หตฺถิทาเน มโท คพฺเพ, ฆฏา ฆฏน ราสิสุ;

อุปหาโร’ภิหาเรปิ, จโย พนฺธน ราสิสุฯ

[1129]

คนฺโธ โถเก ฆายนีเย,

จาโค ตุ ทานหานิสุ;

ปาเน ปโมเท ปีติ’ตฺถี, อิเณ คิวา คเลปิ จฯ

[1130]

ปติฏฺฐา นิสฺสเย ฐาเน, พลกฺกาเรปิ สาหสํ;

ภงฺโค เภเท ปเฏ ภงฺคํ, ฉตฺตํ ตุ ฉวเกปิ จฯ

[1131]

ญาเณ ภุวิ จ ภูริ’ตฺตี, อนงฺเค มทโน ทุเม;

ปมาตริปิ มาตา ถ, เวฐุ’ณีเสสุ เวฐนํฯ

[1132]

มาริโส ตณฺฑุเลยฺเย’ยฺเย,

โมกฺโข นิพฺพาน มุตฺติสุ;

อินฺโท’ธิปติ สกฺเกสฺวา, รมฺมณํ เหตุ โคจเรฯ

[1133]

องฺเก สณฺฐาน มากาเร,

เขตฺเต [วปฺเป (ปาการมูเล เนตฺตชเล อุสุเม จ วปฺโป-ฏี)] วปฺโป ตเฏปิ จ;

สมฺมุตฺย’นุญฺญา โวหาเร, สฺว’ถ ลาชาสุ จา’กฺขตํฯ

[1134]

สตฺรํ ยาเค สทาทาเน,

โสโม ตุ โอสธิ’นฺทุสุ;

สงฺฆาโต ยุคเคหงฺเค, ขาโร อูเส จ ภสฺมนิฯ

[1135]

อาตาโป วีริเย ตาเป,

ภาเค สีมาย โอธิ จาติฯ

อิติ ปาทาเนกตฺถวคฺโคฯ

อเนกตฺถวคฺโค นิฏฺฐิโตฯ

3. สามญฺญกณฺฑ

4. อพฺยยวคฺค

[1136]

อพฺยยํ วุจฺจเต ทานิ, จิรสฺสํ ตุ จิรํ ตถา;

จิเรน จิรรตฺตาย, สห สทฺธิํ สมํ อมาฯ

[1137]

ปุนปฺปุนํ อภิณฺหญฺจา, สกิํ จา’ภิกฺขณํ มุหุํ;

วชฺชเน ตุ วินา นานา, อนฺตเรน ริเต ปุถุฯ

[1138]

พลวํ สุฏฺฐุ จา’ตีวา, ติสเย กิมุต สฺว’ติ;

อโห ตุ กิํ กิมู’ ทาหุ, วิกปฺเป กิมุโต’ท จฯ

[1139]

อวฺหาเน โภ อเร อมฺโภ,

หมฺโภ เร เช’งฺค อาวุโส;

เห หเร ถ กถํ กิํสุ, นนุ กจฺจิ นุ กิํ สมาฯ

[1140]

อธุเน’ตรหี’ทานิ, สมฺปติ อญฺญทตฺถุ ตุ;

ตคฺเฆ’ กํเส สสกฺกญฺจา, ทฺธา กามํ ชาตุ เว หเวฯ

[1141]

ยาวตา ตาวตา ยาว, ตาว กิตฺตาวตา ตถา;

เอตฺตาวตา จ กีเว’ติ, ปริจฺเฉทตฺถวาจกาฯ

[1142]

ยถา ตถา ยเถเว’วํ, ยถานาม ยถาหิ จ;

เสยฺยถาปฺเย’วเมวํ, วา, ตเถว จ ยถาปิ จฯ

[1143]

เอวมฺปิ จ เสยฺยถาปิ, นาม ยถริวา’ปิ จ;

ปฏิภาคตฺเถ ยถาจ, วิย ตถริวา’ปิ จฯ

[1144]

สํ สามญฺจ สยํ จาถ, อาม สาหุ ลหู’ปิ จ;

โอปายิกํ ปติรูปํ, สาธฺเว’วํ สมฺปฏิจฺฉเนฯ

[1145]

ยํ ตํ ยโต ตโต เยน,

เตเน’ติ การเณ สิยุํ;

อสากลฺเย ตุ จน จิ, นิปฺผเล ตุ มุธา ภเวฯ

[1146]

กทาจิ ชาตุ ตุลฺยา’ถ, สพฺพโต จ สมนฺตโต;

ปริโต จ สมนฺตาปิ, อถ มิจฺฉา มุสา ภเวฯ

[1147]

นิเสเธ น อโนมา’ลํ, นหิ เจตุ สเจ ยทิ;

อนุกุลฺเย ตุ สทฺธญฺจ,

นตฺตํ [รตฺตํ (ฏี.)] โทโส ทิวา ตฺว’เหฯ

[1148]

อีสํ กิญฺจิ มนํ อปฺเป, สหสา ตุ อตกฺกิเต;

ปุเร คฺคโต ตุ ปุรโต, เปจฺจา’มุตฺรภวนฺตเรฯ

[1149]

อโห หี วิมฺหเย ตุณฺหี,

ตุ โมเน ถา’วิ ปาตุ จ;

ตงฺขเณ สชฺชุ สปทิ, พลกฺกาเร ปสยฺห จฯ

[1150]

สุทํ โข [โว (ก.)] อสฺสุ ยคฺเฆ เว,หา’ทโย ปทปูรเณ;

อนฺตเรน’นฺตรา อนฺโต, วสฺสํ นูน จ นิจฺฉเยฯ

[1151]

อานนฺเท สญฺจ ทิฏฺฐา ถ, วิโรธกถเน นนุ;

กามปฺปเวทเน กจฺจิ, อุสูโยปคเม’ตฺถุ จฯ

[1152]

เอวา’วธารเณ เญยฺยํ, ยถาตฺตํ ตุ ยถาตถํ;

นีจํ อปฺเป, มหตฺยุ’จฺจํ, อถ ปาโต ปเค สมาฯ

[1153]

นิจฺเจ สทา สนํ [สนา (ก.)] ปาโย,

พาหุลฺเย พาหิรํ พหิ;

พหิทฺธา พาหิรา พาหฺเย, สีเฆตุ สณิกํ ภเวฯ

[1154]

อตฺถํ อทสฺสเน ทุฏฺฐุ, นินฺทายํ, วนฺทเน นโม;

สมฺมา สุฏฺฐุ ปสํสายํ, อโถ สตฺตาย มตฺถิ จฯ

[1155]

สายํ สาเย’ชฺช อตฺรา’เห,

สุเว ตุ สฺเว อนาคเต;

ตโต ปเร ปรสุเว, หิยฺโยตุ ทิวเส คเตฯ

[1156]

ยตฺถ ยตฺร ยหิํจาถ, ตตฺถ ตตฺร ตหิํตหํ;

อโถ อุทฺธญฺจ อุปริ, เหฏฺฐา ตุ จ อโธ สมาฯ

[1157]

โจทเน อิงฺฆ หนฺทา’ถ, อาราทูรา จ อารกา;

ปรมฺมุขา ตุ จ รโห, สมฺมุขา ตฺวา’วิ ปาตุ จฯ

[1158]

สํสยตฺถมฺหิ อปฺเปว, อปฺเปวนาม นู’ติ จ;

นิทสฺสเน อิติ’ตฺถญฺจ, เอวํ, กิจฺเฉ กถญฺจิ จฯ

[1159]

หา เขเท สจฺฉิ ปจฺจกฺเข,

ธุวํ ถิเร’วธารเณ;

ติโร ตุ ติริยํ จาถ, กุจฺฉายํ ทุฏฺฐุ กุ’จฺจเตฯ

[1160]

สุวตฺถิ อาสิฏฺฐตฺถมฺหิ, นินฺทายํ ตุ ธี [ธิ (ก.)] กถฺยเต;

กุหิญฺจนํ กุหิํ กุตฺร, กุตฺถ กตฺถ กหํ กฺว ถฯ

[1161]

อิเห’ธา’ตฺร ตุ เอตฺถา’ตฺถ,

อถ สพฺพตฺร สพฺพธิ;

กทา กุทาจนํ จาถ, ตทานิ จ ตทา สมาฯ

[1162]

อาทิกมฺเม ภุสตฺเถ จ, สมฺภโว’ติณฺณ ติตฺติสุ;

นิโยคิ’สฺสริย’ปฺปีติ, ทาน ปูชา’คฺค, สนฺติสุฯ

[1163]

ทสฺสเน ตปฺปเร สงฺเค, ปสํสา, คติ, สุทฺธิสุ;

หิํสา, ปการนฺโต’ภาว, วิโยคา’วยเวสุ จ;

โป’ปสคฺโค ทิสาโยเค, ปตฺถนา, ธิติอาทิสุฯ

[1164]

ปราสทฺโท ปริหานิ, ปราชย คตีสุ จ;

ภุสตฺเถ ปฏิโลมตฺเถ, วิกฺกมา’มสนาทิสุฯ

[1165]

นิสฺเสสา’ภาว สนฺยาส, ภุสตฺถ โมกฺข ราสิสุ;

เคหา’เทโส’ปมาหีน, ปสาทนิคฺคตา’จฺจเยฯ

[1166]

ทสฺสโน’สานนิกฺขนฺตา, โธภาเคสฺว’วธารเณ;

สามีปฺเย พนฺธเน เฉก, นฺโตภาโค’ปรตีสุ จฯ

[1167]

ปาตุภาเว วิโยเค จ, นิเสธาโท นิ ทิสฺสติ;

อโถ นีหรเณ เจวา, วรณาโท จ นี สิยาฯ

[1168]

อุทฺธกมฺม วิโยค ตฺต, ลาภ ติตฺติ สมิทฺธิสุ;

ปาตุภาว’จฺจยาภาว, ปพลตฺเต ปกาสเน;

ทกฺข’คฺคตาสุ กถเน, สตฺติโมกฺขาทิเก อุ จฯ

[1169]

ทุ กุจฺฉิเต’สทตฺเถสุ, วิรูปตฺเต ปฺย’โสภเน;

สิยา’ภาวา’สมิทฺธีสุ, กิจฺเฉ จา’นนฺทนาทิเกฯ

[1170]

สํ สโมธาน สงฺเขป, สมนฺตตฺต สมิทฺธิสุ;

สมฺมา ภุส สห ปฺปตฺถา, ภิมุขตฺเถสุ สงฺคเต;

วิธาเน ปภเว ปูชา, ปุนปฺปุนกฺริยาทิสุฯ

[1171]

วิวิธา’ติสยา’ภาว, ภุสตฺติ’สฺสริยา’จฺจเย;

วิโยเค กลเห ปาตุ, ภาเว ภาเส จ กุจฺฉเนฯ

[1172]

ทูรา’นภิมุขตฺเตสุ, โมหา’นวฏฺฐิตีสุ จ;

ปธาน ทกฺขตา เขท, สหตฺถาโท วิ ทิสฺสติฯ

[1173]

วิโยเค ชานเน จา’โธ,ภาค นิจฺฉย [ภาค’นิจฺฉย (ภาค+อนิจฺฉย-ฏี)] สุทฺธิสุ;

อีสทตฺเถ ปริภเว, เทส พฺยาปน หานิสุ;

วโจกฺริยาย เถยฺเย จ, ญาณปฺปตฺตาทิเก อวฯ

[1174]

ปจฺฉา ภุสตฺต สาทิสฺยา, นุปจฺฉินฺนา’นุวตฺติสุ;

หีเน จ ตติยตฺถา’โธ, ภาเคสฺว’นุคเต หิเต;

เทเส ลกฺขณ วิจฺเฉ’ตฺถ, มฺภูต ภาคาทิเก อนุฯ

[1175]

สมนฺตตฺเถ ปริจฺเฉเท, ปูชา’ลิงฺคน วชฺชเน;

โทสกฺขาเน นิวาสนา, วญฺญา’ธาเรสุ โภชเน;

โสก พฺยาปน ตตฺเวสุ, ลกฺขณาโท สิยา ปริฯ

[1176]

อาภิมุขฺย วิสิฏฺฐุ’ทฺธ, กมฺมสารุปฺปวุทฺธิสุ;

ปูชา’ธิก กุลา’สจฺจ, ลกฺขณาทิมฺหิ จาปฺย’ภิฯ

[1177]

อธิกิ’สฺสร, ปาฐา’ธิ, ฏฺฐาน, ปาปุณเนสฺว’ธิ;

นิจฺฉเย โจปริตฺตา’ธิ, ภวเน จ วิเสสเนฯ

[1178]

ปฏิทานนิเสเธสุ, วามา’ทานนิวตฺติสุ;

สาทิเส ปฏินิธิมฺหิ, อาภิมุขฺยคตีสุ จฯ

[1179]

ปติโพเธ ปติคเต, ตถา ปุนกฺริยาย จ;

สมฺภาวเน ปฏิจฺจตฺเถ, ปตีติ ลกฺขณาทิเก;

สุ โสภเน สุเข สมฺมา, ภุส สุฏฺฐุ สมิทฺธิสุฯ

[1180]

อาภิมุขฺย, สมีปา’ทิ, กมฺมา’ลิงฺคน ปตฺติสุ;

มริยาทุ’ทฺธกมฺมิ’จฺฉา, พนฺธนา’ภิวิธีสุ อาฯ

[1181]

นิวาสา’วฺหาน คหณ, กิจฺเฉ’สตฺถ นิวตฺติสุ;

อปฺปสาทา’สิ สรณ, ปติฏฺฐา’วิมฺหยาทิสุฯ

[1182]

อนฺโตภาว ภุสตฺตา’ติ, สย ปูชาสฺว’ติกฺกเม;

ภูตภาเว ปสํสายํ, ทฬฺหตฺถาโท สิยา อติฯ

[1183]

สมฺภาวเน จ ครหา, เปกฺขาสุ จ สมุจฺจเย;

ปญฺเห สํวรเณ เจว, อาสีสตฺเถ อปี’ริตํฯ

[1184]

นิทฺเทเส วชฺชเน ปูชา, ปคเต วารเณปิ จ;

ปทุสฺสเน จ ครหา, โจริกา’โท สิยา อปฯ

[1185]

สมีปปูชา สาทิสฺส, โทสกฺขาโน’ปปตฺติสุ;

ภุสตฺโต’ปคมา’ธิกฺย, ปุพฺพกมฺมนิวตฺติสุ;

คยฺหากาโร’ปริตฺเตสุ, อุเป’ตฺย [อุเปตฺย=อุป+อิติ]’นสนา’ทิเกฯ

[1186]

เอวํ นิทสฺสนา’กาโร, ปมาสุ สมฺปหํสเน;

อุปเทเส จ วจน, ปฏิคฺคาเห’วธารเณ;

ครหาเย’ทมตฺเถ จ, ปริมาเน จ ปุจฺฉเนฯ

[1187]

สมุจฺจเย สมาหาเร, นฺวาจเย เจ’ตรีตเร;

ปทปูรณมตฺเต จ, จสทฺโท อวธารเณฯ

[1188]

อิติ เหตุปกาเรสุ, อาทิมฺหิ จา’วธารเณ;

นิทสฺสเน ปทตฺถสฺส, วิปลฺลาเส สมาปเนฯ

[1189]

สมุจฺจเย โจ’ปมายํ, สํสเย ปทปูรเณ;

ววตฺถิตวิภาสายํ, วา’วสฺสคฺเค วิกปฺปเนฯ

[1190]

ภูสเน วารเณ จา’ลํ, วุจฺจเต ปริยตฺติยํ;

อโถ’ถา’นนฺตรา’รมฺภ, ปญฺเหสุ ปทปูรเณฯ

[1191]

ปสํสาครหาสญฺญา, สีการาโท [สฺวีการ (ฏี.)] ปิ นาม ถ;

นิจฺฉเย จา’นุมานสฺมิํ, สิยา นูน วิตกฺกเนฯ

[1192]

ปุจฺฉา’วธารณา’นุญฺญา, สานฺตฺวนา’ลปเน [สนฺตนาลปเน (ก.)] นนุ;

วเต’กํส, ทยา, หาส, เขทา’ลปน, วิมฺหเยฯ

[1193]

วากฺยารมฺภ, วิสาเทสุ, หนฺท หาเส’นุกมฺปเน;

ยาว ตุ ตาว สากลฺย, มานา’วธฺย’วธารเณฯ

[1194]

ปาจี, ปุร, งฺคโตตฺเถสุ, ปุรตฺถา ปฐเม ปฺยถ;

ปพนฺเธ จ จิราตีเต, นิกฏาคามิเก ปุราฯ

[1195]

นิเสธวากฺยาลงฺการา, วธารณปสิทฺธิสุ;

ขลฺวา’สนฺเน ตุ อภิโต-

ภิมุโข’ภยโตทิเกฯ

[1196]

กามํ ยทฺยปิสทฺทตฺเถ, เอกํสตฺเถ จ ทิสฺสติ;

อโถ ปน วิเสสสฺมิํ, ตเถว ปทปูรเณฯ

[1197]

หิ การเณ วิเสสา’ว, ธารเณ ปทปูรเณ;

ตุ เหตุวชฺเช ตตฺถา’ถ, กุ ปาเป’สตฺถ’กุจฺฉเนฯ

[1198]

นุ สํสเย จ ปญฺเห ถ, นานา’ เนกตฺถ วชฺชเน;

กิํ ตุ ปุจฺฉาชิคุจฺฉาสุ, กํ ตุ วาริมฺหิ มุทฺธนิฯ

[1199]

อมา สหสมีเป ถ, เภเท อปฺปฐเม ปุน;

กิรา’นุสฺสวา’รุจิสุ, อุทา’ปฺยตฺเถ วิกปฺปเนฯ

[1200]

ปตีจี จริเม ปจฺฉา, สามิ ตฺวทฺเธ ชิคุจฺฉเน;

ปกาเส สมฺภเว ปาตุ,

อญฺโญญฺเญ ตุ รโห มิโถฯ

[1201]

หา เขทโสกทุกฺเขสุ, เขเท ตฺว’หห วิมฺหเย;

ภิํสาปเน [หิํสาปเน (ฏี.)] ธี [ธิ (ก.)] นินฺทายํ, ปิธาเน ติริยํ ติโรฯ

[1202]

ตุน ตฺวาน ตเว ตฺวา ตุํ, ธา โส ถา กฺขตฺตุ, เมว จ;

โต ถ ตฺร หิญฺจนํ หิํหํ, ธิ ห หิ ธ ธุนา รหิฯ

[1203]

ทานิ โวทาจนํ ทาชฺช, ถํ ตตฺตํ ชฺฌ ชฺชุ อาทโย;

สมาโส จา’พฺยยีภาโว,

ยาเทโส จา’พฺยยํ ภเวติฯ

อิติ อพฺยยวคฺโคฯ

สามญฺญกณฺโฑ ตติโยฯ

อภิธานปฺปทีปิกา สมตฺตาฯ

นิคมน

[1]

สคฺคกณฺโฑ จ ภูกณฺโฑ, ตถา สามญฺญกณฺฑิติ;

กณฺฑตฺตยานฺวิตา เอสา, อภิธานปฺปทีปิกาฯ

[2]

ติทิเว มหิยํ ภุชคาวสเถ,

สกลตฺถสมวฺหยทีปนิ’ยํ;

อิห โย กุสโล มติมา ส นโร,

ปฏุ โหติ มหามุนิโน วจเนฯ

[3]

ปรกฺกมภุโช นาม, ภูปาโล คุณภูสโน;

ลงฺกาย มาสิ เตชสฺสี, ชยี เกสริวิกฺกโมฯ

[4]

วิภินฺนํ จิรํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิกาย-

ตฺตยสฺมิญฺจ กาเรสิ สมฺมา สมคฺเค;

สเทหํ’ว นิจฺจาทโร ทีฆกาลํ,

มหคฺเฆหิ รกฺเขสิ โย ปจฺจเยหิฯ

[5]

เยน ลงฺกา วิหาเรหิ, คามา’รามปุรีหิ จ;

กิตฺติยา วิย สมฺพาธี, กตา เขตฺเตหิ วาปิหิฯ

[6]

ยสฺสา’สาธารณํ ปตฺวา, นุคฺคหํ สพฺพกามทํ;

อหมฺปิ คนฺถการตฺตํ, ปตฺโต วิพุธโคจรํฯ

[7]

การิเต เตน ปาสาท, โคปุราทิวิภูสิเต;

สคฺคขณฺเฑ’ว ตตฺโตยา, สยสฺมิํ ปติพิมฺพิเตฯ

[8]

มหาเชตวนา’ขฺยมฺหิ, วิหาเร สาธุสมฺมเต;

สโรคามสมูหมฺหิ, วสตา สนฺตวุตฺตินาฯ

[9]

สทฺธมฺมฏฺฐิติกาเมน, โมคฺคลฺลาเนน ธีมตา;

เถเรน รจิตา เอสา, อภิธานปฺปทีปิกาติฯ