปชฺเช วา (สี. สฺยา. กํ.) อุปปชฺชิตฺวาติ ม. นิ. 3.303 ปาฬิยา สํวณฺณนา] อปเร วา [อปราปเร วา (ก.)] ปริยาเยฯ