ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สุโพธาลงฺกาโร

1. โทสาวโพธ-ปฐมปริจฺเฉท

รตนตฺตยปฺปณาม

[1]

มุนินฺทวทนมฺโภช, คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;

สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํฯ

นิมิตฺต

[2]

ราม, สมฺมา’ทฺย’ลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;

ตถาปิ ตุ วฬญฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เตฯ

อภิธานาทิกํ

[3]

เตนา’ปิ นาม โตเสยฺย, เมเต ลงฺการวชฺชิเต;

อนุรูเปนา’ลงฺกาเร, เน’ส เมโส ปริสฺสโมฯ

[4]

เยสํ น สญฺจิตา ปญฺญา, เนกสตฺถนฺตโร’จิตา;

สมฺโมห’พฺภาหตา เว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิญฺจิปิฯ

[5]

กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ ครูนิ’ห;

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธู วิเวกิโนฯ

[6]

กพฺพ, นาฏกนิกฺขิตฺต, เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;

ยํกิญฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํฯ

[7]

เตเย’ว ปฏิภาเวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;

เยน โตเสนฺติ วิญฺญู เย, ตตฺถ ปฺย’วิหิตา’ทราฯ

[8]

พนฺโธ จ นาม สทฺท,ตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;

ปชฺช คชฺช วิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเวฯ

[9]

นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;

ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํฯ

[10]

อนวชฺชํ มุขมฺโภช [‘‘อมฺโภช’’นฺติ ปทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, วาริชวาจกํ, สกฺกฏคนฺถโต อนีตํ], มนวชฺชา จ ภารตี;

อลงฺกตา’ว โสภนฺเต, กิํ นุ เต นิร’ลงฺกตา?

[11]

วินา ครูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุ มิจฺฉติ;

สมฺปาปุเณ น วิญฺญูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?

[12]

คนฺโถปิ กวิวาจาน, มลงฺการ’ปฺปกาสโก;

ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ต’พฺโพหารู’ปจารโตฯ

[13]

ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺท, ตฺถเภทโต;

สทฺทตฺถา พนฺธนามา’ว, ตํสชฺชิต ตทาวลิฯ

[14]

คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลว’งฺกิตา;

ปสํสิยา น วิญฺญูหิ, สา กญฺญา วิย ตาทิสีฯ

[15]

เตน โทสนิราโส’ว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;

นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กิํ?

[16]

สา’ลงฺการวิยุตฺตา’ปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;

นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิยฯ

[17]

ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;

โส’ทาหรณ เมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํฯ

ปทโทส อุทฺเทส

[18]

วิรุทฺธตฺถนฺตรา, ฌตฺถ, กิลิฏฺฐานิ, วิโรธิ จ;

เนยฺยํ, วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถก มนตฺถกํฯ

วากฺยโทส อุทฺเทส

[19]

โทสา ปทาน วากฺยาน, เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;

ตถา พฺยากิณฺณ คามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;

อติวุตฺต มเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถาฯ

วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส

[20]

อปกฺกโม’ , จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ, สสํสยํ;

คามฺมํ ทุฏฺฐาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตาฯ

ปทโทสนิทฺเทส

[21]

วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตญฺหิ, ยสฺส’ญฺญตฺโถ วิรุชฺฌติ;

อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํฯ

[22]

วิเสสฺย มธิกํ เยนา, ฌตฺถ เมตํ ภเว ยถา;

โอภาสิตา’เสสทิโส, ขชฺโชโต’ยํ วิราชเตฯ

[23]

ยสฺส’ตฺถา’วคโม ทุกฺโข, ปกตฺยา’ทิวิภาคโต;

กิลิฏฺฐํ ตํ ยถา ตาย, โส’ย มาลิงฺคฺยเต ปิยาฯ

[24]

ยํ กิลิฏฺฐปทํ มนฺทา, ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;

กิลิฏฺฐปทโทเส’ว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติฯ

[25]

ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ;

ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต เมทิสํฯ

[26]

อพฺยเปตํ พฺยเปต’ญฺญ, มาวุตฺตา’เนกวณฺณชํ;

ยมกํ ตญฺจ ปาทาน, มาทิ, มชฺฌ, นฺต, โคจรํฯ

อพฺยเปต ปฐมปาทาทิ ยมกํ

[27]

สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;

วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเกฯ

อพฺยเปต ปฐม ทุติย ปาทาทิ ยมกํ

[28]

กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา ถวา;

โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ;

อพฺยเปต ปฐม ทุติย ตติยปาทาทิ ยมกํฯ

[29]

สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;

วนฺทนา วนฺทนามาน, ภาชเน รตนตฺตเยฯ

อพฺยเปต จตุกฺกปาทาทิ ยมกํ

[30]

กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ, วนโท วนโท’มฺพรํ;

สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ ส หิตํ กรํฯ

[31]

อพฺยเปตาทิยมก , สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;

เญยฺยานิ’มาเยว ทิสา, ย’ญฺญานิ ยมกานิปิฯ

[32]

อจฺจนฺตพหโว เตสํ, เภทา สมฺเภทโยนิโย;

ตถาปิ เกจิ สุกรา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกราฯ

[33]

ยมกํ ตํ ปเหลี [ปเหฬิ (ก.)] จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;

อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยาฯ

[34]

เทสกาลกลาโลก, ญายาคมวิโรธิ ยํ;

ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต, มุทาหรณโต ผุฏํฯ

[35]

ย ทปฺปตีต มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺย มาหุ ตํ;

ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํฯ

[36]

เนทิสํ พหุ มญฺญนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิญฺญุโน;

ทุลฺลภา’วคตี สทฺท, สามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ

[37]

สิยา วิเสสนาเปกฺขํ, ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;

สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ

[38]

หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;

นิปฺปภี กต ขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโรฯ

[39]

ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;

ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ ปิ จฯ

วากฺยโทส นิทฺเทส

[40]

สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;

ต เมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโท วาริโท อยํฯ

ยถา จ

[41]

ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺฐิคตานิ’ห;

ปสาเทติ ปสนฺเน’โส, มหามุนิ มหาชเนฯ

[42]

อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;

กาปิ ปญฺญา, โกปิ ปคุโณ, ปกตีปิ อโห ตวฯ

[43]

ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;

ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถาฯ

[44]

พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํฯ

[45]

วิสิฏฺฐวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;

กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กิํนฺวิ’ทํ?

[46]

ปทสนฺธานโต กิญฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;

ตมฺปิ คามฺมํ ตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยาฯ

[47]

วุตฺเตสุ สูจิเต ฏฺฐาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;

ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปนฯ

[48]

ยติ สพฺพตฺถปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;

ปุพฺพาปราเนกวณฺณ, ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิฯ

ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา

[49]

ตํ นเม สิรสา จามิ, กรวณฺณํ ตถาคตํ;

สกลาปิ ทิสา สิญฺจ, ติว โสณฺณรเสหิ โยฯ

[50]

สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;

อญฺญถา ตฺว’ญฺญถา ตตฺถ, ยา’เทสาทิ ปรา’ทิ’วฯ

[51]

จาที ปุพฺพปทนฺตา’ว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;

ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุฯ

สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา

[52]

นเม ตํ สิรสา สพฺโพ, ปมา’ตีตํ ตถาคตํ;

ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต, สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติฯ

[53]

มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา, มฺย’นนฺตมติ มุตฺตมํ;

ยสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติฯ

จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา

[54]

มหาเมตฺตา มหาปญฺญา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;

ปณมามิ ชินํ ตํ ป, วรํ วรคุณา’ลยํฯ

[55]

ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุต มิทํ ยถา;

เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํฯ

[56]

โลกิยตฺถ มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;

อติสมฺพาธ มากาส, เมติสฺสา ถนชมฺภเนฯ

[57]

สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;

คาวิปุตฺโต พลิพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํฯ

[58]

พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;

ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํฯ

วากฺยตฺถโทส นิทฺเทส

[59]

เญยฺยํ ลกฺขณ มนฺวตฺถ, วเสนา’ปกฺกมาทินํ;

อุทาหรณ เมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํฯ

ตตฺถา’ปกฺกมํ ยถา

[60]

ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

โภค, สคฺคาทิ, นิพฺพาน, สาธนานิ น สํสโยฯ

โอจิตฺยหีนํ ยถา

[61]

ปูชนียตโร โลเก, อห เมโก นิรนฺตรํ;

มเยกสฺมิํ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํฯ

ยถา จ

[62]

ยาจิโต’หํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺย’ปิ ชีวิตํ;

ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มมฯ

ภคฺครีติ ยถา

[63]

อิตฺถีนํ ทุชฺชนานญฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;

วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหิ จฯ

สสํสยํ ยถา

[64]

มุนินฺทจนฺทิมา โลก, สรโลลวิโลจโน;

ชโน’ วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโตฯ

[65]

วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ, กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;

โปโส วีริยวา โส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวา น วิสฺสมีฯ

[66]

ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ [ตฺเวถํ (?)], ยตฺถา’ลงฺการทูสนํ;

ตสฺสา’ลงฺการนิทฺเทเส, รูป มาวิ ภวิสฺสติฯ

[67]

กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,

โทสาน เมสํ ปวโร วิภาโค;

เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,

ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

โทสาวโพโธ นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. โทสปริหาราวโพธ-ทุติยปริจฺเฉท

[68]

กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโล ปฺย’ยํ;

โทสสงฺขฺย มติกฺกมฺม, คุณวีถิํ วิคาหเตฯ

[69]

เตน วุตฺตวิโรธาน, มวิโรโธ ยถา สิยา;

ตถา โทสปริหารา, วโพโธ ทานิ นียเตฯ

ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา

[70]

วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;

ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํ?

ยถา วา

[71]

วินายโกปิ นาโค สิ, โคตโมปิ มหามติ;

ปณีโตปิ รสา’เปโต, จิตฺตา เม สามิ เต คติฯ

อฌ’ตฺถสฺส ยถา

[72]

กถํ ตาทิคุณาภาเว, โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน?

โอภาสิตาเสสทิโส, ขชฺโชโต นาม กิํ ภเว?

[73]

ปเหลิกาย [ปเหฬิกาย (ก.)] มารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา;

ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก, มาลิงฺคติ นุ โน อิติฯ

[74]

ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺฐปท มิจฺฉิเต;

ตโต ยมก มญฺญํ ตุ, สพฺพ เมตํมยํ วิยฯ

เทสวิโรธิโน ยถา

[75]