นามลิงฺคานฺย’โต พุทฺธ, ภาสิตสฺสา’รหานฺย’หํ;
ทสฺสยนฺโต ปกาเสสฺส, มภิธานปฺปทีปิกํฯ
ปริภาสา
[6]
ภิยฺโย รูปนฺตรา สาห, จริเยน จ กตฺถจิ;
กฺวจา’ หจฺจวิธาเนน เญยฺยํ ถีปุนฺนปุํสกํฯ
[7]
อภินฺนลิงฺคานํเยว, ทฺวนฺโท จ, ลิงฺควาจกา;
คาถาปาทนฺตมชฺฌฏฺฐา, ปุพฺพํ ยนฺตฺยปเร ปรํฯ
[8]
ปุมิตฺถิยํ ปทํ ทฺวีสุ, สพฺพลิงฺเค จ ตีสฺวิติ;
อภิธานนฺตรารมฺเภ, เญยฺยํ ตฺว’นฺต มถาทิ จฯ
[9]
ภิยฺโย ปโยค มาคมฺม, โสคเต อาคเม กฺวจิ;
นิฆณฺฑุ ยุตฺติ ญฺจานีย, นามลิงฺคํ กถียตีติฯ
1. สคฺคกณฺฑ
[1]
พุทฺโธ ทสพโล สตฺถา, สพฺพญฺญู ทฺวิปทุตฺตโม;
มุนินฺโท ภควา นาโถ, จกฺขุม’งฺคีรโส มุนิฯ
[2]
โลกนาโถ’ นธิวโร, มเหสิ จ วินายโก;
สมนฺตจกฺขุ สุคโต, ภูริปญฺโญ จ มารชิฯ
[3]
นรสีโห นรวโร, ธมฺมราชา มหามุนิ;
เทวเทโว โลกครุ, ธมฺมสฺสามี ตถาคโตฯ
[4]
สยมฺภู สมฺมาสมฺพุทฺโธ, วรปญฺโญ จ นายโก;
ชิโน, สกฺโก ตุ สิทฺธตฺโถ, สุทฺโธทนิ จ โคตโมฯ
[5]
สกฺยสีโห ตถา สกฺย, มุนิ จาทิจฺจพนฺธุ จ;
[6]
โมกฺโข นิโรโธ นิพฺพานํ, ทีโป ตณฺหกฺขโย ปรํ;
ตาณํ เลณ มรูปญฺจ, สนฺตํ สจฺจ มนาลยํฯ
[7]
อสงฺขตํ สิว มมตํ สุทุทฺทสํ,
ปรายณํ สรณ มนีติกํ ตถา;
อนาสวํ ธุว มนิทสฺสนา’ กตา,
ปโลกิตํ นิปุณ มนนฺต มกฺขรํฯ
[8]
ทุกฺขกฺขโย พฺยาพชฺฌญฺจ [พฺยาปชฺชํ (ฏีกา)], วิวฏฺฏํ เขม เกวลํ;
อปวคฺโค วิราโค จ, ปณีต มจฺจุตํ ปทํฯ
[9]
โยคกฺเขโม ปาร มปิ, มุตฺติ สนฺติ วิสุทฺธิโย;
วิมุตฺย’ สงฺขตธาตุ, สุทฺธิ นิพฺพุติโย สิยุํฯ
[10]
ขีณาสโว ตฺว’เสกฺโข จ, วีตราโค ตถา’ รหา;
เทวโลโก ทิโว สคฺโค [นาโก (สี.)],
ติทิโว ติทสาลโยฯ
[11]
ติทสา ตฺว’มรา เทวา, วิพุธา จ สุธาสิโน;
สุรา มรู ทิโวกา จา, มตปา สคฺควาสิโนฯ
[12]
นิชฺชรา’ นิมิสา ทิพฺพา, อปุเม เทวตานิ จ [เทวตา เอว เทวตานิ, สกตฺเถ นิปจฺจโย (ฏีกา)];
[13]
สิทฺโธ ภูโต จ คนฺธพฺโพ, คุยฺหโก ยกฺข รกฺขสา;
กุมฺภณฺโฑ จ ปิสาจา’ที, นิทฺทิฏฺฐา เทวโยนิโยฯ
[14]
ปุพฺพเทวา สุรริปู, อสุรา ทานวา ปุเม;
ตพฺพิเสสา ปหาราโท, สมฺพโร พลิอาทโยฯ
[15]
ปิตามโห ปิตา พฺรหฺมา, โลเกโส กมลาสโน;
ตถา หิรญฺญคพฺโภ จ, สุรเชฏฺโฐ ปชาปติฯ
[16]
วาสุเทโว หริ [หรี (ฏีกา)] กณฺโห, เกสโว จกฺกปาณฺย’ถ;
มหิสฺสโร สิโว สูลี, อิสฺสโร ปสุปตฺย’ปิฯ
[17]
หโร วุตฺโต กุมาโร ตุ, ขนฺโธ สตฺติธโร ภเว;
[18]
สกฺโก ปุรินฺทโท เทว, ราชา วชิรปาณิ จ;
สุชมฺปติ สหสฺสกฺโข, มหินฺโท วชิราวุโธฯ
[19]
วาสโว จ ทสสต, นยโน ติทิวาธิภู;
สุรนาโถ จ วชิร, หตฺโถ จ ภูตปตฺย’ปิฯ
[20]
มฆวา โกสิโย อินฺโท, วตฺรภู ปากสาสโน;
วิโฑโช ถ สุชา ตสฺส [สุชาตา’สฺส (ฏีกา)], ภริยา ถ ปุรํ ภเวฯ
[21]
มสกฺกสารา [มสกฺกสาโร (สี.)] วสฺโสก, สารา เจวา’ มราวตี;
เวชยนฺโต ตุ ปาสาโท,
สุธมฺมา ตุ สภา มตาฯ
[22]
เวชยนฺโต รโถ ตสฺส,
วุตฺโต มาตลิ สารถิ;
เอราวโณ คโช ปณฺฑุ, กมฺพโล ตุ สิลาสนํฯ
[23]
สุวีโรจฺจาทโย ปุตฺตา, นนฺทา โปกฺขรณี ภเว;
นนฺทนํ มิสฺสกํ จิตฺต, ลตา ผารุสกํ วนาฯ
[24]
อสนิ ทฺวีสุ กุลิสํ, วชิรํ ปุนฺนปุํสเก;
อจฺฉราโยตฺถิยํ วุตฺตา, รมฺภา อลมฺพุสาทโย;
เทวิตฺถิโย ถ คนฺธพฺพา, ปญฺจสิโขติ อาทโยฯ
[25]
วิมาโน นิตฺถิยํ พฺยมฺหํ, ปียูสํ ตฺวมตํ สุธา;
สิเนรุ เมรุ ติทิวา, ธาโร เนรุ สุเมรุ จฯ
[26]
ยุคนฺธโร อีสธโร, กรวีโก สุทสฺสโน;
เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ กุลาจลาฯ
[27]
มนฺทากินี ตถา’กาส, คงฺคา สุรนที ปฺยถ;
[28]
โกวิฬาโร ตถา ปาริ, จฺฉตฺตโก ปาริชาตโก;
กปฺปรุกฺโข ตุ สนฺตานา, ทโย เทวทฺทุมา สิยุํฯ
[29]
ปาจี ปตีฌุ’ ทีจิ’ตฺถี, ปุพฺพ ปจฺฉิม อุตฺตรา;
ทิสาถ ทกฺขิณา’ ปาจี, วิทิสา’นุทิสา ภเวฯ
[30]
เอราวโต [เอราวโณ (สี.), อมรโกเส ปน เอราวโต เอว อตฺถิ] ปุณฺฑรีโก, วามโน กุมุโท’ ญฺชโน;
ปุปฺผทนฺโต สพฺพภุมฺโม, สุปฺปตีโก ทิสาคชาฯ
[31]
ธตรฏฺโฐ จ คนฺธพฺพา, ธิโป, กุมฺภณฺฑสามิ ตุ;
วิรุฬฺหโก, วิรูปกฺโข, ตุ นาคาธิปตีริโตฯ
[32]
ยกฺขาธิโป เวสฺสวโณ, กุเวโร นรวาหโน;
อฬกา [อลกา (อมรโกส)] ฬกมนฺทาสฺส, ปุรี, ปหรณํ คทา;
จตุทฺทิสาน มธิปา, ปุพฺพาทีนํ กมา อิเมฯ
[33]
ชาตเวโท สิขี โชติ, ปาวโก ทหโน’ นโล;
หุตาวโห’ จฺจิมา ธูม, เกตฺว’คฺคิ คินิ ภานุมาฯ
[34]
เตโช ธูมสิโข วายุ, สโข จ กณฺหวตฺตนี;
เวสฺสานโร หุตาโส ถ, สิขาชาล’จฺจิ จาปุเมฯ
[35]
วิปฺผุลิงฺคํ ผุลิงฺคญฺจ, ภสฺมา [‘ภสฺมา’ ติปทํ ราชาทิคเณ ปริยาปนฺนํ (รูปสิทฺธิ-อุณาทิ), ภสฺมํ (สี.)] ตุ เสฏฺฐิ ฉาริกา;
[36]
กุกฺกุโฬ ตุ’ณฺหภสฺมสฺมิ, มงฺคาโร’ลาต มุมฺมุกํ [ติกํ ทิตฺตกฏฺฐาทินฺธเน (ฏีกา)];
สมิธา อิธุมํ เจ’โธ, อุปาทานํ ตถินฺธนํฯ
[37]
อโถ’ภาโส ปกาโส จา,
'โลโก’ชฺโชตา’ตปา สมา;
มาลุโต ปวโน วายุ, วาโต’นิล สมีรณา;
คนฺธวาโห ตถา วาโย, สมีโร จ สทาคติฯ
[38]
วายุเภทา อิเม ฉุ’ทฺธ, งฺคโม จาโธคโม ตถา;
กุจฺฉิฏฺโฐ จ โกฏฺฐาสโย, อสฺสาสงฺคานุสาริโนฯ
[39]
อโถ อปานํ ปสฺสาโส,
อสฺสาโส อาน มุจฺจเตฯ
[40]
เวโค ชโว รโย ขิปฺปํ, ตุ สีฆํ ตุริตํ ลหุ;
อาสุ ตุณฺณ มรํ จาวิ, ลมฺพิตํ ตุวฏํปิ จฯ
[41]
สตตํ นิจฺจ มวิรตา, นารต สนฺตต มนวรตญฺจ ธุวํ;
ภุส มติสโย จ ทฬฺหํ, ติพฺเพ’กนฺตา’ติมตฺต, พาฬฺหานิ;
ขิปฺปาที ปณฺฑเก ทพฺเพ, ทพฺพคา เตสุ เย ติสุฯ
[42]
อวิคฺคโห ตุ กาโม จ, มโนภู มทโน ภเว;
อนฺตโก วสวตฺตี จ, ปาปิมา จ ปชาปติฯ
[43]
ปมตฺตพนฺธุ กณฺโห จ, มาโร นมุจิ, ตสฺส ตุ;
ตณฺหา’รตี รคา ธีตู, หตฺถี ตุ คิริเมขโลฯ
[44]
ยมราชา จ เวสายี, ยโม’สฺส นยนาวุธํ;
เวปจิตฺติ ปุโลโม จ, กิมฺปุริโส ตุ กินฺนโรฯ
[45]
อนฺตลิกฺขํ ข’มาทิจฺจ, ปโถ’พฺภํ คคน’มฺพรํ;
เวหาโส จานิลปโถ, อากาโส นิตฺถิยํ นภํฯ
[46]
เทโว เวหายโส ตารา,
ปโถ สุรปโถ อฆํฯ
[47]
เมโฆ วลาหโก เทโว, ปชฺชุนฺโน’มฺพุธโร ฆโน;
ธาราธโร จ ชีมูโต, วาริวาโห ตถา’มฺพุโทฯ
[48]
อพฺภํ ตีสฺวถ วสฺสญฺจ, วสฺสนํ วุฏฺฐิ นาริยํ;
สเตรตา’กฺขณา วิชฺชุ, วิชฺชุตา จาจิรปฺปภาฯ
[49]
เมฆนาเท ตุ ธนิตํ, คชฺชิตํ รสิตาทิ จ;
อินฺทาวุธํ อินฺทธนุ, วาตกฺขิตฺตมฺพุ สีกโรฯ
[50]
อาสาโร ธารา สมฺปาโต,
กรกา ตุ ฆโนปลํ;
ทุทฺทินํ เมฆจฺฉนฺนาเห, ปิธานํ ตฺวปธารณํฯ
[51]
ติโรธาน’นฺตรธานา, ปิธาน ฉาทนานิ จ;
อินฺทุ จนฺโท จ นกฺขตฺต, ราชา โสโม นิสากโรฯ
[52]
โอสธีโส หิมรํสิ, สสงฺโก จนฺทิมา สสี;
สีตรํสิ นิสานาโถ, อุฬุราชา จ มา ปุเมฯ
[53]
กลา โสฬสโม ภาโค, พิมฺพํ ตุ มณฺฑลํ ภเว;
อฑฺโฒ ตฺวทฺโธ อุปฑฺโฒ จ, วา ขณฺฑํ สกลํ ปุเมฯ
[54]
อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค, ปสาโท ตุ ปสนฺนตา;
โกมุที จนฺทิกา ชุณฺหา, กนฺติ โสภา ชุติ จฺฉวิฯ
[55]
กลงฺโก ลญฺฉนํ ลกฺขํ, องฺโก’ภิญฺญาณ ลกฺขณํ;
จิหนํ จาปิ โสภา ตุ, ปรมา สุสมา ถ จฯ
[56]
สีตํ คุเณ, คุณิลิงฺคา, สีต สิสิร สีตลา;
หิมํ ตุหิน มุสฺสาโว, นีหาโร มหิกา ปฺยถฯ
[57]
นกฺขตฺตํ โชติ ภํ ตารา, อปุเม ตารโก’ฬุ จ;
[58]
อสฺสยุโช ภรณิตฺถี, สกตฺติกา โรหิณี ปิจ;
มิคสิร [มคสิร (สี.)] มทฺทา จ ปุนพฺพสุ, ผุสฺโส [ปุสฺโส (ฏี.)] จาสิเลส’ปิฯ
[59]
มาฆา [มฆ (สี.)] จ ผคฺคุนี ทฺเว จ, หตฺถา จิตฺตา จ สฺวาติปิ;
วิสาขา’ นุราธา เชฏฺฐา, มูลา’ สาฬฺหา ทุเว ตถาฯ
[60]
สวโณ จ ธนิฏฺฐา จ, สตภิสโช ปุพฺพุ’ตฺตรภทฺทปทา;
เรวตฺยปีติ กมโต, สตฺตาธิกวีสนกฺขตฺตาฯ
[61]
โสพฺภานุ กถิโต ราหุ, สูราที ตุ นวคฺคหา;
ราสิ เมสาทิโก ภทฺท, ปทา โปฏฺฐปทา สมาฯ
[62]
อาทิจฺโจ สูริโย สูโร, สตรํสิ ทิวากโร;
เวโรจโน ทินกโร, อุณฺหรํสิ ปภงฺกโรฯ
[63]
อํสุมาลี ทินปติ, ตปโน รวิ ภานุมา;
รํสิมา ภากโร ภานุ, อกฺโก สหสฺสรํสิ จฯ
[64]
รํสิ อาภา ปภา ทิตฺติ, รุจิ ภา ชุติ ทีธิติ;
มรีจิ ทฺวีสุ ภานฺวํ’สุ, มยูโข กิรโณ กโรฯ
[65]
ปริธิ ปริเวโส ถ, มรีจิ มิคตณฺหิกา;
สูรสฺโสทยโต ปุพฺพุ’, ฏฺฐิตรํสิ สิยา’ รุโณฯ
[66]
กาโล’ทฺธา สมโย เวลา,
ตพฺพิเสสา ขณาทโย;
ขโณ ทสจฺฉรากาโล,
ขณา ทส ลโย ภเวฯ
[67]
ลยา ทส ขณลโย,
มุหุตฺโต เต สิยา ทส;
ทส ขณมุหุตฺโต เต, ทิวโส ตุ อหํ ทินํฯ
[68]
ปภาตญฺจ วิภาตญฺจ, ปจฺจูโส กลฺล มปฺยถ;
อภิโทโส ปโทโส ถ,
สาโย สญฺฌา ทินจฺจโยฯ
[69]
นิสา จ รชนี รตฺติ, ติยามา สํวรี ภเว;
ชุณฺหา ตุ จนฺทิกายุตฺตา, ตมุสฺสนฺนา ติมิสิกาฯ
[70]
นิสีโถ มชฺฌิมา รตฺติ, อฑฺฒรตฺโต มหานิสา;
อนฺธกาโร ตโม นิตฺถี, ติมิสํ ติมิรํ มตํฯ
[71]
จตุรงฺคตมํ เอวํ, กาฬปกฺขจตุทฺทสี;
วนสณฺโฑ ฆโน เมฆ, ปฏลํ จา’ฑฺฒรตฺติ จฯ
[72]
อนฺธตมํ ฆนตเม, ปหาโร ยาม, สญฺญิโต;
ปาฏิปโท ตุ ทุติยา, ตติยาที ติถี [ติถิ], ตายติ ปาเลตีติ ติถิ, ตา+อิติ (ณฺวาทิ) ทฺวิสุฯ
[73]
ปนฺนรสี ปญฺจทสี, ปุณฺณมาสี ตุ ปุณฺณมา;
อมาวสี ปฺยมาวาสี, ถิยํ ปนฺนรสี’ ปราฯ
[74]
ฆฏิกา สฏฺฐฺย’ โหรตฺโต, ปกฺโข เต ทส ปญฺจ จ;
เต ตุ ปุพฺพาปรา สุกฺก,
กาฬา, มาโส ตุ เต ทุเวฯ
[75]
จิตฺโต เวสาข, เชฏฺโฐ จา, สาฬฺโห ทฺวีสุ จ สาวโณ;
โปฏฺฐปาท’สฺสยุชา จ, มาสา ทฺวาทส กตฺติโกฯ
[76]
มาคสิโร ตถา ผุสฺโส, กเมน มาฆ ผคฺคุณา;
กตฺติก’สฺสยุชา มาสา, ปจฺฉิม ปุพฺพกตฺติกาฯ
[77]
สาวโณ นิกฺขมนีโย,
จิตฺตมาโส ตุ รมฺมโกฯ
[78]
จตุโร จตุโร มาสา, กตฺติกกาฬปกฺขโต;
กมา เหมนฺต คิมฺหาน, วสฺสานา อุตุโย ทฺวิสุฯ
[79]
เหมนฺโต สิสิร มุตู,
ฉ วา วสนฺโต จ คิมฺห วสฺสานา;
สรโทติ กมา มาสา, ทฺเว ทฺเว วุตฺตานุสาเรนฯ
[80]
อุณฺโห นิทาโฆ คิมฺโหถ,
วสฺโส วสฺสาน ปาวุสา;
อุตูหิ ตีหิ วสฺสานา, ทิเกหิ ทกฺขิณายนํฯ
[81]
อุตฺตรายน มญฺเญหิ, ตีหิ วสฺสายนทฺวยํ;
วสฺส สํวจฺฉรา นิตฺถี, สรโท หายโน สมาฯ
[82]
กปฺปกฺขโย ตุ สํวฏฺโฏ, ยุคนฺต ปลยา อปิ;
อลกฺขี กาลกณฺณิตฺถี, อถ ลกฺขี สิริ’ตฺถิยํฯ
[83]
ทนุ ทานวมาตา ถ, เทวมาตา ปนา’ทิติ;
[84]
ปาปญฺจ กิพฺพิสํ เวรา, ฆํ ทุจฺจริต ทุกฺกฏํ;
อปุญฺญา’กุสลํ กณฺหํ, กลุสํ ทุริตา’คุ จฯ
[85]
กุสลํ สุกตํ สุกฺกํ, ปุญฺญํ ธมฺม มนิตฺถิยํ;
สุจริต มโถ ทิฏฺฐ, ธมฺมิกํ อิหโลกิกํฯ
[86]
สนฺทิฏฺฐิก มโถ ปาร, โลกิกํ สมฺปรายิกํ;
ตกฺกาลํ ตุ ตทาตฺวํ โจ,
ตฺตรกาโล ตุ อายติฯ
[87]
หาโส’ ตฺตมนตา ปีติ, วิตฺติ ตุฏฺฐิ จ นาริยํ;
อานนฺโท ปมุทา’โมโท, สนฺโตโส นนฺทิ สมฺมโทฯ
[88]
ปาโมชฺชญฺจ ปโมโท ถ, สุขํ สาตญฺจ ผาสฺว’ถ;
ภทฺทํ เสยฺโย สุภํ เขมํ, กลฺยาณํ มงฺคลํ สิวํฯ
[89]
ทุกฺขญฺจ กสิรํ กิจฺฉํ, นีโฆ จ พฺยสนํ อฆํ;
ทพฺเพ ตุ ปาปปุญฺญานิ, ตีสฺวากิจฺฉํ สุขาทิ จฯ
[90]
ภาคฺยํ นิยติ ภาโค จ, ภาคเธยฺยํ วิธี’ริโต;
อโถ อุปฺปตฺติ นิพฺพตฺติ, ชาติ ชนน มุพฺภโวฯ
[91]
นิมิตฺตํ การณํ ฐานํ, ปทํ พีชํ นิพนฺธนํ;
นิทานํ ปภโว เหตุ, สมฺภโว เสตุ ปจฺจโยฯ
[92]
การณํ ยํ สมาสนฺนํ, ปทฏฺฐานนฺติ ตํ มตํ;
ชีโว ตุ ปุริโส’ตฺตา ถ, ปธานํ ปกติตฺถิยํฯ
[93]
ปาโณ สรีรี ภูตํ วา, สตฺโต เทหี จ ปุคฺคโล;
ชีโว ปาณี ปชา ชนฺตุ,
ชโน โลโก ตถาคโตฯ
[94]
รูปํ สทฺโท คนฺธ รสา, ผสฺโส ธมฺโม จ โคจรา;
อาลมฺพา วิสยา เต ฉา, รมฺมณา ลมฺพณานิ จฯ
[95]
สุกฺโก โคโร สิโต’ทาตา,
ธวโล เสต, ปณฺฑรา;
โสโณ ตุ โลหิโต รตฺโต,
ตมฺพ มญฺชิฏฺฐ โรหิตาฯ
[96]
นีโล กณฺหา’สิตา กาโฬ,
เมจโก สาม สามลา;
สิตปีเตตุ ปณฺฑุ’ตฺโต, อีสํปณฺฑุตุ ธูสโรฯ
[97]
อรุโณ กิญฺจิรตฺโต ถ,
ปาฏโล เสตโลหิโต;
อโถ ปีโต หลิทฺยาโภ,
ปลาโส หริโต หริฯ
[98]
กฬาโร กปิโล นีล, ปีเต ถ โรจนปฺปเภ;
ปิงฺโค ปิสงฺโค ปฺยถวา, กฬาราที ตุ ปิงฺคเลฯ
[99]
กมฺมาโส สพโล จิตฺโต,
สาโว ตุ กณฺหปีตเก;
วาจฺจลิงฺคา คุณินฺเยเต, คุเณ สุกฺกาทโย ปุเมฯ
[100]
นจฺจํ นฏฺฏญฺจ นฏนํ, นตฺตนํ ลาสนํ ภเว;
นจฺจํ ตุ วาทิตํ คีต, มิติ นาฏุมิทํ ตยํฯ
[101]
นจฺจฏฺฐานํ สิยา รงฺโค, ภินโย สูจฺยสูจนํ;
องฺคหาโร’งฺควิกฺเขโป, นฏฺฏโก นฏโก นโฏฯ
[102]
สิงฺคาโร กรุโณ วีร, พฺภุต หสฺส ภยานกา;
สนฺโต พีภจฺฉ รุทฺทานิ, นว นาฏฺยรสา อิเมฯ
[103]
โปสสฺส นาริยํ โปเส, อิตฺถิยา สงฺคมํ ปติ;
ยา ปิหา เอส สิงฺคาโร, รติกีฬาทิการโณฯ
[104]
อุตฺตม ปฺปกติปฺปาโย, อิตฺถิปุริสเหตุโก;
โส สมฺโภโค วิโยโคติ,
สิงฺคาโร ทุวิโธ มโตฯ
[105]
ภาสิตํ ลปิตํ ภาสา, โวหาโร วจนํ วโจ;
อุตฺติ วาจา คิรา วาณี, ภารตี กถิตา [กถา (กตฺถจิ)] วจีฯ
[106]
เอกาขฺยาโต ปทจโย, สิยา วากฺยํสการโก;
อาเมฑิตนฺติ วิญฺเญยฺยํ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุ มุทีรณํฯ
[107]
ภเย โกเธ ปสํสายํ, ตุริเต โกตูหเล’จฺฉเร;
หาเส โสเก ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธฯ
[108]
อิรุ นารี ยชุ สาม, มิติ เวทา ตโย สิยุํ;
เอเต เอว ตยี นารี, เวโท มนฺโต สุติตฺถิยํฯ
[109]
อฏฺฐโก วามโก วาม, เทโว จงฺคีรโส ภคุ;
ยมทคฺคิ จ วาสิฏฺโฐ, ภารทฺวาโช จ กสฺสโป;
เวสฺสามิตฺโตติ มนฺตานํ, กตฺตาโร อิสโย อิเมฯ
[110]
กปฺโป พฺยากรณํ โชติ, สตฺถํ สิกฺขา นิรุตฺติ จ;
ฉนฺโทวิจิติ เจตานิ, เวทงฺคานิ วทนฺติ ฉฯ
[111]
อิติหาโส ปุราวุตฺต, ปฺปพนฺโธ ภารตาทิโก;
นามปฺปกาสกํ สตฺถํ, รุกฺขาทีนํ นิฆณฺฑุ โสฯ
[112]
วิตณฺฑสตฺถํ วิญฺเญยฺยํ, ยํ ตํ โลกายตํ อิติ;
เกฏุภํ ตุ กฺริยากปฺป, วิกปฺโป กวินํ หิโตฯ
[113]
อาขฺยายิโกปลทฺธตฺถา, ปพนฺธกปฺปนา กถา;
ทณฺฑนีตฺย’ตฺถสตฺถสฺมิํ, วุตฺตนฺโต ตุ ปวตฺติ จฯ
[114]
สญฺญา, ขฺยา, วฺหา สมญฺญา จา, ภิธานํ นาม มวฺหโย;
นามเธยฺยา’ ธิวจนํ, ปฏิวากฺยํ ตุ อุตฺตรํฯ
[115]
ปญฺโห ตีสฺว นุโยโค จ, ปุจฺฉา ปฺยถ นิทสฺสนํ;
อุโปคฺฆาโต จ ทิฏฺฐนฺโต, ตโถ’ทาหรณํ ภเวฯ
[116]
สมา สงฺเขป สํหารา, สมาโส สงฺคโห ปฺยถ;
สตํ ธารยสี ตฺยาทฺย, พฺภกฺขานํ ตุจฺฉภาสนํฯ
[117]
โวหาโร ตุ วิวาโท ถ, สปนํ สปโถปิ จ;
ยโส สิโลโก กิตฺติตฺถี,
โฆสนา ตุ’จฺจสทฺทนํฯ
[118]
ปฏิโฆโส ปฏิรโว, โถ’ ปญฺญาโส วจีมุขํ;
กตฺถนา จ สิลาฆา จ, วณฺณนา จ นุติ ตฺถุติฯ
[119]
โถมนญฺจ [โถมนํ วา (กตฺถจิ โถมนํ โถมนา ทฺวิลิงฺเค)] ปสํสาถ, เกกา นาโท สิขณฺฑินํ;
คชานํ โกญฺจนาโท ถ,
มตา เหสา หยทฺธนิฯ
[120]
ปริยาโย เววจนํ, สากจฺฉา ตุ จ สํกถา;
อุปวาโท จุ’ปกฺโกสา, วณฺณวาทา’นุวาโท จ;
ชนวาทา’ปวาทาปิ, ปริวาโท จ ตุลฺยตฺถาฯ
[121]
เขโป นินฺทา ตถา กุจฺฉา, ชิคุจฺฉา ครหา ภเว;
นินฺทาปุพฺโพ อุปารมฺโภ, ปริภาสน มุจฺจเตฯ
[122]
อฏฺฐานริยโวหาร, วเสน ยา ปวตฺติตา;
อภิวากฺยํ สิยา วาจา, สา วีติกฺกมทีปนีฯ
[123]
มุหุํภาสา นุลาโปถ, ปลาโป นตฺถิกา คิรา;
อาโทภาสน มาลาโป,
วิลาโป ตุ ปริทฺทโวฯ
[124]
วิปฺปลาโป วิโรโธตฺติ, สนฺเทโสตฺติ ตุ วาจิกํ;
สมฺภาสนํ ตุ สลฺลาโป, วิโรธรหิตํ มิถุฯ
[125]
ผรุสํ นิฏฺฐุรํ วากฺยํ, มนุญฺญํ หทยงฺคมํ;
สํกุลํ ตุ กิลิฏฺฐญฺจ, ปุพฺพาปรวิโรธินีฯ
[126]
สมุทายตฺถรหิตํ, อพทฺธมิติ [อพนฺธ (ก.)] กิตฺติตํ;
วิตถํ ตุ มุสา จาถ [อาหตํ ตุ มุสาตฺถกํ (กตฺถจิ, อมรโกเส)], ผรุสาที ติลิงฺคิกาฯ
[127]
สมฺมา พฺยยญฺจา วิตถํ, สจฺจํ ตจฺฉํ ยถาตถํ;
ตพฺพนฺตา ตีสฺว ลีกํ ตฺว, สจฺจํ มิจฺฉา มุสา พฺยยํฯ
[128]
รโว นินาโท นินโท จ สทฺโท,
นิคฺโฆส นาท ทฺธนโย จ ราโว;
อาราว สํราว วิราว โฆสา,
รวา สุติตฺถี สร นิสฺสนา จฯ
[129]
วิสฺสฏฺฐ มญฺชุ วิญฺเญยฺยา, สวนียา วิสาริโน;
พินฺทุ คมฺภีร นินฺนาที, ตฺเยว มฏฺฐงฺคิโก สโรฯ
[130]
ติรจฺฉานคตานญฺหิ, รุตํ วสฺสิต มุจฺจเต;
โกลาหโล กลหโล,
คีตํ คานญฺจ คีติกาฯ
[131]
สรา สตฺต ตโย คามา, เจกวีสติ มุจฺฉนา;
ตานา [ฐานานิ (พหูสุ)] เจกูนปญฺญาส, อิจฺเจตํ สรมณฺฑลํฯ
[132]
อุสโภ เธวโต เจว, ฉชฺช คนฺธาร มชฺฌิมา;
ปญฺจโม จ นิสาโทติ, สตฺเต’เต คทิตา สราฯ
[133]
นทนฺติ อุสภํ คาโว, ตุรคา เธวตํ ตถา;
ฉชฺชํ มยูรา คนฺธาร, มชา โกญฺจา จ มชฺฌิมํฯ
[134]
ปญฺจมํ ปรปุฏฺฐาที, นิสาทมฺปิ จ วารณา;
ฉชฺโช จ มชฺฌิโม คามา,
ตโย สาธารโณติ จฯ
[135]
สเรสุ เตสุ ปจฺเจเก, ติสฺโส ติสฺโส หิ มุจฺฉนา;
สิยุํ ตเถว ตานานิ [ฐานานิ (พหูสุ)], สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรฯ
[136]
ติสฺโส ทุเว จตสฺโส จ, จตสฺโส กมโต สเร;
ติสฺโส ทุเว จตสฺโสติ, ทฺวาวีสติ สุตี สิยุํฯ
[137]
อุจฺจตเร รเว ตาโร, ถาพฺยตฺเต มธุเร กโล;
คมฺภีเร ตุ รเว มนฺโท, ตาราที ตีสฺวโถ กเล;
กากลี สุขุเม วุตฺโต,
กฺริยาทิสมตา ลโยฯ
[138]
วีณา จ วลฺลกี สตฺต, ตนฺตี สา ปริวาทินี;
โปกฺขโร โทณิ วีณาย,
อุปวีโณ ตุ เวฐโกฯ
[139]
อาตตญฺเจว วิตต, มาตตวิตตํ ฆนํ;
สุสิรํ เจติ ตูริยํ, ปญฺจงฺคิก มุทีริตํฯ
[140]
อาตตํ นาม จมฺมาว, นทฺเธสุ เภริยาทิสุ;
ตเล’เกกยุตํ กุมฺภ, ถุณ ททฺทริกาทิกํฯ
[141]
วิตตํ โจ’ภยตลํ, ตูริยํ มุรชาทิกํ;
อาตตวิตตํ สพฺพ, วินทฺธํ ปณวาทิกํฯ
[142]
สุสิรํ วํสสงฺขาทิ, สมฺมตาลาทิกํ ฆนํ;
อาโตชฺชํ ตุ จ วาทิตฺตํ, วาทิตํ วชฺช มุจฺจเตฯ
[143]
เภรี (เภริ) ทุนฺทุภิ วุตฺโต ถ,
มุทิงฺโค มุรโชสฺส ตุ;
อาลิงฺค, งฺโกฺย, ทฺธกา เภทา,
ติณโว ตุ จ ฑิณฺฑิโมฯ
[144]
อาลมฺพโร ตุ ปณโว, โกโณ วีณาทิวาทนํ;
ททฺทรี ปฏโห เภริ, ปฺปเภทา มทฺทลาทโยฯ
[145]
ชนปฺปิเย วิมทฺทุฏฺเฐ, คนฺเธ ปริมโล ภเว;
โส ตฺวา โมโท ทูรคามี, วิสฺสนฺตา ตีสฺวิโต ปรํฯ
[146]
อิฏฺฐคนฺโธ จ สุรภิ, สุคนฺโธ จ สุคนฺธิ จ;
ปูติคนฺธิ ตุ ทุคฺคนฺโธ, ถ วิสฺสํ อามคนฺธิ ยํฯ
[147]
กุงฺกุมญฺเจว ยวน, ปุปฺผญฺจ ตครํ ตถา;
ตุรุกฺโขติ จตุชฺชาติ, คนฺธา เอเต ปกาสิตาฯ
[148]
กสาโว นิตฺถิยํ ติตฺโต, มธุโร ลวโณ อิเม;
อมฺพิโล กฏุโก เจติ, ฉ รสา ตพฺพตี ติสุฯ
[149]
สิยา ผสฺโส จ โผฏฺฐพฺโพ,
วิสยี ตฺวกฺข มินฺทฺริยํ;
นยนํ ตฺวกฺขิ เนตฺตญฺจ, โลจนํ จ’จฺฉิ จกฺขุ จฯ
[150]
โสตํ สทฺทคฺคโห กณฺโณ, สวนํ สุติ นตฺถุ ตุ;
นาสา จ นาสิกา ฆานํ, ชิวฺหาตุ รสนา ภเวฯ
[151]
สรีรํ วปุ คตฺตญฺจา, ตฺตภาโว โพนฺทิ วิคฺคโห;
เทหํ วา ปุริเส กาโย, ถิยํ ตนุ กเฬวรํฯ
[152]
จิตฺตํ เจโต มโน นิตฺถี, วิญฺญาณํ หทยํ ตถา;
มานสํ ธี ตุ ปญฺญา จ, พุทฺธิ เมธา มติ มุติฯ
[153]
ภูรี มนฺตา จ ปญฺญาณํ, ญาณํ วิชฺชา จ โยนิ จ;
ปฏิภาน มโมโห ถ, ปญฺญาเภทา วิปสฺสนาฯ
[154]
สมฺมาทิฏฺฐิ ปภุติกา, วีมํสา ตุ วิจารณา;
สมฺปชญฺญํ ตุ เนปกฺกํ, เวทยิตํ ตุ เวทนาฯ
[155]
ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป,
ปฺปโน’ หา’ ยุ ตุ ชีวิตํ;
เอกคฺคตา ตุ สมโถ, อวิกฺเขโป สมาธิ จฯ
[156]
อุสฺสาหา’ ตปฺป ปคฺคาหา, วายาโม จ ปรกฺกโม;
ปธานํ วีริยํ เจหา, อุยฺยาโม จ ธิติ ตฺถิยํฯ
[157]
จตฺตาริ วีริยงฺคานิ, ตจสฺส จ นหารุโน;
อวสิสฺสน มฏฺฐิสฺส, มํสโลหิตสุสฺสนํฯ
[158]
อุสฺโสฬฺหี ตฺว ธิมตฺเตหา, สติ ตฺว นุสฺสติ ตฺถิย;
ลชฺชา หิรี สมานา ถ, โอตฺตปฺปํ ปาปภีรุตาฯ
[159]
มชฺฌตฺตตา ตุ’เปกฺขา จ, อทุกฺขมสุขา สิยา;
จิตฺตาโภโค มนกฺกาโร,
อธิโมกฺโข ตุ นิจฺฉโยฯ
[160]
ทยา’ นุกมฺปา การุญฺญํ, กรุณา จ อนุทฺทยา;
ถิยํ เวรมณี เจว, วิรตฺยา’ รติ จาปฺยถฯ
[161]
ติติกฺขา ขนฺติ ขมนํ, ขมา เมตฺตา ตุ เมตฺย’ถ;
ทสฺสนํ ทิฏฺฐิ ลทฺธิตฺถี, สิทฺธนฺโต สมโย ภเวฯ
[162]
ตณฺหา จ ตสิณา เอชา, ชาลินี จ วิสตฺติกา;
ฉนฺโท ชฏา นิกนฺตฺยา’สา, สิพฺพินี ภวเนตฺติ จฯ
[163]
อภิชฺฌา วนโถ วานํ, โลโภ ราโค จ อาลโย;
ปิหา มโนรโถ อิจฺฉา, ภิลาโส กาม โทหฬา;
อากงฺขา รุจิ วุตฺตา สา, ตฺวธิกา ลาลสา ทฺวิสุฯ
[164]
เวรํ วิโรโธ วิทฺเทโส, โทโส จ ปฏิฆญฺจ วา;
โกธา’ ฆาตา โกป โรสา,
พฺยาปาโท’ นภิรทฺธิ จฯ
[165]
พทฺธเวร มุปนาโห, สิยา โสโก ตุ โสจนํ;
โรทิตํ กนฺทิตํ รุณฺณํ, ปริเทโว ปริทฺทโวฯ
[166]
ภีติตฺถิ ภย มุตฺตาโส, เภรวํ ตุ มหพฺภยํ;
[167]
เภรวํ ภีสนํ ภีมํ, ทารุณญฺจ ภยานกํ;
โฆรํ ปฏิภยํ เภสฺมํ, ภยงฺกร มิเม ตีสุฯ
[168]
อิสฺสา อุสูยา มจฺเฉรํ, ตุ มจฺฉริย มจฺฉรํ;
โมโห’วิชฺชา ตถา’ญาณํ, มาโน วิธา จ อุนฺนติฯ
[169]
อุทฺธจฺจ มุทฺธฏํ จาถ [อุทฺธวํอุทฺธํ ธาวติ จิตฺต เมเตนาติ อุทฺธวํ (ฏีกา)], ตาโป กุกฺกุจฺจเมว จ;
ปจฺฉาตาโป นุตาโป จ, วิปฺปฏิสาโร ปกาสิโตฯ
[170]
มโนวิเลข สนฺเทหา, สํสโย จ กถํกถา;
ทฺเวฬฺหกํ วิจิกิจฺฉา จ, กงฺขา สงฺกา วิมตฺยปิฯ
[171]
คพฺโพ ภิมาโน’หํกาโร, จินฺตาตุ ฌาน มุจฺจเต;
นิจฺฉโย นิณฺณโย วุตฺโต, ปฏิญฺญา ตุ ปฏิสฺสโวฯ
[172]
อวมานํ ติรกฺกาโร, ปริภโว ปฺย’ นาทโร;
ปราภโว ปฺย’ วญฺญา ถ, อุมฺมาโท จิตฺตวิพฺภโมฯ
[173]
เปมํ สิเนโห สฺเนโห ถ, จิตฺตปีฬา วิสญฺญิตา;
ปมาโท สติโวสฺสคฺโค, โกตูหลํ กุตูหลํฯ
[174]
วิลาโส ลลิตํ ลีลา, หาโว เหฬา จ วิพฺภโม;
อิจฺจาทิกา สิยุํ นาริ, สิงฺคารภาวชา กิริยาฯ
[175]
หสนํ หสิตํ หาโส, มนฺโท โส มิหิตํ สิตํ;
อฏฺฏหาโส มหาหาโส,
โรมญฺโจ โลมหํสนํฯ
[176]
ปริหาโส ทโว ขิฑฺฑา, เกฬิ กีฬา จ กีฬิตํ;
นิทฺทา ตุ สุปินํ โสปฺปํ, มิทฺธญฺจ ปจลายิกาฯ
[177]
ถิยํ นิกติ กูฏญฺจ, ทมฺโภ สาฐฺยญฺจ เกตวํ;
สภาโว ตุ นิสฺสคฺโค จ, สรูปํ ปกติตฺถิยํฯ
[178]
สีลญฺจ ลกฺขณํ ภาโว,
อุสฺสโว ตุ ฉโณ มโห [มโต (ฏี.)]ฯ
[179]
ธาเรนฺโต ชนฺตุ สสฺเนห, มภิธานปฺปทีปิกํ;
ขุทฺทกาทฺยตฺถชาตานิ [ขุทฺทกานฺยตฺถชาตานิ (ก.)], สมฺปสฺสติ ยถาสุขํฯ
สคฺคกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ
2. ภูกณฺฑ
1. ภูมิวคฺค
[180]
วคฺคา ภูมิ, ปุรี, มจฺจ, จตุพฺพณฺณ, วนาทิหิ;
ปาตาเลน จ วุจฺจนฺเต, สงฺโค’ปงฺเคหิ’ธ’กฺกมาฯ
[181]
วสุนฺธรา ฉมา ภูมิ, ปถวี เมทนี มหี;
อุพฺพี วสุมตี โค กุ, วสุธา ธรณี ธรา;
ปุถวี ชคตี ภูรี, ภู จ ภูตธรา’ วนีฯ
[182]