เมนู

สรานนฺตริตานิ พฺยญฺชนานิ สํโยโคฯ ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคํฯ วิภตฺยนฺตํ ปทํฯ อิจฺเจวมาทิฯ

อิติ สญฺญาวิธานํฯ

สรสนฺธิวิธาน

อถ สรสนฺธิ วุจฺจเตฯ

โลก อคฺคปุคฺคโล, ปญฺญา อินฺทฺริยํ, ตีณิ อิมานิ, โน หิ เอตํ, ภิกฺขุนี โอวาโท, มาตุ อุปฏฺฐานํ, สเมตุ อายสฺมา, อภิภู อายตนํ, ธนา เม อตฺถิ, สพฺเพ เอว, ตโย อสฺสุ ธมฺมา, อสนฺโต เอตฺถ น ทิสฺสนฺติ อิตีธ สราทิสญฺญายํ สพฺพสนฺธิกรณฏฺฐาเน พฺยญฺชนวิโยชนตฺถํ ปริภาสมาหฯ

[12] ปุพฺพมโธฐิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย

สเรนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, สหโยเค วา, สนฺธิตพฺเพ สรสหิตํ ปุพฺพพฺยญฺชนํ อนติกฺกมนฺโต อโธฐิตมสฺสรญฺจ กตฺวา สรโต วิโยชเยติ สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตพฺพํฯ เอตฺถ จ อสฺสรคฺคหณสามตฺถิเยน ‘‘พฺยญฺชน’’นฺติ ลทฺธํฯ

[13] สรา สเร โลปํ

สรา โข สพฺเพปิ สเร ปเร ฐิเต โลปํ ปปฺโปนฺติฯ โลโปติ อทสฺสนํ อนุจฺจารณํฯ เอตฺถ สราติ การิยีนิทฺเทโสฯ พหุวจนํ ปเนตฺถ เอเกกสฺมิํ สเร ปเร พหูนํ โลปญาปนตฺถํฯ สเรติ นิมิตฺตนิทฺเทโส, นิมิตฺตสตฺตมี จายํ, นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิยโต วณฺณกาลพฺยวธาเน สนฺธิการิยํ น โหติฯ

โลปนฺติ การิยนิทฺเทโส, อิทํ ปน สุตฺตํ อุปริ ปรโลปวิธานโต ปุพฺพโลปวิธานนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เอวํ สพฺพตฺถ สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว วิธิ, น ปรสฺส วิธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘อสฺสรํ, อโธฐิต’’นฺติ จ วตฺตเต, สิลิฏฺฐกถเน ปริภาสมาหฯ

[14] นเย ปรํ ยุตฺเต

สรรหิตํ โข พฺยญฺชนํ อโธฐิตํ ปรกฺขรํ นเย ยุตฺเต ฐาเนติ ปรนยนํ กาตพฺพํฯ เอตฺถ ยุตฺตคฺคหณํ นิคฺคหีตนิเสธนตฺถํ, เตน ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม’’นฺติอาทีสุ ปรนยนสนฺเทโห น โหติฯ

โลกคฺคปุคฺคโล, ปญฺญินฺทฺริยํ, ตีณิมานิ, โนเหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, มาตุปฏฺฐานํ, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ธนา มตฺถิ, สพฺเพว, ตยสฺสุ ธมฺมา, อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติฯ

ยสฺส อิทานิ, สญฺญา อิติ, ฉายา อิว, กถา เอว กา, อิติ อปิ, อสฺสมณี อสิ, จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อกตญฺญู อสิ, อากาเส อิว, เต อปิ, วนฺเท อหํ, โส อหํ, จตฺตาโร อิเม, วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโต เอวาตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต ‘‘สเร’’ติ อธิกาโร, อิธ ปน ‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ กตฺวา ‘‘สโร, สรมฺหา, โลป’’นฺติ จ วตฺตมาเน –

[15] วา ปโร อสรูปา

อสมานรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วาฯ สมานํ รูปํ อสฺสาติ สรูโป, น สรูโป อสรูโป, อสวณฺโณ ฯ ยสฺมา ปน มริยาทายํ, อภิวิธิมฺหิ จ วตฺตมาโน อาอุปสคฺโค วิย วาสทฺโท ทฺวิธา วตฺตเต, กตฺถจิ วิกปฺเป, กตฺถจิ ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเห, อิธ ปน ปจฺฉิเม, ตโต นิจฺจมนิจฺจมสนฺตญฺจ วิธิเมตฺถ วาสทฺโท ทีเปติฯ ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรํ เนตพฺพํฯ

ยสฺสทานิ ยสฺส อิทานิ, สญฺญาติ สญฺญา อิติ, ฉายาว ฉายา อิว, กถาว กา กถา เอว กา, อิตีปิ อิติ อปิ, อสฺสมณีสิ อสฺสมณี อสิฯ จกฺขุนฺทฺริย มิติ นิจฺจํฯ อกตญฺญูสิ อกตญฺญู อสิ, อากาเสว อากาเส อิว, เตปิ เต อปิ, วนฺเทหํ วนฺเท อหํ, โสหํ โส อหํ, จตฺตาโรเม จตฺตาโร อิเม, วสโลติ วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโตว ปาโต เอวฯ

อิธ น ภวติ – ปญฺจินฺทฺริยานิ, สทฺธินฺทฺริยํ, สตฺตุตฺตโม, เอกูนวีสติ, ยสฺเสเต, สุคโตวาโท, ทิฏฺฐาสโว, ทิฏฺโฐโฆ, จกฺขายตนํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา อิจฺจาทิฯ

ภวติ จ ววตฺถิตวิภาสายฯ

อวณฺณโต สโรทานี-ตีเววาทิํ วินา ปโร;

น ลุปฺปตญฺญโต ทีโฆ, อาเสวาทิวิวชฺชิโตฯ

พนฺธุสฺส อิว, อุป อิกฺขติ, อุป อิโต, อว อิจฺจ, ชิน อีริตํ, น อุเปติ, จนฺท อุทโย, ยถา อุทเก อิตีธ ปุพฺพาวณฺณสฺสรานํ โลเป กเต ‘‘ปโร, อสรูเป’’ติ จ วตฺตเต, ตถา ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ อิโต อิวณฺณคฺคหณญฺจ, ‘‘วโมทุทนฺตาน’’นฺติ อิโต อุคฺคหณญฺจ สีหคติยา อิธานุวตฺเตตพฺพํฯ

[16] กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต

อิวณฺณภูโต, อุการภูโต จ ปโร สโร อสรูเป ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปติฯ นตฺถิ สวณฺณา เอเตสนฺติ อสวณฺณา, เอกาโรการา, ตตฺถ ฐานาสนฺนวเสน อิวณฺณุการานเมกาโรการา โหนฺติฯ

พนฺธุสฺเสว, อุเปกฺขติ, อุเปโต, อเวจฺจ, ชิเนริตํ, โนเปติ, จนฺโททโย, ยโถทเกฯ กฺวจีติ กิํ? ตตฺริเม, ยสฺสินฺทฺริยานิ, มหิทฺธิโก, สพฺพีติโย, เตนุปสงฺกมิ, โลกุตฺตโรฯ ลุตฺเตติ กิํ? ฉ อิเม ธมฺมา, ยถา อิทํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทาฯ อสรูเปติ กิํ? จตฺตาริมานิ, มาตุปฏฺฐานํฯ

เอตฺถ จ สติปิ เหฏฺฐา วาคฺคหเณ กฺวจิกรณโต อวณฺเณ เอว ลุตฺเต อิธ วุตฺตวิธิ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตโต อิธ น ภวติ – ทิฏฺฐุปาทานํ, ปญฺจหุปาลิ, มุทินฺทฺริยํ, โย มิสฺสโรติฯ

ตตฺร อยํ, พุทฺธ อนุสฺสติ, ส อตฺถิกา, ปญฺญวา อสฺส, ตทา อหํ, ยานิ อิธ ภูตานิ, คจฺฉามิ อิติ, อติ อิโต, กิกี อิว, พหุ อุปการํ, มธุ อุทกํ, สุ อุปธาริตํ, โยปิ อยํ , อิทานิ อหํ, สเจ อยํ, อปฺปสฺสุโต อยํ, อิตร อิตเรน, สทฺธา อิธ วิตฺตํ, กมฺม อุปนิสฺสโย, ตถา อุปมํ, รตฺติ อุปรโต, วิ อุปสโม อิจฺจตฺร ปุพฺพสฺสรานํ โลเป กเต –

‘‘กฺวจี’’ติ อธิกาโร, ‘‘ปโร, ลุตฺเต’’ติ จ วตฺตเตฯ

[17] ทีฆํ

สโร โข ปโร ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ ทีฆภาวํ ปปฺโปตีติ ฐานาสนฺนวเสน รสฺสสฺสรานํ สวณฺณทีโฆฯ

ตตฺรายํ, พุทฺธานุสฺสติ, สาตฺถิกา, ปญฺญวาสฺส, ตทาหํ, ยานีธ ภูตานิ, คจฺฉามีติ, อตีโต, กิกีว, หูปการํ, มธูทกํ, สูปธาริตํ, โยปายํ, อิทานาหํ, สจายํ, อปฺปสฺสุตายํ, อิตรีตเรน, สทฺธีธ วิตฺตํ, กมฺมูปนิสฺสโย, ตถูปมํ, รตฺตูปรโต, วูปสโมฯ

กฺวจีติ กิํ? อจิรํ วต’ยํ กาโย, กิมฺปิมาย, ตีณิมานิ, ปญฺจสุปาทานกฺขนฺเธสุ, ตสฺสตฺโถ, ปญฺจงฺคิโก, มุนินฺโท, สตินฺทฺริยํ, ลหุฏฺฐานํ, คจฺฉามหํ, ตตฺริทํ, ปญฺจหุปาลิ, นตฺถญฺญํฯ ลุตฺเตติ กิํ? ยถา อยํ, นิมิ อิว ราชา, กิกี อิว, สุ อุปธาริตํฯ

โลกสฺส อิติ, เทว อิติ, วิ อติ ปตนฺติ, วิ อติ นาเมนฺติ, สงฺฆาฏิ อปิ, ชีวิตเหตุ อปิ, วิชฺชุ อิว, กิํสุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ อิตีธ ปรสฺสรานํ โลเป กเต –

‘‘ลุตฺเต, ทีฆ’’นฺติ จ วตฺตเตฯ

[18] ปุพฺโพ จ

ปุพฺโพ สโร ปรสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิทีฆํ ปปฺโปติฯ คฺคหณํ ลุตฺตทีฆคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, ตํ ‘‘จานุกฑฺฒิตมุตฺตรตฺร นานุวตฺตเต’’ติ ญาปนตฺถํฯ

โลกสฺสาติ, เทวาติ, วีติปตนฺติ, วีตินาเมนฺติ, สงฺฆาฏีปิ, ชีวิตเหตูปิ, วิชฺชูว, กิํสูธ วิตฺตํ, สาธูติฯ

กฺวจีติ กิํ? ยสฺสทานิ, อิติสฺส, อิทานิปิ, เตสุปิ, จกฺขุนฺทฺริยํ, กินฺนุมาวฯ

อธิคโต โข เม อยํ ธมฺโม, ปุตฺโต เต อหํ, เต อสฺส ปหีนา, ปพฺพเต อหํ, เย อสฺส อิตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต –

[19] ยเมทนฺตสฺสาเทโส

เอการสฺส ปทนฺตภูตสฺส ฐาเน สเร ปเร กฺวจิ การาเทโส โหติฯ กาเรเมเตเยสทฺทาทิสฺเสวายํ วิธิ, นฺติ ยํ รูปํ, เอ เอว อนฺโต เอทนฺโต, อาเทสิฏฺฐาเน อาทิสฺสตีติ อาเทโสฯ ‘‘พฺยญฺชเน’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘ทีฆ’’นฺติ ทีโฆฯ

อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม, ปุตฺโต ตฺยาหํ, ตฺยาสฺส ปหีนา, ปพฺพตฺยาหํ, ยฺยาสฺสฯ

กฺวจีติ กิํ? เต นาคตา, ปุตฺตา มตฺถิฯ อนฺตคฺคหณํ กิํ? ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺโต, ทเมนฺโต จิตฺตํฯ

ยาวตโก อสฺส กาโย, ตาวตโก อสฺส พฺยาโม, โก อตฺโถ, อถ โข อสฺส, อหํ โข อชฺช, โย อยํ, โส อสฺส, โส เอว, ยโต อธิกรณํ, อนุ อทฺธมาสํ, อนุ เอติ, สุ อาคตํ, สุ อากาโร, ทุ อากาโร, จกฺขุ อาปาถํ, พหุ อาพาโธ, ปาตุ อกาสิ, น ตุ เอวาตีธ –

[20] วโมทุทนฺตานํ

โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ การาเทโส โหติฯ ก ข ย ตสทฺทาทิโอการสฺเสทํ คหณํฯ

ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม, กฺวตฺโถ, อถ ขฺวสฺส, อหํ ขฺวชฺช, ยฺวายํ, สฺวสฺส, สฺเวว, ยตฺวาธิกรณํ, อนฺวทฺธมาสํ, อนฺเวภิ, สฺวาคตํ, สฺวากาโร, ทฺวากาโร, จกฺขฺวาปาถํ, พหฺวาพาโธ, ปาตฺวากาสิ, น ตฺเววฯ

กฺวจีติ กิํ? โก อตฺโถ, อถ โข อญฺญตรา, โยหํ, โสหํ, จตฺตาโรเม, สาคตํ, สาธาวุโส, โหตูติฯ อนฺตคฺคหณํ กิํ? สวนียํ, วิรวนฺติฯ

ปฏิสนฺถารวุตฺติ อสฺส, สพฺพา วิตฺติ อนุภุยฺยเต, วิ อญฺชนํ, วิ อากโต, นที อาสนฺโน อิตีธ มณฺฑูกคติยา ‘‘อสรูเป’’ติ วตฺตเตฯ

[21] อิวณฺโณ ยํ นวา

ปุพฺโพ อิวณฺโณ อสรูเป สเร ปเร การํ ปปฺโปติ นวาฯ อิ เอว วณฺโณ อิวณฺโณ, นวาสทฺโท กฺวจิสทฺทปริยาโยฯ

ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, สพฺพา วิตฺยานุภุยฺยเต, พฺยญฺชนํ, พฺยากโต, นทฺยาสนฺโนฯ

นวาติ กิํ? ปญฺจหงฺเคหิ, ตานิ อตฺตนิ, คจฺฉามหํ, มุตฺตจาคี อนุทฺธโตฯ อสรูเปติ กิํ? อิติหิทํ, อคฺคีว, อตฺถีติฯ

อติ อนฺตํ, อติ โอทาตา, ปติ อโย, ปติ อาหรติ, ปติ เอติ, อิติ อสฺส, อิติ เอตํ, อิติอาทิ อิตีธ ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ การาเทเส สมฺปตฺเต –

[22] สพฺโพ จนฺติ

อติปติอิตีนํ ติสทฺทสฺเสทํ คหณํฯ

สพฺโพ ติอิจฺเจโส สทฺโท สเร ปเร กฺวจิ การํ ปปฺโปติฯ ตีติ นิทฺเทสโต อกตการสฺเสวายํ วิธิ, อิตรถา กฺวจิคฺคหณสฺส จ ‘‘อติสฺส จนฺตสฺสา’’ติสุตฺตสฺส จ นิรตฺถกตา สิยาฯ ‘‘ปรทฺเวภาโว ฐาเน’’ติ ทฺวิตฺตํฯ

อจฺจนฺตํ , อจฺโจทาตา, ปจฺจโย, ปจฺจาหรติ, ปจฺเจติ, อิจฺจสฺส, อิจฺเจตํ, อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กิํ? อิติสฺส, อิติ อากงฺขมาเนนฯ

‘‘เต น วาอิวณฺเณ’’ติ อิโต ‘‘น อิวณฺเณ’’ติ จ วตฺตเตฯ

[23] อติสฺส จนฺตสฺส

อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺส อิวณฺเณ ปเร ‘‘สพฺโพ จํ ตี’’ติ วุตฺตรูปํ น โหติฯ อติสฺสาติ อติอุปสคฺคานุกรณเมตํฯ เตเนเวตฺถ วิภตฺติโลปาภาโวฯ เอตฺถ จ อนฺตสทฺโท สทฺทวิธินิเสธปฺปกรณโต อติสทฺทนฺตภูตํ ติสทฺทเมว วทติ, น อิวณฺณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อิตรถา อิทํ สุตฺตเมว นิรตฺถกํ สิยาฯ

‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ตีธ, อสรูปาธิการโต;

อิวณฺณสฺส สรูปสฺมิํ, ยาเทโส จ น สมฺภเวฯ

กาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน อิติปตีนมนฺตสฺส จ น โหติฯ อติ อิสิคโณ อตีสิคโณ, เอวํ อตีโต, อตีริตํ, อิตีติ, อิตีทํ, ปตีโตฯ

อภิ อกฺขานํ, อภิ อุคฺคโต, อภิ โอกาโส อิตีธ กาเร สมฺปตฺเต –

‘‘สเร’’ติ วตฺตเตฯ

[24] อพฺโภ อภิ

อภิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหติฯ

‘‘อภี’’ติ ปฐมนฺตสฺส, วุตฺติยํ ฉฏฺฐิโยชนํ;

อาเทสาเปกฺขโต วุตฺตํ, ‘‘อํโม’’ติอาทิเก วิยฯ

ปุพฺพสฺสรโลโป , อพฺภกฺขานํ, อพฺภุคฺคโต, อพฺโภกาโสฯ

อธิ อคมา, อธิ อุปคโต, อธิ โอคาเหตฺวา อิตีธ

[25] อชฺโฌ อธิ

อธิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหติฯ อชฺฌคมา, อชฺฌุปคโต, อชฺโฌคาเหตฺวาฯ

อภิ อิจฺฉิตํ, อธิ อีริตํ อิตีธ

‘‘อพฺโภ อภิ, อชฺโฌ อธี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[26] เต น วา อิวณฺเณ

เต จ โข อภิอธิอิจฺเจเต อุปสคฺคา อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วาฯ สรโลปปรนยนานิฯ อภิจฺฉิตํ, อธีริตํฯ วาติ กิํ? อพฺภีริตํ, อชฺฌิณมุตฺโต, อชฺฌิฏฺโฐฯ

เอกมิธ อหนฺตีธ

[27] โท ธสฺส จ

อิจฺเจตสฺส สเร ปเร กฺวจิ กาโร โหติฯ เอกสทฺทโต ปรสฺส อิธสฺส การสฺเสวายํ, สรโลปทีฆาฯ เอกมิทาหํฯ กฺวจีติ กิํ? อิเธวฯ

สทฺเทน กฺวจิ สาธุสฺส สฺส กาโร, ยถา – สาหุ ทสฺสนํฯ

ยถา เอว ตถา เอวาตีธ

‘‘นวา’’ติ วตฺตเต, ‘‘สรมฺหา’’ติ จฯ

[28] เอวาทิสฺส ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส

ยถาตถาทฺวยปรสฺเสทํ คหณํฯ ทีฆสรมฺหา ปรสฺส เอวสทฺทาทิภูตสฺส เอการสฺส ริกาโร โหติ, ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหติ นวาฯ ยถริว, ตถริวฯ นวาติ กิํ? ยเถว, ตเถวฯ

ติ อนฺตํ,ติ อทฺธํ, อคฺคิ อคาเร, สตฺตมี อตฺเถ, ปญฺจมี อนฺตํ, ทุ องฺคิกํ, ภิกฺขุ อาสเน, ปุถุ อาสเน, สยมฺภู อาสเน อิตีธ ยวาเทเสสุ สมฺปตฺเตสุ –

‘‘สญฺญา’’ติ วตฺตเตฯ

[29] อิวณฺณุวณฺณา ฌลา

อิวณฺณอุวณฺณอิจฺเจเต ยถากฺกมํ ฌลสญฺญา โหนฺติฯ วณฺณคฺคหณํ สวณฺณคฺคหณตฺถํฯ

ฌลสญฺญา ปสญฺญาว, น ลิงฺคนฺตํว นิสฺสิตา;

อาขฺยาเต ลิงฺคมชฺเฌ จ, ทฺวิลิงฺคนฺเต จ ทสฺสนาฯ

[30] ฌลานมิยุวา สเร วา

ฌลอิจฺเจเตสํ อิยอุวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา สเร ปเร, สรโลโปฯ

ติยนฺตํ, ติยทฺธํ, อคฺคิยาคาเร, สตฺตมิยตฺเถ, ปญฺจมิยนฺตํ, ทุวงฺคิกํ, ภิกฺขุวาสเน, ปุถุวาสเน, สยมฺภุวาสเนฯ วาติ กิํ? อคฺยาคาเร, สตฺตมีอตฺเถ, ภิกฺขุอาสเน นิสีทติฯ

โค อชินํ, โค เอฬกํ อิตีธ

‘‘โค, อโว, สมาเส’’ติ จ วตฺตเตฯ

[31] โอ สเร จ

โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเสฯ ควาชินํ, คเวฬกํฯ สทฺทคฺคหเณน อุวณฺณสฺส อุวอวาเทสาฯ ยถา – ภุวิ, ปสโวฯ

ปุถ เอวาตีธ

[32] โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจิ

ปุถอิจฺเจตสฺส นิปาตสฺส อนฺเต กฺวจิ การาคโม โหติ สเร ปเรฯ อาคจฺฉตีติ อาคโม, อสนฺตุปฺปตฺติ อาคโมฯ เอตฺถ จ ‘‘สเร’’ติ นิมิตฺตาสนฺนวเสน ปุถสฺส อนฺเตติ ลพฺภติฯ ปุถเคว, ปุถ เอวฯ

ปา เอวาตีธ

‘‘สเร, โค, อาคโม, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเตฯ

[33] ปาสฺส จนฺโต รสฺโส

ปาอิจฺเจตสฺส อนฺเต สเร ปเร กฺวจิ การาคโม โหติ, ปาสฺส อนฺโต จ สโร รสฺโส โหติฯ ปเคว วุตฺยสฺส, ปา เอวฯ

‘‘วา, สเร’’ติ จ วตฺตเตฯ

[34] ยว ม ท น ต ร ลา จาคมา

สเร ปเร การาทโย อฏฺฐ อาคมา โหนฺติ วาฯ สทฺเทน การาคโม จ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ

ตตฺถ ยการาคโม ยถาทิโภ อิกาเรการาทีสุฯ ยถา อิทํ ยถยิทํ, พฺยญฺชเนติ อธิกิจฺจ ‘‘รสฺส’’นฺติ รสฺสตฺตํ, ยถา อิทํ วา, ยถา เอว, ยถาเยว, ยเถว, เอวํ มายิทํ, มาเยวํ, ตํยิทํ, ตํเยว, นยิทํ, นยิมสฺส, นยิมานิ, นวยิเม ธมฺมา, พุทฺธานํเยว, สนฺติเยว, โพธิยาเยว, สติเยว, ปถวีเยว, ธาตุเยว, เตสุเยว, โสเยว, ปาฏิเยกฺกํฯ

ตถา สเร วิปริยาทิโต จฯ วิ อญฺชนา วิยญฺชนา, พฺยญฺชนา วา, เอวํ วิยากาสิ, พฺยากาสิฯ ปริอนฺตํ ปริยนฺตํ, เอวํ ปริยาทานํ, ปริยุฏฺฐานํ, ปริเยสติ, ปริโยสานมิติ นิจฺจํฯ นิ อาโยโค นิยาโยโคฯ อิธ น ภวติ, ปริกฺขโต, อุปปริกฺขติฯ

วกาโร ติสทฺทาทิโต อวณฺณุกาเรสุฯ ติ องฺคุลํ ติวงฺคุลํ, เอวํ ติวงฺคิกํ, ภูวาทโย, มิคี ภนฺตา วุทิกฺขติ, ปวุจฺจติ, ปาคุญฺญวุชุตาฯ

มกาโร ลหุปฺปภุติโต สเร ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิฯ ลหุ เอสฺสติ ลหุเมสฺสติ, เอวํ ครุเมสฺสติ, อิธมาหุ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ, ภทฺโร กสามิว, อากาเส มภิปูชยิ, เอกเมกสฺส, เยน มิเธกจฺเจ, อาสติเมวฯ

ทกาโร อุอุปสคฺค สกิ เกนจิ กิญฺจิ กิสฺมิญฺจิ โกจิ สมฺมา ยาว ตาว ปุน ย เต’ตตฺตสาทีหิฯ อุอุปสคฺคโต นิจฺจํ, อุ อคฺโค อุทคฺโค, เอวํ อุทโย, อุทปาทิ, อุทาหฏํ, อุทิโต, อุทีริตํ, อุเทติฯ

นิปาตโต จ, สกิ เอว สกิเทว, เอวํ สกทาคามิ, มหาวุตฺติสุตฺเตน อิการสฺส กาโรฯ ตถา เกนจิเทว, กิญฺจิเทว, กิสฺมิญฺจิเทว, โกจิเทว, สมฺมา อตฺโถ สมฺมทตฺโถ, รสฺสตฺตํฯ เอวํ สมฺมทกฺขาโต, สมฺมทญฺญา วิมุตฺตานํ, สมฺมเทว, ยาวทตฺถํ, ยาวเทว, ตาวเทว, ปุนเทวฯ

นามโต, ยทตฺถํ, ตทตฺถํ, ยทนฺตรา, ตทนฺตรา, ตทงฺควิมุตฺติ, เอตทตฺถํ, อตฺตทตฺถํ, สทตฺถปสุโต สิยาฯ ยเตตตฺตเสหิ สมาเสเยวฯ

อาทิสทฺเทน อญฺญทตฺถํ, มนสาทญฺญา วิมุตฺตานํ, พหุเทว รตฺติํ, อหุเทว ภยํฯ

วาติ กิํ? เกนจิ อตฺถกาเมน, สมฺมา อญฺญาย, ยาวาหํ, ตาวาหํ, ปุนาปรํ, อตฺตตฺถํฯ

นกาโร อายตาทิมฺหิฯ อิโต อายติ อิโต นายติ, จิรํ นายติฯ

ตกาโร ยสฺมา ตสฺมา อชฺชาทิโต อิหคฺคาทิมฺหิฯ ยสฺมาติห, ตสฺมาติห, อชฺชตคฺเคฯ

รกาโร นิ ทุปาตุ ปุน ธี ปาต จตุราทิโตฯ นิ อนฺตรํ นิรนฺตรํ, เอวํ นิราลโย, นิรินฺธโน, นิรีหกํ, นิรุตฺตโร, นิโรชํฯ ทุ อติกฺกโม ทุรติกฺกโม, ทุราคตํ, ทุรุตฺตํฯ ปาตุรโหสิ, ปาตุรเหสุํฯ ปุนราคจฺเฉยฺย, ปุนรุตฺตํ, ปุนเรว, ปุนเรติฯ ธิรตฺถุฯ ปาตราโสฯ

จตุสทฺทาทิโต, จตุรงฺคิกํ, จตุรารกฺขา, จตุริทฺธิปาทปฏิลาโภ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํฯ ภตฺตุรตฺเถ, วุตฺติเรสา, ปถวีธาตุเรเวสาฯ

ตถา สรโต อิเวเวสุ ฉนฺทานุรกฺขเณฯ นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริวพฺภกูเฏ, อารคฺเคริว สาสโป, สาสโปริว อารคฺเค, อุสโภริว, สพฺภิเรว สมาเสถฯ

วาติ กิํ? ทฺวาธิฏฺฐิตํ, ปาตฺวากาสิ, ปุนปิฯ

ลกาโร ฉสงฺขฺยาหิฯ ลฬานมวิเสโสฯ ฉ อภิญฺญา ฉฬภิญฺญา, ฉฬงฺคํ, ฉฬาสีติ, ฉฬํสา, สฬายตนํฯ

วาติ กิํ? ฉ อภิญฺญาฯ

อิติ สรสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํฯ

อิตฺถิลิงฺค

อถ อิตฺถิลิงฺคานิ วุจฺจนฺเตฯ

การนฺโต อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อปฺปสิทฺโธฯ

อาการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค กญฺญาสทฺโทฯ ‘‘กญฺญ’’อิติ ฐิเต –

[176] อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย

อิตฺถิยํ วตฺตมานา การนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปโร อาปฺปจฺจโย โหติฯ

ปกตฺยตฺถโชตกา อิตฺถิ-ปฺปจฺจยา สฺยาทโย วิย;

ณาทโย ปจฺจยตฺถสฺส, สกตฺถสฺสาปิ วาจกาฯ

‘‘สรโลโป’’ติอาทินา ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต, ปรนยเน จ กเต ‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วุตฺตตฺตาว ปจฺจยนฺตสฺสาปิ อลิงฺคตฺตา วิภตฺตุปฺปตฺติยมสมฺปตฺตายํ ‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ วา’ตเวตุนาทีสุ จา’’ติ เอตฺถ คฺคหเณน อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตสฺสาปิ นามพฺยปเทโสฯ ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘เสสโต โลปํ คสิปี’’ติ สิโลโปฯ สา กญฺญาฯ

พหุวจเน ‘‘อาลปเน สิ คสญฺโญ’’ติ อิโต ‘‘สญฺโญ’’, ‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป’’ติ อิโต ‘‘อิตฺถิขฺยา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[177] อา โฆ