นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

โมคฺคลฺลาน ปญฺจิกา ฏีกา

สารตฺถวิลาสินีนาม

ปญฺจิกาฏีกา

ปณามาทิกถา

วิชฺชาธนสฺส สมนุสฺสรณมฺปิ ยสฺส,

ปญฺญาวิสุทฺธรตนานยเนกเหตุ;

ตํ ธมฺมราชมมลุชฺชลกิตฺติมาลํ,

สาโมทมาทรมเย หทเย นิธายฯ

ลทฺธมฺมโหทย มหาทย (สมฺปสาทา) [ชปโส (โปตฺถเก)],

สกฺกา(ทิ) สกฺกตคุณํ รตน (ทฺวยญฺจ) [ตฺตยตา (โปตฺถเก)];

(ยาปญฺจิกา) คุรุวรปฺป(ภวาตฺยคาหา) [หปา ตฺย คายา (โปตฺถเก)],

ตํ สาธุ สิสฺสชน มชฺชวคาห ยามฯ

ชยตีห มหาปญฺโญ, โส โมคฺคลฺลายโน มุนิ;

ยสฺส สาธุคุณุพฺภูต,กิตฺติ สพฺพตฺถ ปตฺถฏาฯ

อิจฺเจว มนวเสส มตฺตโน ภยาทฺยูปทฺทโวปฆาภกรสามตฺถิย โยเคน สกลชฺฌตฺติกพาหิยนฺตราย นิวารณ มธิปฺเปตสิทฺธิ วิเสส มภิกงฺขิย รตนตฺตย วิสยภูตํ ตํสาธเน กนฺตนิทาน ภูตสฺส อาโลกิยยาติสยคุณวิเสสยุตฺตสฺส มหโต ปฺยติมหนียสฺส รตนตฺตยสฺส สปฺปสาทานุรูปํ ปูชาวิสยํ ตทนุสฺส(รณํ กตฺวา) คุรุสนฺนิโยคมนุฏฺฐาตุํ–

กินฺเตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิห;

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธู วิเวกิโนติฯ

วจนโต อตฺตโน คุรุปูชา ปุรสฺสรํ ปญฺจิกาวิวรณํ ปถิ’ยา ปญฺจิกา’ติอาทินา กตปฏิญฺญตฺตา สมฺปติ มหาทโยติอาทิโน คนฺถสฺส สาธุชนวณฺณนํ วณฺณนมารภิสฺสามฯ

นนุ จ วุตฺติคนฺถสฺส วณฺณนายํ กตาภินิเวโส-ยมาจริโยติ กถมิหานธิกเต มหาทโยติอาทิเก ปฏิปนฺโนติ รตนตฺตปฺปณามคนฺถกตฺตุคนฺถนิสฺสยคนฺถารมฺภผลอภิเธยฺยสงฺขาต- ปโยชนโสตุชนสมุสฺสาหนานํ สนฺทสฺสนตฺถํฯ ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณาม กรณํ อนฺตรายกราปุญฺญวิฆาตกรปุญฺญวิเสสุปฺปาทเนน กตฺตุ มิจฺฉิตสฺส คนฺถสฺส อนนฺตราเยนํ ปริสมาปนตฺถํฯ วจีปณาโม ปเนตฺถ โสตูนมฺปิ ยถาวุตฺตตฺถนิปฺผาทนโก อาจริเยนาปฺยย มตฺโถ ทสฺสิโตเยว’ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณามสนฺทสฺสน’นฺติอาทินา, วาจสิกสตฺถาธิการโตปิ วจีปณาโมติ กายปฺปณาโม มโนปณาโม จฯ น กโต, คนฺถกตฺตุสนฺทสฺสนํ คนฺถสฺส ปมาณ ภาววิภาวนตฺถํ, คนฺถนิสฺสยสนฺทสฺสนํ อตฺตนิยภาวสนฺธสฺสเนน ตพฺพิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ, คนฺถารมฺภผลทสฺสนํ ตปฺปฏิกฺเขปกชนนิเสธาย, อภิเธยฺยสงฺขาตยโยชนสนฺทสฺสนํ วีมํสาปุพฺพการีนํ ปโยชโน ปาลมฺภปุพฺพิกา สตฺเถ ปวตฺตตีติ โสตุชนสมุสฺสาหนํ (กตฺวา) อาทเรน คนฺเถ ปวตฺตนตฺถํ, ยทาหุ –

สพฺพสฺเสว หิ สตฺถสฺส, กมฺมสฺสาปิ จ กสฺสจิ;

เกเนตํ คยฺหเต ตาว, ยาว-วุตฺตมฺปโยชนํติฯ

นนุ สตฺถปฺปโยชนานํ สมฺพนฺโธปิ วตฺตพฺโพ อิทมสฺส ปโยชนนฺติ ยโต–

สิทฺธปฺปโยชนํ สิทฺธ,สมฺพนฺธํ โสตุมิจฺฉติ;

โสตาโท เตน วตฺตพฺโพ, สมฺพนฺโธ สปฺปโยชโนติฯ

ตตฺเรทมุตฺตรํ–

สตฺตํ ปโยชนญฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

ตํ วุตฺตนฺโตคธตฺตา น, ภินฺโน วุตฺโต ปโยชนาติฯ

ปโยชนปฺปโยชนมฺปน สามตฺถิยลทฺธพฺพํ สยมาจริเยน ‘‘โก ปน สทฺทลกฺขณสฺส อชานเน โทโส’’ติอาทินา วุตฺตนเยน วิญฺญาตพฺพํฯ

ตตฺถ‘มหาทโย’ตฺยาทินา คาถาทฺวเยน รตนตฺตยปณาโม ทสฺสิโต, ‘โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทินา คนฺถกตฺตา, ‘สทฺทสตฺถ’นฺติอาทินา คนฺถนิสฺสโย, ‘สงฺเขปนเยนา’ติจ ‘สารภูตํ วิปุลตฺถคา หิํ อนากุล’นฺติ จ อิเมหิ คนฺถารมฺภผลํ โสตุชนสมุสฺสาหนญฺจ, อภิเธยฺยสงฺขาตปฺปโยชนมฺปน‘สํวณฺณน’นฺติ อิมินา ทสฺสิตํ อนฺวตฺถ พฺยปเทเสน สํวณฺณียติ วิวริตฺวา วิตฺถาเรตฺวา กถียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนาภิ กตฺวา, ตมฺปน วิวริตฺวา กถนํ สทฺทานุสาสนสตฺถสนฺนิสฺสยตฺตา อภิเธยฺโย นาม สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ ตํ [วจนียตฺโถติ (โปตฺถเก)] วุตฺตสทฺทานุสิฏฺฐิสงฺขาตปโยชนเมวาติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถฯ

อยมฺปเนตฺถ อวยวตฺโถ-โยติ อนิยมวจนํ ธมฺมราชสทฺทา เปกฺขาย เจตฺถ ปุลฺลิงฺคตา, เตเนตฺถ วุจฺจมานคุณวิเสสา ธารปุคฺคลวิเสสนิทสฺสนํ, ทยติ ทุกฺขํ อปเนตฺวา ปเรสํ สุขํ ททาติ, ทยียติ วา สปฺปุริเสหิ คมิย(ติ ส) สนฺตาเน ปวตฺตียติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ หิํสติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ คณฺหาติ ตํวเสน อตฺตโน หทยเขทํ กโรตีติ ทยา, ‘‘ทย=ทานคติ หิํสาทาเนสุ’’ อิจฺจสฺมา ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยาเจ’’ติ (5-49) อปฺปจฺจโย, วิสยมหนฺตตาย มหตี ปสตฺถา วา ทยา อสฺสาติ มหาทโย, วิเสสน สมาเส ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (4-84) วกฺขมานปารมิตาสมฺภรณทุกฺขานุภว นานมิทํ เหตุวจนํ, กมฺมกิเลเสหิ ชนิตาติ ชนา สตฺตโลโก, อิมินา ขีณาสวาปิ สงฺคยฺหนฺติ เตสมฺปิ ทิฏฺฐธมฺมิกสุขวิหารสงฺขาต หิตสฺส ทานโต, ชนานํ สมูโห ชนตา ตสฺสา หิตาย อภิวฑฺฒิยา สกลวฏฺฏ ทุกฺขนิสฺสฏนิพฺพานสุขภาคิยกรณายาติ วุตฺตํ โหติ, อสฺสจ’สมฺปูรย’นฺติ อิมินา’ทุกฺขมนุภวี’ติ อิมินา จ สมฺพนฺโธ, สมฺโพธีติ เอตฺถ สํสทฺโท สามนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา สํสยเมว อนญฺญโพธิโต หุตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ เอตายาติ สมฺโพธิ, สํปุพฺพา พุธธาตุโต ‘‘อิ’’อิติ ณฺวาทิ (โก) อิปฺปจฺจโย, สวาสนสกลสํกิเลสปฺปหายกํ ภควโต อรหตฺตมคฺคญฺญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติปิ วทนฺติ, สมฺปาปยตีติ สมฺปาปกํ, สมฺโพธิยา สมฺปาปกนฺติ ฉฏฺฐีสมาโส, กินฺติ ธมฺมชาตํ ธมฺมสทฺเทเนตฺถ ปารมิธมฺมา ปญฺจมหาปริจฺจาคาทโย จ อธิปฺเปตา, เตปิ หิ อตฺตานํ ธาเรนฺตํ ธาเรนฺติ สมฺโพธิ สมฺปาปนสามตฺถิยโยเคน ปเรปิ ธาเรนฺติ นามาติ ธมฺมาติ วุจฺจนฺติ, ‘ธร=ธารเณ’อิจฺจสฺมา ขีสุ, วิยาทิสุตฺเตน ณฺวาทิ(โก) มปฺปจฺจโย, ธมฺมานํชาตํ, ธมฺมาเอววา ชาตํ, สมฺโพธิสมฺปาปกญฺจ ตํ ธมฺมชาตํ เจติ วิเสสนสมาโส, ‘สมฺปูรย’นฺติ มสฺเสตํ กมฺมํ, สมฺปูรยนฺติ ปโยคสมฺปตฺติโยคา ทีปงฺกร (ปาท)มูเล หตฺโถปคตมฺปิ นิพฺพานมฺปหาย ยถาวุตฺตกรุณาคุณโยคสีตลีภูตหทยตาย ‘‘กถนฺนาเมเต อจฺจนฺต ทุสฺสหวฏฺฏทุกฺโขปคเต สตฺเต ตํมหาทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรเณกเหตุตาย สมฺมา ปูเรนฺโต วฑฺเฒนฺโต วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหํ เวปุลฺลํ คเมนฺโตติ วุตฺตํ โหติ, เหตุเยเวทมปิ ทุกฺขานุภวนสฺส, มหาทยตา ปนสฺส ปรมฺปรเหตุ, ทุฏฺฐุ ขนติ กายิกํ อสฺสาทนฺติ’ทุปุพฺพา ขนิสฺมา’ ‘‘กฺวี’’ติ (5-4) กฺวิ, ทุกฺขํ กายิกทุกฺข เวทนา, กีทิสนฺติ อาห-’อนนฺตรูป’นฺติ, สภาววจโน ยํ รูปสทฺโท ‘‘ปิยรูป’’นฺติอาทีสุวิย, เต จ ทุกฺขสภาวา (อนนฺตา) อนนฺตการณานํ วเสน, ตสฺมา อนนฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ อนนฺตรูปํ, ตํ ทุกฺขํ อนุภวี วินฺที, กิมิวาติ อาห-‘สุขํ วา’ติ, สุฏฺฐุ ขนติ กายิกํ อาพาธนฺติ สุขํ, อิวสทฺโท สธมฺมตฺตสงฺขาโตปมาโชตโก, สธมฺมตฺตญฺหิ อุปมา, วุตฺตญฺหิ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย ปมา’’ติ, กิํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อนิฏฺฐานุภวนสภาวายาปิ ทุกฺขเวทนาย อนุภวนสภาวสามญฺเญน อชฺฌาสยสมฺปตฺติวิเสสโยคา มหาการุณิกสฺส สุเขน สทิสตาปตฺติโหตีติ ทุกฺขมฺปิ สมานํ ตํ สุขมิว วินฺที’’ติฯ กถมญฺญถา วฏฺฏทุกฺขโต สกลโลกสฺส สมุทฺธรณํ สิยาติ, อถวา สุขมิว สุขํ วินฺทนฺโต วิย อนญฺญวินฺทิยมปิ ตาทิสํ ทุกฺขํ สกลโลกหิตาว หิตมนตาย วินฺทีติ อตฺโถ, เตนาห ‘อขินฺนรูโป’ติ, อขินฺนํ ปริสฺสมมปฺปตฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ วิคฺคโหฯ

ตํ ธมฺมราชนฺติ โยติ อนิยมนิทฺทิฏฺฐสฺส วุตฺตคุณวิเสสาธาร ปุคฺคลสฺสนิยมนวจนํ, ธมฺเมน ราชติ โน อธมฺเมนาติ วา, อตฺตนา ปฏิวิทฺธสฺส สามิภาเวน ธมฺมสฺส ราชา สามีติ วา, อตฺตนา ปฏิวิชฺฌิยมาเน ธมฺเม ปฏิวิชฺฌนฺโตว ตตฺถ ราชติ ทิปฺปตีติ วา, ปรูปการวเสน ตทตฺถาเยว ปฏิปนฺนตฺตา ปเรสํ ธมฺมํ ราเชติ ปกาเสตีติ วา ธมฺมราชา, ตํ ธมฺมราชํ นมิตฺวาติ สมฺพนฺโธ, นมสฺสิตฺวาติ อตฺโถ, กีทิสนฺติ อาห-‘ชิตมารวีรํ สุธนฺต โสวณฺณนิภ’นฺติฯ ตตฺถ มาโร จ โส วีโรจาติ มารวีโร ชิโต วิทฺเตธสฺตพโล มารวีโร นาติ ชิตมารวีโร, ตํ, กิญฺจาปิ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุกฺขนฺธ มารา-เนน ชิตา เอว, ตถาปิ วีรสทฺทสนฺนิธาเนน เทวปุตฺตมาเร คหิเต ตํวิชยา อญฺเญปิ ชิตา เอว นาม โหนฺตีติ วิญฺเญยฺยํ, สุฏฺฐุ ธนฺตํ ธมิตํ อุทฺธริตํ สุธนฺตํ, สุวณฺณเมว โสวณฺณํ, สุธนฺต จ ตํ โสวณฺณญฺจ, ตสฺเสว นิภา โสภา อสฺเสติ สมาโส, อถวา สุธนฺตญฺจ ตํ สุวณฺณํ เจติ สมาเส ตสฺสิทนฺติ ‘‘โณ’’ติ (4-34) ณปฺปจฺจเย ‘‘มชฺเฌ’’ติ (4-126) มชฺฌวุทฺธิยํ สุธนฺตโสวณฺณํ ปฏิมารูปํ, เตน นิโภ สทิโส, ตํฯ

เอตฺตาวตา จ –

เหตุ ผลํ ปรตฺโถ จ, สพฺโพปิ ถุติสงฺคโห;

เหตุ สมฺโพธิโต, ปุพฺเพว, ยมญฺญํ ตโตปรีติฯ

วุตฺตเหตุผลสตฺโตปการวเสน พุทฺธรตนสฺส ถุติปุพฺพกมฺปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ธมฺมราเชน เตนาปิ ปูชนียสฺส ธมฺมรตนสฺส นิปจฺจการํ ทสฺเสตุํ‘ธมฺมญฺจ โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ อาห, ตตฺถ จ สทฺโท ‘ธมฺมญฺจ นมิตฺวา’ติ [นมสฺสิตฺวา (โปตฺถเก)] นมสฺสนกฺริยาย ธมฺมํ สมฺปิณฺเฑติ, กิมฺภูตนฺติ อาห, ‘โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ, มุยฺหตีติ โมโห=อญฺญาณํ, อนฺธยติ สมตฺถจกฺขุวิญฺญาณปริหาเนนาติ อนฺธํ, อนฺธญฺจ ตํ ตมญฺเจติ อนฺธตมํ=พาฬฺหติมิรํ, โมโหเยว ตํสทิสตาย อนฺธตมนฺติ โม หนฺธตมํ, ตํ ปธํเสติ ปกาเรน นาเสติ สีเลนาติ โมหนฺธตมปฺปธํสี, ปสทฺทสฺสปกาสนตฺถํ หิตฺวา ปการตฺถสฺเสว คหณโต ปริยตฺติยา สห–

โสตาปตฺตาทโย มคฺคา,จตฺตาโร ตปฺผลานิจ;

จตฺตาริ อถ นิพฺพานํ, ธมฺมา โลกุตฺตรา นวาติฯ

วุตฺตนวโลกุตฺตรมฺโม คหิตาติ วิญฺญาตพฺพํ, อญฺญถา อรหตฺตมคฺโคว คยฺเหยฺย, กสฺมา ปเนตฺถ โมหสฺเสว ปหานํ วุตฺตํ, เนตเรสนฺติ ตมฺมูลกตฺตา สพฺพกิเลสานํ, ตปฺปหานสฺมิญฺหิ วุจฺจมาเน ตมฺมุเขเนตเรสมฺปิ ปหานํ วุตฺตเมว โหตีติฯ

เอวํ ธมฺมรตนสฺส นมกฺการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทาธารภูตสงฺฆรตนํ นมสฺสิตุํ ‘สงฺฆํ ตถา สงฺฆฏิตํ คุเณหี’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ตถาสทฺโท สมุจฺจเย วา, วโจยุตฺติยํ วา, วโจยุตฺติปกฺเข จ สทฺโท อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ, กิเลสาทโย สํหนติ หิํสตีติ สงฺโฆ, สํปุพฺพโต หนติสฺมา กฺวิมฺหิ ‘‘กฺวิมฺหิ โฆปริปจฺจสโม หี’’ติ (5.100) หนสฺส โฆ, กิเลสหิํสนญฺเจตฺถ ตทงฺคาทิวเสน คหิตํ, คุเณหีติ สามญฺญนิทฺเทสโต สมฺมุติสงฺเฆน สทฺธิํ

จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเลฐิตา;

เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปญฺญาสีลสมาหิโตติฯ

วุตฺตอฏฺฐอริยปุคฺคลา คยฺหนฺติ, คุเณหีติ โลกิยโลกุตฺตเรหิ สีลาทิคุเณหิ, สงฺฆฏิตนฺติ สํหตํฯ

เอวมนนฺตราเยน คนฺถปริสมาปนตฺถมนนฺต คุณวิสิฏฺฐโลกตฺตยคฺคสีขามณิภูตสฺส รตนตฺตยสฺส ปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คนฺถ กตฺตาทิยถาวุตฺตตฺโถปทสฺสน ปุพฺพงฺคมมตฺตนา สมารภิตพฺพํ คนฺถ กรณํ ปฏิญฺญาตุกาโม’โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทิมาห, ตตฺถ ‘โย’ติ อิมสฺส ‘ตนฺนามเธยฺเยนา’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ=อิทฺธิวิธาทโย โลกิยา โลกุตฺตรา จ สา เอเตสมตฺถีติ อิทฺธิมนฺโต, เตสุ อิทฺธิมนฺเตสุ, อิทฺธิมนฺตานํ มหาสาวกานํ มชฺเฌติ อตฺโถ, มหตฺตปฺปตฺโตติ มหตฺตํ มหนฺตภาวํ คโต, ตนฺนามเธยฺเยนาติ ตสฺเสว นามเธยฺยมสฺสาติ ตนฺนามเธยฺโย, เตน, ตโปธเนนาติ มุนินา, กิํ วุตฺตํ โหติ- ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ โมคฺคลฺลาโน’’ติ ภควตา อิทฺธิมนฺเตสุ เอตทคฺเค ฐปิโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร นาม โย ทุติโย อคฺคสาวโก… (เตน สมานนามเธยฺเยนาติ) ตมปทิสนฺโต-ยมาจริโย อนุทฺธตภาเวน อุชุนากฺกเมน นามาทิกมวตฺวา วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน โมคฺคลฺลาโนติ นามํ มหาสามิฏฺฐานนฺตรปฺปตฺติํ กาโลจิตปญฺญา เวยฺยตฺติยํ พุทฺธสาสโนปการิตาทิญฺจ วิภาเวติฯ