ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
สุโพธาลงฺกาโร
1. โทสาวโพธ-ปฐมปริจฺเฉท
รตนตฺตยปฺปณาม
[1]
มุนินฺทวทนมฺโภช, คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;
สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํฯ
นิมิตฺต
[2]
ราม, สมฺมา’ทฺย’ลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;
ตถาปิ ตุ วฬญฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เตฯ
อภิธานาทิกํ
[3]
เตนา’ปิ นาม โตเสยฺย, เมเต ลงฺการวชฺชิเต;
อนุรูเปนา’ลงฺกาเร, เน’ส เมโส ปริสฺสโมฯ
[4]
เยสํ น สญฺจิตา ปญฺญา, เนกสตฺถนฺตโร’จิตา;
สมฺโมห’พฺภาหตา เว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิญฺจิปิฯ
[5]
กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ ครูนิ’ห;
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธู วิเวกิโนฯ
[6]
กพฺพ, นาฏกนิกฺขิตฺต, เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;
ยํกิญฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํฯ
[7]
เตเย’ว ปฏิภาเวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;
เยน โตเสนฺติ วิญฺญู เย, ตตฺถ ปฺย’วิหิตา’ทราฯ
[8]
พนฺโธ จ นาม สทฺท,ตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;
ปชฺช คชฺช วิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเวฯ
[9]
นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;
ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํฯ
[10]
อนวชฺชํ มุขมฺโภช [‘‘อมฺโภช’’นฺติ ปทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, วาริชวาจกํ, สกฺกฏคนฺถโต อนีตํ], มนวชฺชา จ ภารตี;
อลงฺกตา’ว โสภนฺเต, กิํ นุ เต นิร’ลงฺกตา?
[11]
วินา ครูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุ มิจฺฉติ;
สมฺปาปุเณ น วิญฺญูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?
[12]
คนฺโถปิ กวิวาจาน, มลงฺการ’ปฺปกาสโก;
ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ต’พฺโพหารู’ปจารโตฯ
[13]
ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺท, ตฺถเภทโต;
สทฺทตฺถา พนฺธนามา’ว, ตํสชฺชิต ตทาวลิฯ
[14]
คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลว’งฺกิตา;
ปสํสิยา น วิญฺญูหิ, สา กญฺญา วิย ตาทิสีฯ
[15]
เตน โทสนิราโส’ว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;
นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กิํ?
[16]
สา’ลงฺการวิยุตฺตา’ปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;
นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิยฯ
[17]
ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;
โส’ทาหรณ เมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํฯ
ปทโทส อุทฺเทส
[18]
วิรุทฺธตฺถนฺตรา, ฌตฺถ, กิลิฏฺฐานิ, วิโรธิ จ;
เนยฺยํ, วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถก มนตฺถกํฯ
วากฺยโทส อุทฺเทส
[19]
โทสา ปทาน วากฺยาน, เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;
ตถา พฺยากิณฺณ คามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;
อติวุตฺต มเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถาฯ
วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส
[20]
อปกฺกโม’ , จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ, สสํสยํ;
คามฺมํ ทุฏฺฐาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตาฯ
ปทโทสนิทฺเทส
[21]
วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตญฺหิ, ยสฺส’ญฺญตฺโถ วิรุชฺฌติ;
อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํฯ
[22]
วิเสสฺย มธิกํ เยนา, ฌตฺถ เมตํ ภเว ยถา;
โอภาสิตา’เสสทิโส, ขชฺโชโต’ยํ วิราชเตฯ
[23]
ยสฺส’ตฺถา’วคโม ทุกฺโข, ปกตฺยา’ทิวิภาคโต;
กิลิฏฺฐํ ตํ ยถา ตาย, โส’ย มาลิงฺคฺยเต ปิยาฯ
[24]
ยํ กิลิฏฺฐปทํ มนฺทา, ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;
กิลิฏฺฐปทโทเส’ว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติฯ
[25]
ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ;
ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต เมทิสํฯ
[26]
อพฺยเปตํ พฺยเปต’ญฺญ, มาวุตฺตา’เนกวณฺณชํ;
ยมกํ ตญฺจ ปาทาน, มาทิ, มชฺฌ, นฺต, โคจรํฯ
อพฺยเปต ปฐมปาทาทิ ยมกํ
[27]
สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;
วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเกฯ
อพฺยเปต ปฐม ทุติย ปาทาทิ ยมกํ
[28]
กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา ถวา;
โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ;
อพฺยเปต ปฐม ทุติย ตติยปาทาทิ ยมกํฯ
[29]
สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;
วนฺทนา วนฺทนามาน, ภาชเน รตนตฺตเยฯ
อพฺยเปต จตุกฺกปาทาทิ ยมกํ
[30]
กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ, วนโท วนโท’มฺพรํ;
สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ ส หิตํ กรํฯ
[31]
อพฺยเปตาทิยมก , สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;
เญยฺยานิ’มาเยว ทิสา, ย’ญฺญานิ ยมกานิปิฯ
[32]
อจฺจนฺตพหโว เตสํ, เภทา สมฺเภทโยนิโย;
ตถาปิ เกจิ สุกรา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกราฯ
[33]
ยมกํ ตํ ปเหลี [ปเหฬิ (ก.)] จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;
อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยาฯ
[34]
เทสกาลกลาโลก, ญายาคมวิโรธิ ยํ;
ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต, มุทาหรณโต ผุฏํฯ
[35]
ย ทปฺปตีต มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺย มาหุ ตํ;
ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํฯ
[36]
เนทิสํ พหุ มญฺญนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิญฺญุโน;
ทุลฺลภา’วคตี สทฺท, สามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ
[37]
สิยา วิเสสนาเปกฺขํ, ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;
สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ
[38]
หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;
นิปฺปภี กต ขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโรฯ
[39]
ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;
ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ ปิ จฯ
วากฺยโทส นิทฺเทส
[40]
สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;
ต เมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโท วาริโท อยํฯ
ยถา จ
[41]
ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺฐิคตานิ’ห;
ปสาเทติ ปสนฺเน’โส, มหามุนิ มหาชเนฯ
[42]
อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;
กาปิ ปญฺญา, โกปิ ปคุโณ, ปกตีปิ อโห ตวฯ
[43]
ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;
ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถาฯ
[44]
พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;
หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํฯ
[45]
วิสิฏฺฐวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;
กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กิํนฺวิ’ทํ?
[46]
ปทสนฺธานโต กิญฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;
ตมฺปิ คามฺมํ ตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยาฯ
[47]
วุตฺเตสุ สูจิเต ฏฺฐาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;
ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปนฯ
[48]
ยติ สพฺพตฺถปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;
ปุพฺพาปราเนกวณฺณ, ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิฯ
ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา
[49]
ตํ นเม สิรสา จามิ, กรวณฺณํ ตถาคตํ;
สกลาปิ ทิสา สิญฺจ, ติว โสณฺณรเสหิ โยฯ
[50]
สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;
อญฺญถา ตฺว’ญฺญถา ตตฺถ, ยา’เทสาทิ ปรา’ทิ’วฯ
[51]
จาที ปุพฺพปทนฺตา’ว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;
ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุฯ
สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา
[52]
นเม ตํ สิรสา สพฺโพ, ปมา’ตีตํ ตถาคตํ;
ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต, สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติฯ
[53]
มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา, มฺย’นนฺตมติ มุตฺตมํ;
ยสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติฯ
จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา
[54]
มหาเมตฺตา มหาปญฺญา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;
ปณมามิ ชินํ ตํ ป, วรํ วรคุณา’ลยํฯ
[55]
ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุต มิทํ ยถา;
เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํฯ
[56]
โลกิยตฺถ มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;
อติสมฺพาธ มากาส, เมติสฺสา ถนชมฺภเนฯ
[57]
สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;
คาวิปุตฺโต พลิพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํฯ
[58]
พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;
ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํฯ
วากฺยตฺถโทส นิทฺเทส
[59]
เญยฺยํ ลกฺขณ มนฺวตฺถ, วเสนา’ปกฺกมาทินํ;
อุทาหรณ เมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํฯ
ตตฺถา’ปกฺกมํ ยถา
[60]
ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
โภค, สคฺคาทิ, นิพฺพาน, สาธนานิ น สํสโยฯ
โอจิตฺยหีนํ ยถา
[61]
ปูชนียตโร โลเก, อห เมโก นิรนฺตรํ;
มเยกสฺมิํ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํฯ
ยถา จ
[62]
ยาจิโต’หํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺย’ปิ ชีวิตํ;
ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มมฯ
ภคฺครีติ ยถา
[63]
อิตฺถีนํ ทุชฺชนานญฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;
วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหิ จฯ
สสํสยํ ยถา
[64]
มุนินฺทจนฺทิมา โลก, สรโลลวิโลจโน;
ชโน’ วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโตฯ
[65]
วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ, กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;
โปโส วีริยวา โส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวา น วิสฺสมีฯ
[66]
ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ [ตฺเวถํ (?)], ยตฺถา’ลงฺการทูสนํ;
ตสฺสา’ลงฺการนิทฺเทเส, รูป มาวิ ภวิสฺสติฯ
[67]
กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,
โทสาน เมสํ ปวโร วิภาโค;
เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,
ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสาวโพโธ นาม
ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ
2. โทสปริหาราวโพธ-ทุติยปริจฺเฉท
[68]
กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโล ปฺย’ยํ;
โทสสงฺขฺย มติกฺกมฺม, คุณวีถิํ วิคาหเตฯ
[69]
เตน วุตฺตวิโรธาน, มวิโรโธ ยถา สิยา;
ตถา โทสปริหารา, วโพโธ ทานิ นียเตฯ
ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา
[70]
วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;
ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํ?
ยถา วา
[71]
วินายโกปิ นาโค สิ, โคตโมปิ มหามติ;
ปณีโตปิ รสา’เปโต, จิตฺตา เม สามิ เต คติฯ
อฌ’ตฺถสฺส ยถา
[72]
กถํ ตาทิคุณาภาเว, โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน?
โอภาสิตาเสสทิโส, ขชฺโชโต นาม กิํ ภเว?
[73]
ปเหลิกาย [ปเหฬิกาย (ก.)] มารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา;
ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก, มาลิงฺคติ นุ โน อิติฯ
[74]
ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺฐปท มิจฺฉิเต;
ตโต ยมก มญฺญํ ตุ, สพฺพ เมตํมยํ วิยฯ
เทสวิโรธิโน ยถา
[75]