เมนู

นามลิงฺคานฺย’โต พุทฺธ, ภาสิตสฺสา’รหานฺย’หํ;

ทสฺสยนฺโต ปกาเสสฺส, มภิธานปฺปทีปิกํฯ

ปริภาสา

[6]

ภิยฺโย รูปนฺตรา สาห, จริเยน จ กตฺถจิ;

กฺวจา’ หจฺจวิธาเนน เญยฺยํ ถีปุนฺนปุํสกํฯ

[7]

อภินฺนลิงฺคานํเยว, ทฺวนฺโท จ, ลิงฺควาจกา;

คาถาปาทนฺตมชฺฌฏฺฐา, ปุพฺพํ ยนฺตฺยปเร ปรํฯ

[8]

ปุมิตฺถิยํ ปทํ ทฺวีสุ, สพฺพลิงฺเค จ ตีสฺวิติ;

อภิธานนฺตรารมฺเภ, เญยฺยํ ตฺว’นฺต มถาทิ จฯ

[9]

ภิยฺโย ปโยค มาคมฺม, โสคเต อาคเม กฺวจิ;

นิฆณฺฑุ ยุตฺติ ญฺจานีย, นามลิงฺคํ กถียตีติฯ

1. สคฺคกณฺฑ

[1]

พุทฺโธ ทสพโล สตฺถา, สพฺพญฺญู ทฺวิปทุตฺตโม;

มุนินฺโท ภควา นาโถ, จกฺขุม’งฺคีรโส มุนิฯ

[2]

โลกนาโถ’ นธิวโร, มเหสิ จ วินายโก;

สมนฺตจกฺขุ สุคโต, ภูริปญฺโญ จ มารชิฯ

[3]

นรสีโห นรวโร, ธมฺมราชา มหามุนิ;

เทวเทโว โลกครุ, ธมฺมสฺสามี ตถาคโตฯ

[4]

สยมฺภู สมฺมาสมฺพุทฺโธ, วรปญฺโญ จ นายโก;

ชิโน, สกฺโก ตุ สิทฺธตฺโถ, สุทฺโธทนิ จ โคตโมฯ

[5]

สกฺยสีโห ตถา สกฺย, มุนิ จาทิจฺจพนฺธุ จ;

[6]

โมกฺโข นิโรโธ นิพฺพานํ, ทีโป ตณฺหกฺขโย ปรํ;

ตาณํ เลณ มรูปญฺจ, สนฺตํ สจฺจ มนาลยํฯ

[7]

อสงฺขตํ สิว มมตํ สุทุทฺทสํ,

ปรายณํ สรณ มนีติกํ ตถา;

อนาสวํ ธุว มนิทสฺสนา’ กตา,

ปโลกิตํ นิปุณ มนนฺต มกฺขรํฯ

[8]

ทุกฺขกฺขโย พฺยาพชฺฌญฺจ [พฺยาปชฺชํ (ฏีกา)], วิวฏฺฏํ เขม เกวลํ;

อปวคฺโค วิราโค จ, ปณีต มจฺจุตํ ปทํฯ

[9]

โยคกฺเขโม ปาร มปิ, มุตฺติ สนฺติ วิสุทฺธิโย;

วิมุตฺย’ สงฺขตธาตุ, สุทฺธิ นิพฺพุติโย สิยุํฯ

[10]

ขีณาสโว ตฺว’เสกฺโข จ, วีตราโค ตถา’ รหา;

เทวโลโก ทิโว สคฺโค [นาโก (สี.)],

ติทิโว ติทสาลโยฯ

[11]

ติทสา ตฺว’มรา เทวา, วิพุธา จ สุธาสิโน;

สุรา มรู ทิโวกา จา, มตปา สคฺควาสิโนฯ

[12]

นิชฺชรา’ นิมิสา ทิพฺพา, อปุเม เทวตานิ จ [เทวตา เอว เทวตานิ, สกตฺเถ นิปจฺจโย (ฏีกา)];

[13]

สิทฺโธ ภูโต จ คนฺธพฺโพ, คุยฺหโก ยกฺข รกฺขสา;

กุมฺภณฺโฑ จ ปิสาจา’ที, นิทฺทิฏฺฐา เทวโยนิโยฯ

[14]

ปุพฺพเทวา สุรริปู, อสุรา ทานวา ปุเม;

ตพฺพิเสสา ปหาราโท, สมฺพโร พลิอาทโยฯ

[15]

ปิตามโห ปิตา พฺรหฺมา, โลเกโส กมลาสโน;

ตถา หิรญฺญคพฺโภ จ, สุรเชฏฺโฐ ปชาปติฯ

[16]

วาสุเทโว หริ [หรี (ฏีกา)] กณฺโห, เกสโว จกฺกปาณฺย’ถ;

มหิสฺสโร สิโว สูลี, อิสฺสโร ปสุปตฺย’ปิฯ

[17]

หโร วุตฺโต กุมาโร ตุ, ขนฺโธ สตฺติธโร ภเว;

[18]

สกฺโก ปุรินฺทโท เทว, ราชา วชิรปาณิ จ;

สุชมฺปติ สหสฺสกฺโข, มหินฺโท วชิราวุโธฯ

[19]

วาสโว จ ทสสต, นยโน ติทิวาธิภู;

สุรนาโถ จ วชิร, หตฺโถ จ ภูตปตฺย’ปิฯ

[20]

มฆวา โกสิโย อินฺโท, วตฺรภู ปากสาสโน;

วิโฑโช ถ สุชา ตสฺส [สุชาตา’สฺส (ฏีกา)], ภริยา ถ ปุรํ ภเวฯ

[21]

มสกฺกสารา [มสกฺกสาโร (สี.)] วสฺโสก, สารา เจวา’ มราวตี;

เวชยนฺโต ตุ ปาสาโท,

สุธมฺมา ตุ สภา มตาฯ

[22]

เวชยนฺโต รโถ ตสฺส,

วุตฺโต มาตลิ สารถิ;

เอราวโณ คโช ปณฺฑุ, กมฺพโล ตุ สิลาสนํฯ

[23]

สุวีโรจฺจาทโย ปุตฺตา, นนฺทา โปกฺขรณี ภเว;

นนฺทนํ มิสฺสกํ จิตฺต, ลตา ผารุสกํ วนาฯ

[24]

อสนิ ทฺวีสุ กุลิสํ, วชิรํ ปุนฺนปุํสเก;

อจฺฉราโยตฺถิยํ วุตฺตา, รมฺภา อลมฺพุสาทโย;

เทวิตฺถิโย ถ คนฺธพฺพา, ปญฺจสิโขติ อาทโยฯ

[25]

วิมาโน นิตฺถิยํ พฺยมฺหํ, ปียูสํ ตฺวมตํ สุธา;

สิเนรุ เมรุ ติทิวา, ธาโร เนรุ สุเมรุ จฯ

[26]

ยุคนฺธโร อีสธโร, กรวีโก สุทสฺสโน;

เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ กุลาจลาฯ

[27]

มนฺทากินี ตถา’กาส, คงฺคา สุรนที ปฺยถ;

[28]

โกวิฬาโร ตถา ปาริ, จฺฉตฺตโก ปาริชาตโก;

กปฺปรุกฺโข ตุ สนฺตานา, ทโย เทวทฺทุมา สิยุํฯ

[29]

ปาจี ปตีฌุ’ ทีจิ’ตฺถี, ปุพฺพ ปจฺฉิม อุตฺตรา;

ทิสาถ ทกฺขิณา’ ปาจี, วิทิสา’นุทิสา ภเวฯ

[30]

เอราวโต [เอราวโณ (สี.), อมรโกเส ปน เอราวโต เอว อตฺถิ] ปุณฺฑรีโก, วามโน กุมุโท’ ญฺชโน;

ปุปฺผทนฺโต สพฺพภุมฺโม, สุปฺปตีโก ทิสาคชาฯ

[31]

ธตรฏฺโฐ จ คนฺธพฺพา, ธิโป, กุมฺภณฺฑสามิ ตุ;

วิรุฬฺหโก, วิรูปกฺโข, ตุ นาคาธิปตีริโตฯ

[32]

ยกฺขาธิโป เวสฺสวโณ, กุเวโร นรวาหโน;

อฬกา [อลกา (อมรโกส)] ฬกมนฺทาสฺส, ปุรี, ปหรณํ คทา;

จตุทฺทิสาน มธิปา, ปุพฺพาทีนํ กมา อิเมฯ

[33]

ชาตเวโท สิขี โชติ, ปาวโก ทหโน’ นโล;

หุตาวโห’ จฺจิมา ธูม, เกตฺว’คฺคิ คินิ ภานุมาฯ

[34]

เตโช ธูมสิโข วายุ, สโข จ กณฺหวตฺตนี;

เวสฺสานโร หุตาโส ถ, สิขาชาล’จฺจิ จาปุเมฯ

[35]

วิปฺผุลิงฺคํ ผุลิงฺคญฺจ, ภสฺมา [‘ภสฺมา’ ติปทํ ราชาทิคเณ ปริยาปนฺนํ (รูปสิทฺธิ-อุณาทิ), ภสฺมํ (สี.)] ตุ เสฏฺฐิ ฉาริกา;

[36]

กุกฺกุโฬ ตุ’ณฺหภสฺมสฺมิ, มงฺคาโร’ลาต มุมฺมุกํ [ติกํ ทิตฺตกฏฺฐาทินฺธเน (ฏีกา)];

สมิธา อิธุมํ เจ’โธ, อุปาทานํ ตถินฺธนํฯ

[37]

อโถ’ภาโส ปกาโส จา,

'โลโก’ชฺโชตา’ตปา สมา;

มาลุโต ปวโน วายุ, วาโต’นิล สมีรณา;

คนฺธวาโห ตถา วาโย, สมีโร จ สทาคติฯ

[38]

วายุเภทา อิเม ฉุ’ทฺธ, งฺคโม จาโธคโม ตถา;

กุจฺฉิฏฺโฐ จ โกฏฺฐาสโย, อสฺสาสงฺคานุสาริโนฯ

[39]

อโถ อปานํ ปสฺสาโส,

อสฺสาโส อาน มุจฺจเตฯ

[40]

เวโค ชโว รโย ขิปฺปํ, ตุ สีฆํ ตุริตํ ลหุ;

อาสุ ตุณฺณ มรํ จาวิ, ลมฺพิตํ ตุวฏํปิ จฯ

[41]

สตตํ นิจฺจ มวิรตา, นารต สนฺตต มนวรตญฺจ ธุวํ;

ภุส มติสโย จ ทฬฺหํ, ติพฺเพ’กนฺตา’ติมตฺต, พาฬฺหานิ;

ขิปฺปาที ปณฺฑเก ทพฺเพ, ทพฺพคา เตสุ เย ติสุฯ

[42]

อวิคฺคโห ตุ กาโม จ, มโนภู มทโน ภเว;

อนฺตโก วสวตฺตี จ, ปาปิมา จ ปชาปติฯ

[43]

ปมตฺตพนฺธุ กณฺโห จ, มาโร นมุจิ, ตสฺส ตุ;

ตณฺหา’รตี รคา ธีตู, หตฺถี ตุ คิริเมขโลฯ

[44]

ยมราชา จ เวสายี, ยโม’สฺส นยนาวุธํ;

เวปจิตฺติ ปุโลโม จ, กิมฺปุริโส ตุ กินฺนโรฯ

[45]

อนฺตลิกฺขํ ข’มาทิจฺจ, ปโถ’พฺภํ คคน’มฺพรํ;

เวหาโส จานิลปโถ, อากาโส นิตฺถิยํ นภํฯ

[46]

เทโว เวหายโส ตารา,

ปโถ สุรปโถ อฆํฯ

[47]

เมโฆ วลาหโก เทโว, ปชฺชุนฺโน’มฺพุธโร ฆโน;

ธาราธโร จ ชีมูโต, วาริวาโห ตถา’มฺพุโทฯ

[48]

อพฺภํ ตีสฺวถ วสฺสญฺจ, วสฺสนํ วุฏฺฐิ นาริยํ;

สเตรตา’กฺขณา วิชฺชุ, วิชฺชุตา จาจิรปฺปภาฯ

[49]

เมฆนาเท ตุ ธนิตํ, คชฺชิตํ รสิตาทิ จ;

อินฺทาวุธํ อินฺทธนุ, วาตกฺขิตฺตมฺพุ สีกโรฯ

[50]

อาสาโร ธารา สมฺปาโต,

กรกา ตุ ฆโนปลํ;

ทุทฺทินํ เมฆจฺฉนฺนาเห, ปิธานํ ตฺวปธารณํฯ

[51]

ติโรธาน’นฺตรธานา, ปิธาน ฉาทนานิ จ;

อินฺทุ จนฺโท จ นกฺขตฺต, ราชา โสโม นิสากโรฯ

[52]

โอสธีโส หิมรํสิ, สสงฺโก จนฺทิมา สสี;

สีตรํสิ นิสานาโถ, อุฬุราชา จ มา ปุเมฯ

[53]

กลา โสฬสโม ภาโค, พิมฺพํ ตุ มณฺฑลํ ภเว;

อฑฺโฒ ตฺวทฺโธ อุปฑฺโฒ จ, วา ขณฺฑํ สกลํ ปุเมฯ

[54]

อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค, ปสาโท ตุ ปสนฺนตา;

โกมุที จนฺทิกา ชุณฺหา, กนฺติ โสภา ชุติ จฺฉวิฯ

[55]

กลงฺโก ลญฺฉนํ ลกฺขํ, องฺโก’ภิญฺญาณ ลกฺขณํ;

จิหนํ จาปิ โสภา ตุ, ปรมา สุสมา ถ จฯ

[56]

สีตํ คุเณ, คุณิลิงฺคา, สีต สิสิร สีตลา;

หิมํ ตุหิน มุสฺสาโว, นีหาโร มหิกา ปฺยถฯ

[57]

นกฺขตฺตํ โชติ ภํ ตารา, อปุเม ตารโก’ฬุ จ;

[58]

อสฺสยุโช ภรณิตฺถี, สกตฺติกา โรหิณี ปิจ;

มิคสิร [มคสิร (สี.)] มทฺทา จ ปุนพฺพสุ, ผุสฺโส [ปุสฺโส (ฏี.)] จาสิเลส’ปิฯ

[59]

มาฆา [มฆ (สี.)] จ ผคฺคุนี ทฺเว จ, หตฺถา จิตฺตา จ สฺวาติปิ;

วิสาขา’ นุราธา เชฏฺฐา, มูลา’ สาฬฺหา ทุเว ตถาฯ

[60]

สวโณ จ ธนิฏฺฐา จ, สตภิสโช ปุพฺพุ’ตฺตรภทฺทปทา;

เรวตฺยปีติ กมโต, สตฺตาธิกวีสนกฺขตฺตาฯ

[61]

โสพฺภานุ กถิโต ราหุ, สูราที ตุ นวคฺคหา;

ราสิ เมสาทิโก ภทฺท, ปทา โปฏฺฐปทา สมาฯ

[62]

อาทิจฺโจ สูริโย สูโร, สตรํสิ ทิวากโร;

เวโรจโน ทินกโร, อุณฺหรํสิ ปภงฺกโรฯ

[63]

อํสุมาลี ทินปติ, ตปโน รวิ ภานุมา;

รํสิมา ภากโร ภานุ, อกฺโก สหสฺสรํสิ จฯ

[64]

รํสิ อาภา ปภา ทิตฺติ, รุจิ ภา ชุติ ทีธิติ;

มรีจิ ทฺวีสุ ภานฺวํ’สุ, มยูโข กิรโณ กโรฯ

[65]

ปริธิ ปริเวโส ถ, มรีจิ มิคตณฺหิกา;

สูรสฺโสทยโต ปุพฺพุ’, ฏฺฐิตรํสิ สิยา’ รุโณฯ

[66]

กาโล’ทฺธา สมโย เวลา,

ตพฺพิเสสา ขณาทโย;

ขโณ ทสจฺฉรากาโล,

ขณา ทส ลโย ภเวฯ

[67]

ลยา ทส ขณลโย,

มุหุตฺโต เต สิยา ทส;

ทส ขณมุหุตฺโต เต, ทิวโส ตุ อหํ ทินํฯ

[68]

ปภาตญฺจ วิภาตญฺจ, ปจฺจูโส กลฺล มปฺยถ;

อภิโทโส ปโทโส ถ,

สาโย สญฺฌา ทินจฺจโยฯ

[69]

นิสา จ รชนี รตฺติ, ติยามา สํวรี ภเว;

ชุณฺหา ตุ จนฺทิกายุตฺตา, ตมุสฺสนฺนา ติมิสิกาฯ

[70]

นิสีโถ มชฺฌิมา รตฺติ, อฑฺฒรตฺโต มหานิสา;

อนฺธกาโร ตโม นิตฺถี, ติมิสํ ติมิรํ มตํฯ

[71]

จตุรงฺคตมํ เอวํ, กาฬปกฺขจตุทฺทสี;

วนสณฺโฑ ฆโน เมฆ, ปฏลํ จา’ฑฺฒรตฺติ จฯ

[72]

อนฺธตมํ ฆนตเม, ปหาโร ยาม, สญฺญิโต;

ปาฏิปโท ตุ ทุติยา, ตติยาที ติถี [ติถิ], ตายติ ปาเลตีติ ติถิ, ตา+อิติ (ณฺวาทิ) ทฺวิสุฯ

[73]

ปนฺนรสี ปญฺจทสี, ปุณฺณมาสี ตุ ปุณฺณมา;

อมาวสี ปฺยมาวาสี, ถิยํ ปนฺนรสี’ ปราฯ

[74]

ฆฏิกา สฏฺฐฺย’ โหรตฺโต, ปกฺโข เต ทส ปญฺจ จ;

เต ตุ ปุพฺพาปรา สุกฺก,

กาฬา, มาโส ตุ เต ทุเวฯ

[75]

จิตฺโต เวสาข, เชฏฺโฐ จา, สาฬฺโห ทฺวีสุ จ สาวโณ;

โปฏฺฐปาท’สฺสยุชา จ, มาสา ทฺวาทส กตฺติโกฯ

[76]

มาคสิโร ตถา ผุสฺโส, กเมน มาฆ ผคฺคุณา;

กตฺติก’สฺสยุชา มาสา, ปจฺฉิม ปุพฺพกตฺติกาฯ

[77]

สาวโณ นิกฺขมนีโย,

จิตฺตมาโส ตุ รมฺมโกฯ

[78]

จตุโร จตุโร มาสา, กตฺติกกาฬปกฺขโต;

กมา เหมนฺต คิมฺหาน, วสฺสานา อุตุโย ทฺวิสุฯ

[79]

เหมนฺโต สิสิร มุตู,

ฉ วา วสนฺโตคิมฺห วสฺสานา;

สรโทติ กมา มาสา, ทฺเว ทฺเว วุตฺตานุสาเรนฯ

[80]

อุณฺโห นิทาโฆ คิมฺโหถ,

วสฺโส วสฺสาน ปาวุสา;

อุตูหิ ตีหิ วสฺสานา, ทิเกหิ ทกฺขิณายนํฯ

[81]

อุตฺตรายน มญฺเญหิ, ตีหิ วสฺสายนทฺวยํ;

วสฺส สํวจฺฉรา นิตฺถี, สรโท หายโน สมาฯ

[82]

กปฺปกฺขโย ตุ สํวฏฺโฏ, ยุคนฺต ปลยา อปิ;

อลกฺขี กาลกณฺณิตฺถี, อถ ลกฺขี สิริ’ตฺถิยํฯ

[83]

ทนุ ทานวมาตา ถ, เทวมาตา ปนา’ทิติ;

[84]

ปาปญฺจ กิพฺพิสํ เวรา, ฆํ ทุจฺจริต ทุกฺกฏํ;

อปุญฺญา’กุสลํ กณฺหํ, กลุสํ ทุริตา’คุ จฯ

[85]

กุสลํ สุกตํ สุกฺกํ, ปุญฺญํ ธมฺม มนิตฺถิยํ;

สุจริต มโถ ทิฏฺฐ, ธมฺมิกํ อิหโลกิกํฯ

[86]

สนฺทิฏฺฐิก มโถ ปาร, โลกิกํ สมฺปรายิกํ;

ตกฺกาลํ ตุ ตทาตฺวํ โจ,

ตฺตรกาโล ตุ อายติฯ

[87]

หาโส’ ตฺตมนตา ปีติ, วิตฺติ ตุฏฺฐิ จ นาริยํ;

อานนฺโท ปมุทา’โมโท, สนฺโตโส นนฺทิ สมฺมโทฯ

[88]

ปาโมชฺชญฺจ ปโมโท ถ, สุขํ สาตญฺจ ผาสฺว’ถ;

ภทฺทํ เสยฺโย สุภํ เขมํ, กลฺยาณํ มงฺคลํ สิวํฯ

[89]

ทุกฺขญฺจ กสิรํ กิจฺฉํ, นีโฆ จ พฺยสนํ อฆํ;

ทพฺเพ ตุ ปาปปุญฺญานิ, ตีสฺวากิจฺฉํ สุขาทิ จฯ

[90]

ภาคฺยํ นิยติ ภาโค จ, ภาคเธยฺยํ วิธี’ริโต;

อโถ อุปฺปตฺติ นิพฺพตฺติ, ชาติ ชนน มุพฺภโวฯ

[91]

นิมิตฺตํ การณํ ฐานํ, ปทํ พีชํ นิพนฺธนํ;

นิทานํ ปภโว เหตุ, สมฺภโว เสตุ ปจฺจโยฯ

[92]

การณํ ยํ สมาสนฺนํ, ปทฏฺฐานนฺติ ตํ มตํ;

ชีโว ตุ ปุริโส’ตฺตา ถ, ปธานํ ปกติตฺถิยํฯ

[93]

ปาโณ สรีรี ภูตํ วา, สตฺโต เทหี จ ปุคฺคโล;

ชีโว ปาณี ปชา ชนฺตุ,

ชโน โลโก ตถาคโตฯ

[94]

รูปํ สทฺโท คนฺธ รสา, ผสฺโส ธมฺโม จ โคจรา;

อาลมฺพา วิสยา เต ฉา, รมฺมณา ลมฺพณานิ จฯ

[95]

สุกฺโก โคโร สิโต’ทาตา,

ธวโล เสต, ปณฺฑรา;

โสโณ ตุ โลหิโต รตฺโต,

ตมฺพ มญฺชิฏฺฐ โรหิตาฯ

[96]

นีโล กณฺหา’สิตา กาโฬ,

เมจโก สาม สามลา;

สิตปีเตตุ ปณฺฑุ’ตฺโต, อีสํปณฺฑุตุ ธูสโรฯ

[97]

อรุโณ กิญฺจิรตฺโต ถ,

ปาฏโล เสตโลหิโต;

อโถ ปีโต หลิทฺยาโภ,

ปลาโส หริโต หริฯ

[98]

กฬาโร กปิโล นีล, ปีเต ถ โรจนปฺปเภ;

ปิงฺโค ปิสงฺโค ปฺยถวา, กฬาราที ตุ ปิงฺคเลฯ

[99]

กมฺมาโส สพโล จิตฺโต,

สาโว ตุ กณฺหปีตเก;

วาจฺจลิงฺคา คุณินฺเยเต, คุเณ สุกฺกาทโย ปุเมฯ

[100]

นจฺจํ นฏฺฏญฺจ นฏนํ, นตฺตนํ ลาสนํ ภเว;

นจฺจํ ตุ วาทิตํ คีต, มิติ นาฏุมิทํ ตยํฯ

[101]

นจฺจฏฺฐานํ สิยา รงฺโค, ภินโย สูจฺยสูจนํ;

องฺคหาโร’งฺควิกฺเขโป, นฏฺฏโก นฏโก นโฏฯ

[102]

สิงฺคาโร กรุโณ วีร, พฺภุต หสฺส ภยานกา;

สนฺโต พีภจฺฉ รุทฺทานิ, นว นาฏฺยรสา อิเมฯ

[103]

โปสสฺส นาริยํ โปเส, อิตฺถิยา สงฺคมํ ปติ;

ยา ปิหา เอส สิงฺคาโร, รติกีฬาทิการโณฯ

[104]

อุตฺตม ปฺปกติปฺปาโย, อิตฺถิปุริสเหตุโก;

โส สมฺโภโค วิโยโคติ,

สิงฺคาโร ทุวิโธ มโตฯ

[105]

ภาสิตํ ลปิตํ ภาสา, โวหาโร วจนํ วโจ;

อุตฺติ วาจา คิรา วาณี, ภารตี กถิตา [กถา (กตฺถจิ)] วจีฯ

[106]

เอกาขฺยาโต ปทจโย, สิยา วากฺยํสการโก;

อาเมฑิตนฺติ วิญฺเญยฺยํ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุ มุทีรณํฯ

[107]

ภเย โกเธ ปสํสายํ, ตุริเต โกตูหเล’จฺฉเร;

หาเส โสเก ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธฯ

[108]

อิรุ นารี ยชุ สาม, มิติ เวทา ตโย สิยุํ;

เอเต เอว ตยี นารี, เวโท มนฺโต สุติตฺถิยํฯ

[109]

อฏฺฐโก วามโก วาม, เทโว จงฺคีรโส ภคุ;

ยมทคฺคิ จ วาสิฏฺโฐ, ภารทฺวาโช จ กสฺสโป;

เวสฺสามิตฺโตติ มนฺตานํ, กตฺตาโร อิสโย อิเมฯ

[110]

กปฺโป พฺยากรณํ โชติ, สตฺถํ สิกฺขา นิรุตฺติ จ;

ฉนฺโทวิจิติ เจตานิ, เวทงฺคานิ วทนฺติ ฉฯ

[111]

อิติหาโส ปุราวุตฺต, ปฺปพนฺโธ ภารตาทิโก;

นามปฺปกาสกํ สตฺถํ, รุกฺขาทีนํ นิฆณฺฑุ โสฯ

[112]

วิตณฺฑสตฺถํ วิญฺเญยฺยํ, ยํ ตํ โลกายตํ อิติ;

เกฏุภํ ตุ กฺริยากปฺป, วิกปฺโป กวินํ หิโตฯ

[113]

อาขฺยายิโกปลทฺธตฺถา, ปพนฺธกปฺปนา กถา;

ทณฺฑนีตฺย’ตฺถสตฺถสฺมิํ, วุตฺตนฺโต ตุ ปวตฺติ จฯ

[114]

สญฺญา, ขฺยา, วฺหา สมญฺญา จา, ภิธานํ นาม มวฺหโย;

นามเธยฺยา’ ธิวจนํ, ปฏิวากฺยํ ตุ อุตฺตรํฯ

[115]

ปญฺโห ตีสฺว นุโยโค จ, ปุจฺฉา ปฺยถ นิทสฺสนํ;

อุโปคฺฆาโต จ ทิฏฺฐนฺโต, ตโถ’ทาหรณํ ภเวฯ

[116]

สมา สงฺเขป สํหารา, สมาโส สงฺคโห ปฺยถ;

สตํ ธารยสี ตฺยาทฺย, พฺภกฺขานํ ตุจฺฉภาสนํฯ

[117]

โวหาโร ตุ วิวาโท ถ, สปนํ สปโถปิ จ;

ยโส สิโลโก กิตฺติตฺถี,

โฆสนา ตุ’จฺจสทฺทนํฯ

[118]

ปฏิโฆโส ปฏิรโว, โถ’ ปญฺญาโส วจีมุขํ;

กตฺถนา จ สิลาฆา จ, วณฺณนา จ นุติ ตฺถุติฯ

[119]

โถมนญฺจ [โถมนํ วา (กตฺถจิ โถมนํ โถมนา ทฺวิลิงฺเค)] ปสํสาถ, เกกา นาโท สิขณฺฑินํ;

คชานํ โกญฺจนาโท ถ,

มตา เหสา หยทฺธนิฯ

[120]

ปริยาโย เววจนํ, สากจฺฉา ตุ จ สํกถา;

อุปวาโท จุ’ปกฺโกสา, วณฺณวาทา’นุวาโท จ;

ชนวาทา’ปวาทาปิ, ปริวาโท จ ตุลฺยตฺถาฯ

[121]

เขโป นินฺทา ตถา กุจฺฉา, ชิคุจฺฉา ครหา ภเว;

นินฺทาปุพฺโพ อุปารมฺโภ, ปริภาสน มุจฺจเตฯ

[122]

อฏฺฐานริยโวหาร, วเสน ยา ปวตฺติตา;

อภิวากฺยํ สิยา วาจา, สา วีติกฺกมทีปนีฯ

[123]

มุหุํภาสา นุลาโปถ, ปลาโป นตฺถิกา คิรา;

อาโทภาสน มาลาโป,

วิลาโป ตุ ปริทฺทโวฯ

[124]

วิปฺปลาโป วิโรโธตฺติ, สนฺเทโสตฺติ ตุ วาจิกํ;

สมฺภาสนํ ตุ สลฺลาโป, วิโรธรหิตํ มิถุฯ

[125]

ผรุสํ นิฏฺฐุรํ วากฺยํ, มนุญฺญํ หทยงฺคมํ;

สํกุลํ ตุ กิลิฏฺฐญฺจ, ปุพฺพาปรวิโรธินีฯ

[126]

สมุทายตฺถรหิตํ, อพทฺธมิติ [อพนฺธ (ก.)] กิตฺติตํ;

วิตถํ ตุ มุสา จาถ [อาหตํ ตุ มุสาตฺถกํ (กตฺถจิ, อมรโกเส)], ผรุสาที ติลิงฺคิกาฯ

[127]

สมฺมา พฺยยญฺจา วิตถํ, สจฺจํ ตจฺฉํ ยถาตถํ;

ตพฺพนฺตา ตีสฺว ลีกํ ตฺว, สจฺจํ มิจฺฉา มุสา พฺยยํฯ

[128]

รโว นินาโท นินโท จ สทฺโท,

นิคฺโฆส นาท ทฺธนโย จ ราโว;

อาราว สํราว วิราว โฆสา,

รวา สุติตฺถี สร นิสฺสนา จฯ

[129]

วิสฺสฏฺฐ มญฺชุ วิญฺเญยฺยา, สวนียา วิสาริโน;

พินฺทุ คมฺภีร นินฺนาที, ตฺเยว มฏฺฐงฺคิโก สโรฯ

[130]

ติรจฺฉานคตานญฺหิ, รุตํ วสฺสิต มุจฺจเต;

โกลาหโล กลหโล,

คีตํ คานญฺจ คีติกาฯ

[131]

สรา สตฺต ตโย คามา, เจกวีสติ มุจฺฉนา;

ตานา [ฐานานิ (พหูสุ)] เจกูนปญฺญาส, อิจฺเจตํ สรมณฺฑลํฯ

[132]

อุสโภ เธวโต เจว, ฉชฺช คนฺธาร มชฺฌิมา;

ปญฺจโม จ นิสาโทติ, สตฺเต’เต คทิตา สราฯ

[133]

นทนฺติ อุสภํ คาโว, ตุรคา เธวตํ ตถา;

ฉชฺชํ มยูรา คนฺธาร, มชา โกญฺจา จ มชฺฌิมํฯ

[134]

ปญฺจมํ ปรปุฏฺฐาที, นิสาทมฺปิ จ วารณา;

ฉชฺโชมชฺฌิโม คามา,

ตโย สาธารโณติ จฯ

[135]

สเรสุ เตสุ ปจฺเจเก, ติสฺโส ติสฺโส หิ มุจฺฉนา;

สิยุํ ตเถว ตานานิ [ฐานานิ (พหูสุ)], สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรฯ

[136]

ติสฺโส ทุเว จตสฺโส จ, จตสฺโส กมโต สเร;

ติสฺโส ทุเว จตสฺโสติ, ทฺวาวีสติ สุตี สิยุํฯ

[137]

อุจฺจตเร รเว ตาโร, ถาพฺยตฺเต มธุเร กโล;

คมฺภีเร ตุ รเว มนฺโท, ตาราที ตีสฺวโถ กเล;

กากลี สุขุเม วุตฺโต,

กฺริยาทิสมตา ลโยฯ

[138]

วีณา จ วลฺลกี สตฺต, ตนฺตี สา ปริวาทินี;

โปกฺขโร โทณิ วีณาย,

อุปวีโณ ตุ เวฐโกฯ

[139]

อาตตญฺเจว วิตต, มาตตวิตตํ ฆนํ;

สุสิรํ เจติ ตูริยํ, ปญฺจงฺคิก มุทีริตํฯ

[140]

อาตตํ นาม จมฺมาว, นทฺเธสุ เภริยาทิสุ;

ตเล’เกกยุตํ กุมฺภ, ถุณ ททฺทริกาทิกํฯ

[141]

วิตตํ โจ’ภยตลํ, ตูริยํ มุรชาทิกํ;

อาตตวิตตํ สพฺพ, วินทฺธํ ปณวาทิกํฯ

[142]

สุสิรํ วํสสงฺขาทิ, สมฺมตาลาทิกํ ฆนํ;

อาโตชฺชํ ตุ จ วาทิตฺตํ, วาทิตํ วชฺช มุจฺจเตฯ

[143]

เภรี (เภริ) ทุนฺทุภิ วุตฺโต ถ,

มุทิงฺโค มุรโชสฺส ตุ;

อาลิงฺค, งฺโกฺย, ทฺธกา เภทา,

ติณโว ตุ จ ฑิณฺฑิโมฯ

[144]

อาลมฺพโร ตุ ปณโว, โกโณ วีณาทิวาทนํ;

ททฺทรี ปฏโห เภริ, ปฺปเภทา มทฺทลาทโยฯ

[145]

ชนปฺปิเย วิมทฺทุฏฺเฐ, คนฺเธ ปริมโล ภเว;

โส ตฺวา โมโท ทูรคามี, วิสฺสนฺตา ตีสฺวิโต ปรํฯ

[146]

อิฏฺฐคนฺโธ จ สุรภิ, สุคนฺโธ จ สุคนฺธิ จ;

ปูติคนฺธิ ตุ ทุคฺคนฺโธ, ถ วิสฺสํ อามคนฺธิ ยํฯ

[147]

กุงฺกุมญฺเจว ยวน, ปุปฺผญฺจ ตครํ ตถา;

ตุรุกฺโขติ จตุชฺชาติ, คนฺธา เอเต ปกาสิตาฯ

[148]

กสาโว นิตฺถิยํ ติตฺโต, มธุโร ลวโณ อิเม;

อมฺพิโล กฏุโก เจติ, ฉ รสา ตพฺพตี ติสุฯ

[149]

สิยา ผสฺโส จ โผฏฺฐพฺโพ,

วิสยี ตฺวกฺข มินฺทฺริยํ;

นยนํ ตฺวกฺขิ เนตฺตญฺจ, โลจนํ จ’จฺฉิ จกฺขุ จฯ

[150]

โสตํ สทฺทคฺคโห กณฺโณ, สวนํ สุติ นตฺถุ ตุ;

นาสา จ นาสิกา ฆานํ, ชิวฺหาตุ รสนา ภเวฯ

[151]

สรีรํ วปุ คตฺตญฺจา, ตฺตภาโว โพนฺทิ วิคฺคโห;

เทหํ วา ปุริเส กาโย, ถิยํ ตนุ กเฬวรํฯ

[152]

จิตฺตํ เจโต มโน นิตฺถี, วิญฺญาณํ หทยํ ตถา;

มานสํ ธี ตุ ปญฺญา จ, พุทฺธิ เมธา มติ มุติฯ

[153]

ภูรี มนฺตา จ ปญฺญาณํ, ญาณํ วิชฺชา จ โยนิ จ;

ปฏิภาน มโมโห ถ, ปญฺญาเภทา วิปสฺสนาฯ

[154]

สมฺมาทิฏฺฐิ ปภุติกา, วีมํสา ตุ วิจารณา;

สมฺปชญฺญํ ตุ เนปกฺกํ, เวทยิตํ ตุ เวทนาฯ

[155]

ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป,

ปฺปโน’ หา’ ยุ ตุ ชีวิตํ;

เอกคฺคตา ตุ สมโถ, อวิกฺเขโป สมาธิ จฯ

[156]

อุสฺสาหา’ ตปฺป ปคฺคาหา, วายาโม จ ปรกฺกโม;

ปธานํ วีริยํ เจหา, อุยฺยาโม จ ธิติ ตฺถิยํฯ

[157]

จตฺตาริ วีริยงฺคานิ, ตจสฺส จ นหารุโน;

อวสิสฺสน มฏฺฐิสฺส, มํสโลหิตสุสฺสนํฯ

[158]

อุสฺโสฬฺหี ตฺว ธิมตฺเตหา, สติ ตฺว นุสฺสติ ตฺถิย;

ลชฺชา หิรี สมานา ถ, โอตฺตปฺปํ ปาปภีรุตาฯ

[159]

มชฺฌตฺตตา ตุ’เปกฺขา จ, อทุกฺขมสุขา สิยา;

จิตฺตาโภโค มนกฺกาโร,

อธิโมกฺโข ตุ นิจฺฉโยฯ

[160]

ทยา’ นุกมฺปา การุญฺญํ, กรุณา จ อนุทฺทยา;

ถิยํ เวรมณี เจว, วิรตฺยา’ รติ จาปฺยถฯ

[161]

ติติกฺขา ขนฺติ ขมนํ, ขมา เมตฺตา ตุ เมตฺย’ถ;

ทสฺสนํ ทิฏฺฐิ ลทฺธิตฺถี, สิทฺธนฺโต สมโย ภเวฯ

[162]

ตณฺหา จ ตสิณา เอชา, ชาลินี จ วิสตฺติกา;

ฉนฺโท ชฏา นิกนฺตฺยา’สา, สิพฺพินี ภวเนตฺติ จฯ

[163]

อภิชฺฌา วนโถ วานํ, โลโภ ราโค จ อาลโย;

ปิหา มโนรโถ อิจฺฉา, ภิลาโส กาม โทหฬา;

อากงฺขา รุจิ วุตฺตา สา, ตฺวธิกา ลาลสา ทฺวิสุฯ

[164]

เวรํ วิโรโธ วิทฺเทโส, โทโส จ ปฏิฆญฺจ วา;

โกธา’ ฆาตา โกป โรสา,

พฺยาปาโท’ นภิรทฺธิ จฯ

[165]

พทฺธเวร มุปนาโห, สิยา โสโก ตุ โสจนํ;

โรทิตํ กนฺทิตํ รุณฺณํ, ปริเทโว ปริทฺทโวฯ

[166]

ภีติตฺถิ ภย มุตฺตาโส, เภรวํ ตุ มหพฺภยํ;

[167]

เภรวํ ภีสนํ ภีมํ, ทารุณญฺจ ภยานกํ;

โฆรํ ปฏิภยํ เภสฺมํ, ภยงฺกร มิเม ตีสุฯ

[168]

อิสฺสา อุสูยา มจฺเฉรํ, ตุ มจฺฉริย มจฺฉรํ;

โมโห’วิชฺชา ตถา’ญาณํ, มาโน วิธา จ อุนฺนติฯ

[169]

อุทฺธจฺจ มุทฺธฏํ จาถ [อุทฺธวํอุทฺธํ ธาวติ จิตฺต เมเตนาติ อุทฺธวํ (ฏีกา)], ตาโป กุกฺกุจฺจเมว จ;

ปจฺฉาตาโป นุตาโป จ, วิปฺปฏิสาโร ปกาสิโตฯ

[170]

มโนวิเลข สนฺเทหา, สํสโย จ กถํกถา;

ทฺเวฬฺหกํ วิจิกิจฺฉา จ, กงฺขา สงฺกา วิมตฺยปิฯ

[171]

คพฺโพ ภิมาโน’หํกาโร, จินฺตาตุ ฌาน มุจฺจเต;

นิจฺฉโย นิณฺณโย วุตฺโต, ปฏิญฺญา ตุ ปฏิสฺสโวฯ

[172]

อวมานํ ติรกฺกาโร, ปริภโว ปฺย’ นาทโร;

ปราภโว ปฺย’ วญฺญา ถ, อุมฺมาโท จิตฺตวิพฺภโมฯ

[173]

เปมํ สิเนโห สฺเนโห ถ, จิตฺตปีฬา วิสญฺญิตา;

ปมาโท สติโวสฺสคฺโค, โกตูหลํ กุตูหลํฯ

[174]

วิลาโส ลลิตํ ลีลา, หาโว เหฬา จ วิพฺภโม;

อิจฺจาทิกา สิยุํ นาริ, สิงฺคารภาวชา กิริยาฯ

[175]

หสนํ หสิตํ หาโส, มนฺโท โส มิหิตํ สิตํ;

อฏฺฏหาโส มหาหาโส,

โรมญฺโจ โลมหํสนํฯ

[176]

ปริหาโส ทโว ขิฑฺฑา, เกฬิ กีฬา จ กีฬิตํ;

นิทฺทา ตุ สุปินํ โสปฺปํ, มิทฺธญฺจ ปจลายิกาฯ

[177]

ถิยํ นิกติ กูฏญฺจ, ทมฺโภ สาฐฺยญฺจ เกตวํ;

สภาโว ตุ นิสฺสคฺโค จ, สรูปํ ปกติตฺถิยํฯ

[178]

สีลญฺจ ลกฺขณํ ภาโว,

อุสฺสโว ตุ ฉโณ มโห [มโต (ฏี.)]

[179]

ธาเรนฺโต ชนฺตุ สสฺเนห, มภิธานปฺปทีปิกํ;

ขุทฺทกาทฺยตฺถชาตานิ [ขุทฺทกานฺยตฺถชาตานิ (ก.)], สมฺปสฺสติ ยถาสุขํฯ

สคฺคกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ

2. ภูกณฺฑ

1. ภูมิวคฺค

[180]

วคฺคา ภูมิ, ปุรี, มจฺจ, จตุพฺพณฺณ, วนาทิหิ;

ปาตาเลน จ วุจฺจนฺเต, สงฺโค’ปงฺเคหิ’ธ’กฺกมาฯ

[181]

วสุนฺธรา ฉมา ภูมิ, ปถวี เมทนี มหี;

อุพฺพี วสุมตี โค กุ, วสุธา ธรณี ธรา;

ปุถวี ชคตี ภูรี, ภู จ ภูตธรา’ วนีฯ

[182]