หตฺถิทาเน มโท คพฺเพ, ฆฏา ฆฏน ราสิสุ;
อุปหาโร’ภิหาเรปิ, จโย พนฺธน ราสิสุฯ
[1129]
คนฺโธ โถเก ฆายนีเย,
จาโค ตุ ทานหานิสุ;
ปาเน ปโมเท ปีติ’ตฺถี, อิเณ คิวา คเลปิ จฯ
[1130]
ปติฏฺฐา นิสฺสเย ฐาเน, พลกฺกาเรปิ สาหสํ;
ภงฺโค เภเท ปเฏ ภงฺคํ, ฉตฺตํ ตุ ฉวเกปิ จฯ
[1131]
ญาเณ ภุวิ จ ภูริ’ตฺตี, อนงฺเค มทโน ทุเม;
ปมาตริปิ มาตา ถ, เวฐุ’ณีเสสุ เวฐนํฯ
[1132]
มาริโส ตณฺฑุเลยฺเย’ยฺเย,
โมกฺโข นิพฺพาน มุตฺติสุ;
อินฺโท’ธิปติ สกฺเกสฺวา, รมฺมณํ เหตุ โคจเรฯ
[1133]
องฺเก สณฺฐาน มากาเร,
เขตฺเต [วปฺเป (ปาการมูเล เนตฺตชเล อุสุเม จ วปฺโป-ฏี)] วปฺโป ตเฏปิ จ;
สมฺมุตฺย’นุญฺญา โวหาเร, สฺว’ถ ลาชาสุ จา’กฺขตํฯ
[1134]
สตฺรํ ยาเค สทาทาเน,
โสโม ตุ โอสธิ’นฺทุสุ;
สงฺฆาโต ยุคเคหงฺเค, ขาโร อูเส จ ภสฺมนิฯ
[1135]
อาตาโป วีริเย ตาเป,
ภาเค สีมาย โอธิ จาติฯ
อิติ ปาทาเนกตฺถวคฺโคฯ
อเนกตฺถวคฺโค นิฏฺฐิโตฯ
3. สามญฺญกณฺฑ
4. อพฺยยวคฺค
[1136]
อพฺยยํ วุจฺจเต ทานิ, จิรสฺสํ ตุ จิรํ ตถา;
จิเรน จิรรตฺตาย, สห สทฺธิํ สมํ อมาฯ
[1137]
ปุนปฺปุนํ อภิณฺหญฺจา, สกิํ จา’ภิกฺขณํ มุหุํ;
วชฺชเน ตุ วินา นานา, อนฺตเรน ริเต ปุถุฯ
[1138]
พลวํ สุฏฺฐุ จา’ตีวา, ติสเย กิมุต สฺว’ติ;
อโห ตุ กิํ กิมู’ ทาหุ, วิกปฺเป กิมุโต’ท จฯ
[1139]
อวฺหาเน โภ อเร อมฺโภ,
หมฺโภ เร เช’งฺค อาวุโส;
เห หเร ถ กถํ กิํสุ, นนุ กจฺจิ นุ กิํ สมาฯ
[1140]
อธุเน’ตรหี’ทานิ, สมฺปติ อญฺญทตฺถุ ตุ;
ตคฺเฆ’ กํเส สสกฺกญฺจา, ทฺธา กามํ ชาตุ เว หเวฯ
[1141]
ยาวตา ตาวตา ยาว, ตาว กิตฺตาวตา ตถา;
เอตฺตาวตา จ กีเว’ติ, ปริจฺเฉทตฺถวาจกาฯ
[1142]
ยถา ตถา ยเถเว’วํ, ยถานาม ยถาหิ จ;
เสยฺยถาปฺเย’วเมวํ, วา, ตเถว จ ยถาปิ จฯ
[1143]
เอวมฺปิ จ เสยฺยถาปิ, นาม ยถริวา’ปิ จ;
ปฏิภาคตฺเถ ยถาจ, วิย ตถริวา’ปิ จฯ
[1144]
สํ สามญฺจ สยํ จาถ, อาม สาหุ ลหู’ปิ จ;
โอปายิกํ ปติรูปํ, สาธฺเว’วํ สมฺปฏิจฺฉเนฯ
[1145]
ยํ ตํ ยโต ตโต เยน,
เตเน’ติ การเณ สิยุํ;
อสากลฺเย ตุ จน จิ, นิปฺผเล ตุ มุธา ภเวฯ
[1146]
กทาจิ ชาตุ ตุลฺยา’ถ, สพฺพโต จ สมนฺตโต;
ปริโต จ สมนฺตาปิ, อถ มิจฺฉา มุสา ภเวฯ
[1147]
นิเสเธ น อโนมา’ลํ, นหิ เจตุ สเจ ยทิ;
อนุกุลฺเย ตุ สทฺธญฺจ,
นตฺตํ [รตฺตํ (ฏี.)] โทโส ทิวา ตฺว’เหฯ
[1148]
อีสํ กิญฺจิ มนํ อปฺเป, สหสา ตุ อตกฺกิเต;
ปุเร คฺคโต ตุ ปุรโต, เปจฺจา’มุตฺรภวนฺตเรฯ
[1149]
อโห หี วิมฺหเย ตุณฺหี,
ตุ โมเน ถา’วิ ปาตุ จ;
ตงฺขเณ สชฺชุ สปทิ, พลกฺกาเร ปสยฺห จฯ
[1150]
สุทํ โข [โว (ก.)] อสฺสุ ยคฺเฆ เว,หา’ทโย ปทปูรเณ;
อนฺตเรน’นฺตรา อนฺโต, วสฺสํ นูน จ นิจฺฉเยฯ
[1151]
อานนฺเท สญฺจ ทิฏฺฐา ถ, วิโรธกถเน นนุ;
กามปฺปเวทเน กจฺจิ, อุสูโยปคเม’ตฺถุ จฯ
[1152]
เอวา’วธารเณ เญยฺยํ, ยถาตฺตํ ตุ ยถาตถํ;
นีจํ อปฺเป, มหตฺยุ’จฺจํ, อถ ปาโต ปเค สมาฯ
[1153]
นิจฺเจ สทา สนํ [สนา (ก.)] ปาโย,
พาหุลฺเย พาหิรํ พหิ;
พหิทฺธา พาหิรา พาหฺเย, สีเฆตุ สณิกํ ภเวฯ
[1154]
อตฺถํ อทสฺสเน ทุฏฺฐุ, นินฺทายํ, วนฺทเน นโม;
สมฺมา สุฏฺฐุ ปสํสายํ, อโถ สตฺตาย มตฺถิ จฯ
[1155]
สายํ สาเย’ชฺช อตฺรา’เห,
สุเว ตุ สฺเว อนาคเต;
ตโต ปเร ปรสุเว, หิยฺโยตุ ทิวเส คเตฯ
[1156]
ยตฺถ ยตฺร ยหิํจาถ, ตตฺถ ตตฺร ตหิํตหํ;
อโถ อุทฺธญฺจ อุปริ, เหฏฺฐา ตุ จ อโธ สมาฯ
[1157]
โจทเน อิงฺฆ หนฺทา’ถ, อาราทูรา จ อารกา;
ปรมฺมุขา ตุ จ รโห, สมฺมุขา ตฺวา’วิ ปาตุ จฯ
[1158]
สํสยตฺถมฺหิ อปฺเปว, อปฺเปวนาม นู’ติ จ;
นิทสฺสเน อิติ’ตฺถญฺจ, เอวํ, กิจฺเฉ กถญฺจิ จฯ
[1159]
หา เขเท สจฺฉิ ปจฺจกฺเข,
ธุวํ ถิเร’วธารเณ;
ติโร ตุ ติริยํ จาถ, กุจฺฉายํ ทุฏฺฐุ กุ’จฺจเตฯ
[1160]
สุวตฺถิ อาสิฏฺฐตฺถมฺหิ, นินฺทายํ ตุ ธี [ธิ (ก.)] กถฺยเต;
กุหิญฺจนํ กุหิํ กุตฺร, กุตฺถ กตฺถ กหํ กฺว ถฯ
[1161]
อิเห’ธา’ตฺร ตุ เอตฺถา’ตฺถ,
อถ สพฺพตฺร สพฺพธิ;
กทา กุทาจนํ จาถ, ตทานิ จ ตทา สมาฯ
[1162]
อาทิกมฺเม ภุสตฺเถ จ, สมฺภโว’ติณฺณ ติตฺติสุ;
นิโยคิ’สฺสริย’ปฺปีติ, ทาน ปูชา’คฺค, สนฺติสุฯ
[1163]
ทสฺสเน ตปฺปเร สงฺเค, ปสํสา, คติ, สุทฺธิสุ;
หิํสา, ปการนฺโต’ภาว, วิโยคา’วยเวสุ จ;
โป’ปสคฺโค ทิสาโยเค, ปตฺถนา, ธิติอาทิสุฯ
[1164]
ปราสทฺโท ปริหานิ, ปราชย คตีสุ จ;
ภุสตฺเถ ปฏิโลมตฺเถ, วิกฺกมา’มสนาทิสุฯ
[1165]
นิสฺเสสา’ภาว สนฺยาส, ภุสตฺถ โมกฺข ราสิสุ;
เคหา’เทโส’ปมาหีน, ปสาทนิคฺคตา’จฺจเยฯ
[1166]
ทสฺสโน’สานนิกฺขนฺตา, โธภาเคสฺว’วธารเณ;
สามีปฺเย พนฺธเน เฉก, นฺโตภาโค’ปรตีสุ จฯ
[1167]
ปาตุภาเว วิโยเค จ, นิเสธาโท นิ ทิสฺสติ;
อโถ นีหรเณ เจวา, วรณาโท จ นี สิยาฯ
[1168]
อุทฺธกมฺม วิโยค ตฺต, ลาภ ติตฺติ สมิทฺธิสุ;
ปาตุภาว’จฺจยาภาว, ปพลตฺเต ปกาสเน;
ทกฺข’คฺคตาสุ กถเน, สตฺติโมกฺขาทิเก อุ จฯ
[1169]
ทุ กุจฺฉิเต’สทตฺเถสุ, วิรูปตฺเต ปฺย’โสภเน;
สิยา’ภาวา’สมิทฺธีสุ, กิจฺเฉ จา’นนฺทนาทิเกฯ
[1170]
สํ สโมธาน สงฺเขป, สมนฺตตฺต สมิทฺธิสุ;
สมฺมา ภุส สห ปฺปตฺถา, ภิมุขตฺเถสุ สงฺคเต;
วิธาเน ปภเว ปูชา, ปุนปฺปุนกฺริยาทิสุฯ
[1171]
วิวิธา’ติสยา’ภาว, ภุสตฺติ’สฺสริยา’จฺจเย;
วิโยเค กลเห ปาตุ, ภาเว ภาเส จ กุจฺฉเนฯ
[1172]
ทูรา’นภิมุขตฺเตสุ, โมหา’นวฏฺฐิตีสุ จ;
ปธาน ทกฺขตา เขท, สหตฺถาโท วิ ทิสฺสติฯ
[1173]
วิโยเค ชานเน จา’โธ,ภาค นิจฺฉย [ภาค’นิจฺฉย (ภาค+อนิจฺฉย-ฏี)] สุทฺธิสุ;
อีสทตฺเถ ปริภเว, เทส พฺยาปน หานิสุ;
วโจกฺริยาย เถยฺเย จ, ญาณปฺปตฺตาทิเก อวฯ
[1174]
ปจฺฉา ภุสตฺต สาทิสฺยา, นุปจฺฉินฺนา’นุวตฺติสุ;
หีเน จ ตติยตฺถา’โธ, ภาเคสฺว’นุคเต หิเต;
เทเส ลกฺขณ วิจฺเฉ’ตฺถ, มฺภูต ภาคาทิเก อนุฯ
[1175]
สมนฺตตฺเถ ปริจฺเฉเท, ปูชา’ลิงฺคน วชฺชเน;
โทสกฺขาเน นิวาสนา, วญฺญา’ธาเรสุ โภชเน;
โสก พฺยาปน ตตฺเวสุ, ลกฺขณาโท สิยา ปริฯ
[1176]
อาภิมุขฺย วิสิฏฺฐุ’ทฺธ, กมฺมสารุปฺปวุทฺธิสุ;
ปูชา’ธิก กุลา’สจฺจ, ลกฺขณาทิมฺหิ จาปฺย’ภิฯ
[1177]
อธิกิ’สฺสร, ปาฐา’ธิ, ฏฺฐาน, ปาปุณเนสฺว’ธิ;
นิจฺฉเย โจปริตฺตา’ธิ, ภวเน จ วิเสสเนฯ
[1178]
ปฏิทานนิเสเธสุ, วามา’ทานนิวตฺติสุ;
สาทิเส ปฏินิธิมฺหิ, อาภิมุขฺยคตีสุ จฯ
[1179]
ปติโพเธ ปติคเต, ตถา ปุนกฺริยาย จ;
สมฺภาวเน ปฏิจฺจตฺเถ, ปตีติ ลกฺขณาทิเก;
สุ โสภเน สุเข สมฺมา, ภุส สุฏฺฐุ สมิทฺธิสุฯ
[1180]
อาภิมุขฺย, สมีปา’ทิ, กมฺมา’ลิงฺคน ปตฺติสุ;
มริยาทุ’ทฺธกมฺมิ’จฺฉา, พนฺธนา’ภิวิธีสุ อาฯ
[1181]
นิวาสา’วฺหาน คหณ, กิจฺเฉ’สตฺถ นิวตฺติสุ;
อปฺปสาทา’สิ สรณ, ปติฏฺฐา’วิมฺหยาทิสุฯ
[1182]
อนฺโตภาว ภุสตฺตา’ติ, สย ปูชาสฺว’ติกฺกเม;
ภูตภาเว ปสํสายํ, ทฬฺหตฺถาโท สิยา อติฯ
[1183]
สมฺภาวเน จ ครหา, เปกฺขาสุ จ สมุจฺจเย;
ปญฺเห สํวรเณ เจว, อาสีสตฺเถ อปี’ริตํฯ
[1184]
นิทฺเทเส วชฺชเน ปูชา, ปคเต วารเณปิ จ;
ปทุสฺสเน จ ครหา, โจริกา’โท สิยา อปฯ
[1185]
สมีปปูชา สาทิสฺส, โทสกฺขาโน’ปปตฺติสุ;
ภุสตฺโต’ปคมา’ธิกฺย, ปุพฺพกมฺมนิวตฺติสุ;
คยฺหากาโร’ปริตฺเตสุ, อุเป’ตฺย [อุเปตฺย=อุป+อิติ]’นสนา’ทิเกฯ
[1186]
เอวํ นิทสฺสนา’กาโร, ปมาสุ สมฺปหํสเน;
อุปเทเส จ วจน, ปฏิคฺคาเห’วธารเณ;
ครหาเย’ทมตฺเถ จ, ปริมาเน จ ปุจฺฉเนฯ
[1187]
สมุจฺจเย สมาหาเร, นฺวาจเย เจ’ตรีตเร;
ปทปูรณมตฺเต จ, จสทฺโท อวธารเณฯ
[1188]
อิติ เหตุปกาเรสุ, อาทิมฺหิ จา’วธารเณ;
นิทสฺสเน ปทตฺถสฺส, วิปลฺลาเส สมาปเนฯ
[1189]
สมุจฺจเย โจ’ปมายํ, สํสเย ปทปูรเณ;
ววตฺถิตวิภาสายํ, วา’วสฺสคฺเค วิกปฺปเนฯ
[1190]
ภูสเน วารเณ จา’ลํ, วุจฺจเต ปริยตฺติยํ;
อโถ’ถา’นนฺตรา’รมฺภ, ปญฺเหสุ ปทปูรเณฯ
[1191]
ปสํสาครหาสญฺญา, สีการาโท [สฺวีการ (ฏี.)] ปิ นาม ถ;
นิจฺฉเย จา’นุมานสฺมิํ, สิยา นูน วิตกฺกเนฯ
[1192]
ปุจฺฉา’วธารณา’นุญฺญา, สานฺตฺวนา’ลปเน [สนฺตนาลปเน (ก.)] นนุ;
วเต’กํส, ทยา, หาส, เขทา’ลปน, วิมฺหเยฯ
[1193]
วากฺยารมฺภ, วิสาเทสุ, หนฺท หาเส’นุกมฺปเน;
ยาว ตุ ตาว สากลฺย, มานา’วธฺย’วธารเณฯ
[1194]
ปาจี, ปุร, งฺคโตตฺเถสุ, ปุรตฺถา ปฐเม ปฺยถ;
ปพนฺเธ จ จิราตีเต, นิกฏาคามิเก ปุราฯ
[1195]
นิเสธวากฺยาลงฺการา, วธารณปสิทฺธิสุ;
ขลฺวา’สนฺเน ตุ อภิโต-
ภิมุโข’ภยโตทิเกฯ
[1196]
กามํ ยทฺยปิสทฺทตฺเถ, เอกํสตฺเถ จ ทิสฺสติ;
อโถ ปน วิเสสสฺมิํ, ตเถว ปทปูรเณฯ
[1197]
หิ การเณ วิเสสา’ว, ธารเณ ปทปูรเณ;
ตุ เหตุวชฺเช ตตฺถา’ถ, กุ ปาเป’สตฺถ’กุจฺฉเนฯ
[1198]
นุ สํสเย จ ปญฺเห ถ, นานา’ เนกตฺถ วชฺชเน;
กิํ ตุ ปุจฺฉาชิคุจฺฉาสุ, กํ ตุ วาริมฺหิ มุทฺธนิฯ
[1199]
อมา สหสมีเป ถ, เภเท อปฺปฐเม ปุน;
กิรา’นุสฺสวา’รุจิสุ, อุทา’ปฺยตฺเถ วิกปฺปเนฯ
[1200]
ปตีจี จริเม ปจฺฉา, สามิ ตฺวทฺเธ ชิคุจฺฉเน;
ปกาเส สมฺภเว ปาตุ,
อญฺโญญฺเญ ตุ รโห มิโถฯ
[1201]
หา เขทโสกทุกฺเขสุ, เขเท ตฺว’หห วิมฺหเย;
ภิํสาปเน [หิํสาปเน (ฏี.)] ธี [ธิ (ก.)] นินฺทายํ, ปิธาเน ติริยํ ติโรฯ
[1202]
ตุน ตฺวาน ตเว ตฺวา ตุํ, ธา โส ถา กฺขตฺตุ, เมว จ;
โต ถ ตฺร หิญฺจนํ หิํหํ, ธิ ห หิ ธ ธุนา รหิฯ
[1203]
ทานิ โวทาจนํ ทาชฺช, ถํ ตตฺตํ ชฺฌ ชฺชุ อาทโย;
สมาโส จา’พฺยยีภาโว,
ยาเทโส จา’พฺยยํ ภเวติฯ
อิติ อพฺยยวคฺโคฯ
สามญฺญกณฺโฑ ตติโยฯ
อภิธานปฺปทีปิกา สมตฺตาฯ
นิคมน
[1]
สคฺคกณฺโฑ จ ภูกณฺโฑ, ตถา สามญฺญกณฺฑิติ;
กณฺฑตฺตยานฺวิตา เอสา, อภิธานปฺปทีปิกาฯ
[2]
ติทิเว มหิยํ ภุชคาวสเถ,
สกลตฺถสมวฺหยทีปนิ’ยํ;
อิห โย กุสโล มติมา ส นโร,
ปฏุ โหติ มหามุนิโน วจเนฯ
[3]
ปรกฺกมภุโช นาม, ภูปาโล คุณภูสโน;
ลงฺกาย มาสิ เตชสฺสี, ชยี เกสริวิกฺกโมฯ
[4]
วิภินฺนํ จิรํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิกาย-
ตฺตยสฺมิญฺจ กาเรสิ สมฺมา สมคฺเค;
สเทหํ’ว นิจฺจาทโร ทีฆกาลํ,
มหคฺเฆหิ รกฺเขสิ โย ปจฺจเยหิฯ
[5]
เยน ลงฺกา วิหาเรหิ, คามา’รามปุรีหิ จ;
กิตฺติยา วิย สมฺพาธี, กตา เขตฺเตหิ วาปิหิฯ
[6]
ยสฺสา’สาธารณํ ปตฺวา, นุคฺคหํ สพฺพกามทํ;
อหมฺปิ คนฺถการตฺตํ, ปตฺโต วิพุธโคจรํฯ
[7]
การิเต เตน ปาสาท, โคปุราทิวิภูสิเต;
สคฺคขณฺเฑ’ว ตตฺโตยา, สยสฺมิํ ปติพิมฺพิเตฯ
[8]
มหาเชตวนา’ขฺยมฺหิ, วิหาเร สาธุสมฺมเต;
สโรคามสมูหมฺหิ, วสตา สนฺตวุตฺตินาฯ
[9]
สทฺธมฺมฏฺฐิติกาเมน, โมคฺคลฺลาเนน ธีมตา;
เถเรน รจิตา เอสา, อภิธานปฺปทีปิกาติฯ