2. นามกณฺฑ
อถ นามิกวิภตฺยาวตาโร วุจฺจเตฯ
อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนิ จตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํฯ
ตํ ปน ทุวิธํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน, ติวิธํ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺควเสนฯ ยถา – รุกฺโข, มาลา, ธนํฯ
จตุพฺพิธํ สามญฺญคุณกฺริยายทิจฺฉาวเสน, ยถา – รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวฑฺโฒติอาทิฯ
อฏฺฐวิธํ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนิคฺคหีตนฺตปกติเภเทนฯ
ปุลฺลิงฺค
ตตฺถ ปฐมํ อการนฺตมฺหา ปุลฺลิงฺคา ชาตินิมิตฺตา ปุริสสทฺทา สฺยาทิวิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเตฯ
[60] ชินวจนยุตฺตญฺหิฯ
อธิกาโรยํฯ ตตฺถ ปญฺจ มาเร ชิตวาติ ชิโน, พุทฺโธฯ ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ, ตสฺส ชินวจนสฺส ยุตฺตํ ชินวจนยุตฺตํ, เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ยุตฺตํ อนุรูปเมวาติ อิทํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํฯ
สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายาทิกปฺปิกา;
พฺรหฺมาโน จ’สฺสุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเรฯ
อธิกาโร ปน ติวิโธ สีหคติกมณฺฑูกคติกยถานุปุพฺพิกวเสน, อยํ ปน สีหคติโก ปุพฺพาปรวิโลกนโต, ยถานุปุพฺพิโกเยว วาฯ
สกฺกตวิสทิสํ กตฺวา ชินวจนานุรูปวเสน ปกติฏฺฐปนตฺถํ ปริภาสมาหฯ
[61] ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเตฯ
ลิงฺคํปาฏิปทิกํ, ยถา ยถา ชินวจนยุตฺตญฺหิ ลิงฺคํ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ นิปจฺจเต ฐปียติฯ จสทฺเทน ธาตโว จาติ ชินวจนานุรูปโต ‘‘ปุริส’’อิติ ลิงฺเค ฐปิเต ตโต ตสฺส ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตสฺส อตฺถวโต สทฺทสฺส ‘‘ปรสมญฺญา ปโยเค’’ติ ปริภาสโต ลิงฺคสญฺญายํ –
อิโต ปรํ วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธาเน สพฺพตฺถ ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเตฯ
[62] ตโต จ วิภตฺติโยฯ
ตโต ชินวจนยุตฺเตหิ ลิงฺเคหิ ปรา วิภตฺติโย โหนฺติฯ จสทฺทคฺคหเณน ตเวตุนาทิปจฺจยนฺตนิปาตโตปิฯ กมฺมาทิวเสน, เอกตฺตาทิวเสน จ ลิงฺคตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโยฯ
กา จ ปน ตา วิภตฺติโย? ‘‘วิภตฺติโย’’ติ อธิกาโรฯ
[63] สิโย, อํโย, นาหิ, สนํ, สฺมาหิ, สนํ, สฺมิํสุฯ
สฺยาทโย ทฺวิสตฺต วิภตฺติโย นาม โหนฺติฯ ตตฺถ สิ, โย อิติ ปฐมา, อํ, โย อิติ ทุติยา, นา, หิ อิติ ตติยา, ส, นํ อิติ จตุตฺถี, สฺมา, หิ อิติ ปญฺจมี, ส, นํ อิติ ฉฏฺฐี, สฺมิํ, สุ อิติ สตฺตมีฯ
อิทํ ปน สญฺญาธิการปริภาสาวิธิสุตฺเตสุ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, วุตฺตญฺหิ วุตฺติยํ ‘‘วิภตฺติอิจฺจเนน กฺวตฺโถ, อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส’’ติ, อิตรถา ปุริมสุตฺเตน เอกโยโค กตฺตพฺโพติฯ เอตฺถ จ ปฐมาทิโวหาโร, เอกวจนาทิโวหาโร จ อนฺวตฺถวเสน, ปรสมญฺญาวเสน วา สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ
เอกสฺส วจนํ เอกวจนํ, พหูนํ วจนํ พหุวจนํ, ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยาติอาทิ, อิตรถา ปุริมสุตฺเต จสทฺเทน สญฺญากรเณ อปฺปกตนิรตฺถกวิธิปฺปสงฺโค สิยาฯ
‘‘ชินวจนยุตฺตญฺหิ, ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต’’ติ จ วตฺตเตฯ อิธ ปน ปทนิปฺผาทนมฺปิ ชินวจนสฺสาวิโรเธนาติ ญาเปตุํ ปริภาสนฺตรมาหฯ
[64] ตทนุปโรเธนฯ
ยถา ยถา เตสํ ชินวจนานํ อุปโรโธ น โหติ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ, จสทฺเทนาขฺยาตญฺจ นิปจฺจเต, นิปฺผาทียตีติ อตฺโถฯ เตเนว อิธ จ อาขฺยาเต จ ทฺวิวจนาคฺคหณํ, สกฺกตวิสทิสโต วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธานญฺจ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ตตฺถ อวิเสเสน สพฺพสฺยาทิวิภตฺติปฺปสงฺเค ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปวตฺตี’’ติ วตฺติจฺฉาวสา –
[65] ลิงฺคตฺเถ ปฐมาฯ
ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ ปฐมาฯ ตตฺถาปิ อนิยเมเนกวจนพหุวจนปฺปสงฺเค ‘‘เอกมฺหี วตฺตพฺเพ เอกวจน’’นฺติ ปริภาสโต ลิงฺคตฺถสฺเสกตฺตวจนิจฺฉายํ ปฐเมกวจนํ สิฯ
‘‘อโต เนนา’’ติ อิโต ‘‘อโต’’ติ วตฺตเต, ลิงฺคคฺคหณญฺจฯ
[66] โส ฯ
สิ, โออิติ ทฺวิปทมิทํฯ ลิงฺคสฺส อการโต ปรสฺส สิวจนสฺส โอกาโร โหติฯ
สุตฺเตสุ หิ ปฐมานิทฺทิฏฺฐสฺส การิยิโน ฉฏฺฐีวิปริณาเมน วิวรณํ อาเทสาเปกฺขนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
เอตฺถ จ สีติ วิภตฺติ คยฺหเต วิภตฺติการิยวิธิปฺปกรณโต, ‘‘ตโต จ วิภตฺติโย’’ติ อิโต วิภตฺติคฺคหณานุวตฺตนโต วา, เอวํ สพฺพตฺถ สฺยาทีนํ การิยวิธาเน วิภตฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ ปรโลเป สมฺปตฺเต ตทปวาเทน ปุพฺพโลปมาหฯ
[67] สรโลโป’มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติฯ
ปุพฺพสฺสรสฺส โลโป โหติ อํวจเน, อาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต จ สเร ปเร, สรโลเป กเต ตุ ปรสรสฺส ปกติภาโว โหติฯ เอตฺถ จ ‘‘สรโลเป’’ติ ปุนคฺคหณํ อิมินาว กตสรโลปนิมิตฺเตเยว ปรสฺส วิกาเร สมฺปตฺเต ปกติภาวตฺถํฯ ปรสรสฺส ปกติภาววิธานสามตฺถิยโต อมาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต สเร ปเรติปิ สิทฺธํฯ
ตฺยาทิวิภตฺติโย เจตฺถ, ปจฺจยตฺเตน คยฺหเร;
อาทิคฺคหณมาขฺยาต-กิตเกสฺวาคมตฺถิทํฯ
ปจฺจยสาหจริยา, จาเทโส ปกตีปโร;
ปทนฺตสฺสรโลโป น, เตน’พฺภาหาทิเก ปเรฯ
ตุคฺคหณํ ภิกฺขุนีอาทีสุ สรโลปนิวตฺตนตฺถํ, ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรํ เนตพฺพํฯ ปุริโส ติฏฺฐติฯ
ปุริโส จ ปุริโส จาติ ปุริส ปุริสอิติ วตฺตพฺเพ –
[68] สรูปานเมกเสสฺวสกิํฯ
สรูปานํ สมานรูปานํ ปทพฺยญฺชนานํ มชฺเฌ เอโกว สิสฺสเต, อญฺเญ โลปมาปชฺชนฺเต อสกินฺติ เอกเสโสฯ เอตฺถ จ ‘‘สรูปาน’’นฺติ วุตฺตตฺตาว สิทฺเธ อสกิมฺปโยเค ปุนาสกิํคหณํ เอกวิภตฺติวิสยานเมวาสกิมฺปโยเค เอวายนฺติ ทสฺสนตฺถํ, น จ วิจฺฉาปโยเค’ติปฺปสงฺโคฯ ‘‘วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปญฺจปญฺจโส’’ติ นิทฺเทเสเนว วิจฺฉาปโยคสิทฺธิยา ญาปิตตฺตา, อถ วา สหวจนิจฺฉาย’มย’เมกเสโสฯ
โยควิภาคโต เจตฺถ, เอกเสสฺวสกิํ อิติ;
วิรูเปกเสโส โหติ, วา ‘‘ปิตูน’’นฺติอาทิสุฯ
ตตฺเถว ลิงฺคตฺถสฺส พหุตฺตวจนิจฺฉายํ ‘‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจน’’นฺติ ปฐมาพหุวจนํ โย, ปุริส โย อิตีธ ‘‘อโต, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[69] สพฺพโยนีนมาเอฯ
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปเรสํ สพฺเพสํ ปฐมาโยนีนํ, ทุติยาโยนีนญฺจ ยยากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วาติ อากาโร, สพฺพคฺคหณํ สพฺพาเทสตฺถํ, สรโลปาทิ ปุริมสทิสเมว, ปุริสา ติฏฺฐนฺติฯ
วา อิจฺเจว รูปา รูปานิ, อคฺคโย, มุนโยฯ
วาสทฺโทยํ ววตฺถิตปิภาสตฺโถ, เตน เจตฺถ –
นิจฺจเมว จ ปุลฺลิงฺเค, อนิจฺจญฺจ นปุํสเก;
อสนฺตํ เฌ กตตฺเต ตุ, วิธิํ ทีเปติ วาสุติฯ
ตตฺเถวาลปนวจนิจฺฉายํ ‘‘ลิงฺคตฺเถ ปฐมา’’ติ วตฺตเตฯ
[70] อาลปเน จฯ
อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ, สมฺโพธนํฯ ตสฺมิํ อาลปนตฺถาธิเก ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต จ ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ ปุเร วิย เอกวจนาทิฯ
ปุริส สิ อิจฺจตฺร –
[71] อาลปเน สิ คสญฺโญฯ
อาลปนตฺเถ วิหิโต สิ คสญฺโญ โหตีติ คสญฺญายํ ‘‘โภ เค ตู’’ติ อิโต ‘‘เค’’ติ วตฺตเตฯ
[72] อการปิตาทฺยนฺตานมาฯ
ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร จ ปิตุสตฺถุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อาการตฺตมาปชฺชเต เค ปเรฯ
‘‘เค, รสฺส’’มิติ จ วตฺตเตฯ
[73] อากาโร วาฯ
ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อากาโร รสฺสมาปชฺชเต เค ปเร วิกปฺเปน, อทูรฏฺฐสฺสาลปเนวายํฯ
[74] เสสโต โลปํ คสิปิฯ
‘‘สิํ, โส, สฺยา จ, สขโต คสฺเส วา, ฆเต จา’’ติ เอวมาทีหิ นิทฺทิฏฺเฐหิ อญฺโญ เสโส นาม, ตโต เสสโต ลิงฺคมฺหา คสิอิจฺเจเต โลปมาปชฺชนฺเตฯ
อปิคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ, เอตฺถ จ สติปิ สิคฺคหเณ วอิติ วจนเมว ญาปกมญฺญตฺถาปิ สิคฺคหเณ อาลปนาคฺคหณสฺสฯ เกจิ อาลปนาภิพฺยตฺติยา ภวนฺตสทฺทํ วา เหสทฺทํ วา ปยุชฺชนฺเตฯ โภ ปุริส ติฏฺฐ, เห ปุริสา วาฯ
พหุวจเน น วิเสโส, ภวนฺโต ปุริสา ติฏฺฐถฯ
ตตฺเถว กมฺมตฺถวจนิจฺฉายํ ‘‘ว,’’ติ วตฺตเตฯ
[75] ยํ กโรติ ตํ กมฺมํฯ
ยํ วา กโรติ, ยํ วา วิกโรติ, ยํ วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กฺริยานิมิตฺตํ กมฺมสญฺญํ โหติฯ
[76] กมฺมตฺเถ ทุติยาฯ
กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ ปุเร วิย ทุติเยกวจนํ อํ, ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา สเร ลุตฺเต ‘‘ทีฆ’’นฺติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ปกติภาโว จ, ปุริสํ ปสฺสฯ
พหุวจเน ‘‘สพฺพโยนีนมาเอ’’ติ โยวจนสฺเสกาโร, ปุริเส ปสฺสฯ
ตตฺเถว กตฺตุวจนิจฺฉายํ –
[77] โย กโรติ ส กตฺตาฯ
โย อตฺตปฺปธาโน กฺริยํ กโรติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหติฯ
‘‘ตติยา’’ติ วตฺตเตฯ
[78] กตฺตริ จฯ
กตฺตริ จ การเก ตติยาวิภตฺติ โหตีติ ตติเยกวจนํ นาฯ
[79] อโต เนนฯ
เอนาติ อวิภตฺติกนิทฺเทโสฯ อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ, สรโลปาทิ, ปุริเสน กตํฯ
พหุวจนมฺหิ –
[80] สุหิสฺวกาโร เอฯ
สุ, หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺติรูเปสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร เอตฺตมาปชฺชเตฯ
[81] สฺมาหิสฺมิํนํ มฺหาภิมฺหิ วาฯ
สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สฺมา หิ สฺมิํอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ มฺหา, ภิ, มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ กตํฯ
ตตฺเถว กรณวจนิจฺฉายํ –
[82] เยน วา กยิรเต ตํ กรณํฯ
เยน วา กยิรเต, เยน วา ปสฺสติ, เยน วา สุณาติ, ตํ การกํ กรณสญฺญํ โหติฯ
[83] กรเณ ตติยาฯ
กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหติ, เสสํ กตฺตุสมํ, อาวิฏฺเฐน ปุริเสน โส ปุญฺญํ กโรติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ
ตตฺเถว สมฺปทานวจนิจฺฉายํ –
[84] ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํฯ
ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติฯ
[85] สมฺปทาเน จตุตฺถีฯ
สมฺปทานการเก จตุตฺถีวิภตฺติ โหตีติ จตุตฺถิยา เอกวจนํ สฯ
[86] สาคโม เสฯ
สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สการาคโม โหติ เส วิภตฺติมฺหิ ปเรฯ ปุริสสฺส ธนํ ททาติฯ
พหุวจนมฺหิ ‘‘ทีฆ’’นฺติ วตฺตเตฯ
[87] สุนํหิสุ จฯ
สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส อนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา ทีฆมาปชฺชนฺเต, จคฺคหณมิการุการานํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํฯ ปุริสานํฯ
ตตฺเถวาปาทานวจนิจฺฉายํ –
[88] ยสฺมา ทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํฯ
ยสฺมา วา อวธิภูตา อเปติ, ยสฺมา วา ภยํ, ยสฺมา วา อาทตฺเต, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติฯ
[89] อปาทาเน ปญฺจมีฯ
อปาทานการเก ปญฺจมีวิภตฺติ โหตีติ ปญฺจมิยา เอกวจนํ สฺมาฯ
‘‘อโต, สพฺเพสํ, อา เอ’’ติ จ วตฺตเตฯ
[90] สฺมาสฺมิํน วาฯ
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา สพฺเพสํ สฺมา สฺมิํอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วา, อญฺญตฺถ มฺหาเทโสฯ ปุริสา อเปติ, ปุริสมฺหา, ปุริสสฺมาฯ
พหุวจเน สพฺพตฺถ ตติยาสมํ, หิสฺส ภิอาเทโส โหติฯ ปุริเสหิ, ปุริเสภิ อเปติฯ
ตตฺเถว สามิวจนิจฺฉายํ –
[91] ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามิฯ
ยสฺส วา ปริคฺคโห, ตํ สามิสญฺญํ โหติฯ
[92] สามิสฺมิํ ฉฏฺฐีฯ
สามิสฺมิํ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติฯ ฐเปตฺวา อายาเทสํ สพฺพตฺถ จตุตฺถีฉฏฺฐีนํ สมานํ รูปํฯ ปุริสสฺส เอตํ ธนํ, ปุริสานํฯ
ตตฺเถว โอกาสวจนิจฺฉายํ –
[93] โยธาโร ตโมกาสํฯ
โย กตฺตุกมฺมานํ กฺริยาย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสญฺญํ โหติฯ
[94] โอกาเส สตฺตมีฯ
โอกาสการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ สตฺตมิยา เอกวจนํ สฺมิํ, ตสฺส ‘‘สฺมาสฺมิํนํ วา’’ติ เอกาโร, มฺหิอาเทโส จ, ปุริเส ปติฏฺฐิตํ, ปุริสมฺหิ, ปุริสสฺมิํฯ
พหุวจเน ‘‘สุหิสฺวกาโร เอ’’ติ เอกาโร, ปุริเสสุฯ
ปุริโส, ปุริสา, โภ ปุริส โภ ปุริสา วา, ภวนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเส, ปุริเสน, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริสา ปุริสสฺมา ปุริสมฺหา, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริเส ปุริสสฺมิํ ปุริสมฺหิ, ปุริเสสุฯ
ตถา สุคโต, สุคตา, โภ สุคต โภ สุคตา วา, ภวนฺโต สุคตา, สุคตํ, สุคเต, สุคเตน, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคตา สุคตสฺมา สุคตมฺหา, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคเต สุคตสฺมิํ สุคตมฺหิ, สุคเตสุฯ
เอวํ สุรา’สุร นโร’รค นาค ยกฺขา,
คนฺธพฺพ กินฺนร มนุสฺส ปิสาจ เปตา;
มาตงฺค ชงฺคม ตุรงฺค วราห สีหา,
พฺยคฺฆ’จฺฉ กจฺฉป ตรจฺฉ มิค’สฺส โสณาฯ
อาโลก โลก นิลยา’นิล จาค โยคา, วายาม คาม
นิคมา’คม ธมฺม กามา;
สงฺโฆ’ฆ โฆส ปฏิฆา’สว โกธ โลภา,
สารมฺภ ถมฺภ มท มาน ปมาท มกฺขาฯ
ปุนฺนาค ปูค ปนสา’สน จมฺปก’มฺพา,
หินฺตาล ตาล พกุล’ชฺชุน กิํสุกา จ;
มนฺทาร กุนฺท ปุจิมนฺท กรญฺช รุกฺขา,
เญยฺยา มยูร สกุนณฺฑช โกญฺจ หํสา –
อิจฺจาทโยปิฯ
มโนคณาทิสฺส ตุ นาสสฺมาสฺมิํสุ วิเสโสฯ อญฺญตฺถ ปุริสสมํฯ
มโน, มนา, เห มน เห มนา วา, ภวนฺโต มนา, มนํ, มเนฯ
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
[95] มโนคณาทิโต สฺมิํนานมิอาฯ
มโนปภุติ คโณ มโนคโณ, มโนคณาทิโต สฺมิํ, นาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อิการาการาเทสา โหนฺติ วาฯ อาทิคฺคหเณน พิลปทาทิโตปิฯ
‘‘มโนคณาทิโต’’ติ วตฺตเตฯ
[96] ส สเร วาคโมฯ
เอเตเหว มโนคณาทีหิ สเร ปเร สาคโม โหติ วาฯ มนสา, มเนนฯ
ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน ‘‘มโน มนา มนํ มเน มนอายตน’’นฺติอาทีสุ น โหติฯ ‘‘มานสิกํ, เจตสิก’’นฺติอาทีสุ นิจฺจํฯ มเนหิ, มเนภิฯ
‘‘มโนคณาทิโต, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[97] สสฺส โจฯ
มโนคณาทิโต ปรสฺส สสฺส วิภตฺติสฺส โอกาโร โหติ วาฯ สาคโมฯ
มนโส มนสฺส, มนานํ, มนา มนสฺมา มนมฺหา, มเนหิ มเนภิ, มนโส มนสฺส, มนานํ, มนสิ มเน มนสฺมิํ มนมฺหิ, มเนสุฯ
เอวํ วโจ วโย เตโช,
ตโป เจโต ตโม ยโส;
อโย ปโย สิโร ฉนฺโท,
สโร อุโร รโห อโห –
อิจฺจาทิ มโนคโณฯ
คุณวนฺตุสทฺทสฺส เภโทฯ คุณวนฺตุ สิ อิตีธ –
‘‘สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺสา’’ติ จ อธิกาโรฯ
[98] อา สิมฺหิฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ คุณวาฯ
‘‘โยมฺหิ, ปฐเม’’สีหคติยา ‘‘วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[99] นฺตุสฺส นฺโตฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺโตอาเทโส โหติ วา โยมฺหิ ปฐเม, คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺติฯ
‘‘สุนํหิสุ, อตฺต’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
[100] นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จฯ
นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อุกาโร อตฺตมาปชฺชเต สุนํหิ โยอิจฺเจเตสุ, จคฺคหเณน อญฺเญสุ อํ นา สฺมาสฺมิํสุ จฯ คุณวนฺตา, ฉฏฺฐิยา สิทฺเธปิ อนฺตาเทเส ปุน อนฺตคฺคหณกรณโต โยนํ อิกาโร จ กฺวจิฯ คุณวนฺติฯ
‘‘อ’’มิติ วตฺตเตฯ
[101] อวณฺณา จ เคฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ อวณฺณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เค ปเรฯ
โภ คุณวํ โภ คุณว โภ คุณวา, ภวนฺโต คุณวนฺโต คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเตฯ
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
[102] โตติตา สสฺมิํนาสุฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส โตติ ตาอาเทสา โหนฺติ วา สสฺมิํนาอิจฺเจเตสุ ยถาสงฺขฺยํฯ คุณวตา คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิฯ
[103] นฺตสฺส เส วาฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสอิจฺจยมาเทโส โหติ วา เส วิภตฺติมฺหิฯ คุณวนฺตสฺส คุณวโตฯ
[104] นํมฺหิ ตํ วาฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส ตํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ คุณวตํ คุณวนฺตานํฯ
‘‘อมฺห ตุมฺห นฺตุ’’อิจฺจาทินา สฺมาวจนสฺส นาพฺยปเทโสฯ
คุณวตา คุณวนฺตา คุณวนฺตสฺมา คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส คุณวโต, คุณวตํ คุณวนฺตานํ, คุณวติ คุณวนฺเต คุณวนฺตสฺมิํ คุณวนฺตมฺหี, คุณวนฺเตสุฯ
เอวํ คณวา กุลวา พลวา ยสวา ธนวา สุตวา ภควา หิมวา ผลวา สีลวา ปญฺญวา อิจฺจาทโยฯ
หิมวนฺตุสทฺทโต สิมฺหิ กเต –
‘‘อตฺตํ, นฺตุสฺส’นฺโต’’ติ จ วตฺตมาเน –
[105] สิมฺหี วาฯ
นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อตฺตํ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ หิมวนฺโต, หิมวา, เสสํ สมํฯ
ปุน วาคฺคหณกรณํ หิมวนฺตุสทฺทโต อญฺญตฺร อตฺตนิเสธนตฺถํ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ เตน คุณวนฺตาทีสุ นาติปฺปสงฺโคฯ
เอวํ สติมา ธิติมา คติมา มติมา มุติมา มุตฺติมา ชุติมา สิริมา หิริมา ถุติมา รติมา ยติมา สุจิมา กลิมา พลิมา กสิมา รุจิมา พุทฺธิมา จกฺขุมา พนฺธุมา เหตุมา เสตุมา เกตุมา ราหุมา ภาณุมา ขาณุมา วิชฺชุมา อิจฺจาทโยฯ
ตตฺถ สติมนฺตุ พนฺธุมนฺตุสทฺทานํ อํเสสุ รูปเภโทฯ ‘‘อตฺตํ, นฺตุสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[106] สพฺพสฺส วา อํเสสุฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ วา อํสอิจฺเจเตสุฯ
อิธาปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นาติปฺปสงฺโค ฯ สติมํ สติมนฺตํ, พนฺธุมํ พนฺธุมนฺตํ, สติมสฺส สติมโต สติมนฺตสฺส, พนฺธุมสฺส พนฺธุมโต พนฺธุมนฺตสฺส, เสสํ สมํฯ
คจฺฉนฺตสทฺทสฺส เภโท, คจฺฉนฺต สิ,
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
[107] สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํฯ
คจฺฉนฺติจฺเจวมาทีนํ อนฺตปฺปจฺจยนฺตานํ นฺตสทฺโท อํรูปํ อาปชฺชเต วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ สรโลปสิโลปา, โส คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต วา คณฺหาติฯ
‘‘คจฺฉนฺตาทีนํ, นฺตสทฺโท’’ติ จ วตฺตมาเน –
[108] เสเสสุ นฺตุวฯ
คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺฐพฺโพ เสเสสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ, อสฺมิมฺหิ การิยาติเทโสยํฯ เสสํ คุณวนฺตุสมํฯ
เต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, โภ คจฺฉํ โภ คจฺฉ โภ คจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, [คจฺฉํ] คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตา คจฺฉนฺตสฺมา คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตสฺมิํ คจฺฉนฺตมฺหี, คจฺฉนฺเตสุฯ
เอวํ มหํ จรํ ติฏฺฐํ, ททํ ภุญฺชํ สุณํ ปจํ;
ชยํ ชีรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํ –
อิจฺจาทโยฯ
ภวนฺตสทฺทสฺส ค โย นา สวจเนสุ วิเสโสฯ โส ภวํฯ
‘‘ภวโต’’ติ วตฺตเตฯ
[109] โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺสฯ
ภวนฺตอิจฺเจตสฺส วการสฺส โอภาโว โหติ กฺวจิ โยอิจฺเจเตสุฯ เต โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตาฯ
‘‘ภวโต’’ติ วตฺตเตฯ
[110] โภ เค ตุฯ
สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภ โหติ เค ปเรฯ ตุสทฺเทน ภนฺเต, โภนฺตาทิ จ, คโลโป, โภ ภนฺเต โภนฺต โภนฺตา, โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตา, ภวนฺตํ, โภนฺเต ภวนฺเตฯ
นาเสสุ ‘‘โอภาโว กฺวจี’’ติ โยควิภาเคน โอภาโวฯ
โภตา ภวตา ภวนฺเตน, โภโต ภวโต ภวนฺตสฺส อิจฺจาทิฯ
[111] ภทนฺตสฺส ภทฺทนฺต ภนฺเตฯ
สพฺพสฺเสว ภทนฺตสทฺทสฺส ภทฺทนฺต ภนฺเตอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ กฺวจิ เค ปเร โยสุ จฯ โภ ภทฺทนฺต ภนฺเต, ภทนฺต ภทนฺตา วา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํฯ
[112] สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเตฯ
สพฺพสฺเสว สนฺตสทฺทสฺส สสทฺทาเทโส โหติ ภกาเร ปเร, อนฺเต จ พการาคโม โหติฯ
จสทฺทคฺคหเณน อภกาเรปิ สมาเส กฺวจิ สการาเทโสฯ สพฺภิฯ
เภติ กิํ? สนฺเตหิ, เสสํ คจฺฉนฺตสทฺทสมํฯ
อตฺถิ ราช พฺรหฺม อตฺต สขสทฺทาทีนํ เภโท, ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘ราช สิ’’อิติ ฐิเต –
‘‘พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต’’ติ อธิกาโรฯ
[113] สฺยา จฯ
พฺรหฺม อตฺต สข ราชอิจฺเจวมาทิโต สิวจนสฺส อากาโร โหติฯ อาทิสทฺเทน อาตุมาทิสทฺทโต จฯ สรโลปาทิฯ ราชา ติฏฺฐติฯ
[114] โยนมาโนฯ
พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต โยนํ อาโนอาเทโส โหติฯ ราชาโน ติฏฺฐนฺติ, โภ ราช โภ ราชา, ภวนฺโต ราชาโนฯ
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
[115] พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานํฯ
พฺรหฺมาทีหิ ปรสฺส อํวจนสฺส อานํ โหติ วาฯ ราชานํ ปสฺส ราชํ วา, ราชาโนฯ
‘‘สวิภตฺติสฺส, ราชสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[116] นามฺหิ รญฺญา วาฯ
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาอาเทโส โหติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ รญฺญา กตํ ราเชน วาฯ
[117] ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จฯ
สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทโส โหติ สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ วจเนสุฯ จสทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, ‘‘สุนํหิสุ จา’’ติ ทีโฆ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ วาฯ
‘‘สวิภตฺติสฺสา’’ติ อธิกาโรฯ
[118] ราชสฺส รญฺโญราชิโน เสฯ
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺโญ ราชิโนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิฯ รญฺโญ, ราชิโน เทติฯ
‘‘ราชสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
[119] รญฺญํ นํ มฺหี วาฯ
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ รญฺญํ ราชูนํ ราชานํฯ
ปญฺจมิยํ –
[120] อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาวฯ
อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตุอิจฺเจวมาทีหิ สฺมาวจนํ นาว ทฏฺฐพฺพนฺติ สฺมาวจนสฺส นาภาวาติเทโสฯ อติเทโส ปน ฉพฺพิโธฯ
วุตฺตญฺจ –
‘‘พฺยปเทโส นิมิตฺตญฺจ, ตํรูปํ ตํสภาวตา;
สุตฺตญฺเจว ตถา การิ-ยาติเทโสติ ฉพฺพิโธ’’ติฯ
ตตฺรายํ พฺรหฺมตฺตสขาทีสุ ปาฐสามตฺถิยโต รูปาติเทโสฯ เสสํ ตติยาสมํฯ
รญฺญา อเปติ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ, รญฺโญ, ราชิโน สนฺตกํ, รญฺญํ ราชูนํ ราชานํฯ
‘‘ราชสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
[121] สฺมิํมฺหิ รญฺเญ ราชินิฯ
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺเญราชินิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สฺมิํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ รญฺเญ, ราชินิ ปติฏฺฐิตํ, ราชูสุ ราเชสุฯ
พฺรหฺมสทฺทสฺส จ ค นา ส สฺมิํสุ วิเสโสฯ พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโนฯ
อาลปเน จ ‘‘เอ’’ติ วตฺตเตฯ
[122] พฺรหฺมโต คสฺส จฯ
พฺรหฺมสทฺทโต คสฺส จ เอกาโร โหติ, จคฺคหณํ เอคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, โภ พฺรหฺเม, ภวนฺโต พฺรหฺมาโน, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโนฯ
วิปริณาเมน ‘‘พฺรหฺมสฺส, อนฺโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
[123] อุตฺตํ สนาสุฯ
พฺรหฺมสทฺทสฺส อนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต ส นาอิจฺเจเตสุ วจเนสุฯ อุตฺตมิติ ภาวนิทฺเทโส กตฺถจิ อภาวทสฺสนตฺโถฯ พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิฯ
สสฺมิํ อุตฺเต กเต ‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ ลสญฺญายํ –
[124] ฌลโต สสฺส โน วาฯ
ฌลสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ ปรสฺส สอิจฺเจตสฺส วจนสฺส โนอิจฺจาเทโส โหติ วาฯ พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วา, อุตฺตมิติ โยควิภาเคน อญฺญตฺถาปิ อุตฺตํฯ
ปญฺจมิยํ นาภาวาติเทโสฯ พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ, พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วาฯ
[125] พฺรหฺมโต ตุ สฺมิํ นิฯ
พฺรหฺมสทฺทโต สฺมิํวจนสฺส นิ โหติฯ ตุสทฺเทน กมฺมจมฺมมุทฺธาทิโต จ กฺวจิฯ พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเมสุฯ
อตฺตสทฺทสฺส ตติยาทีสฺเวว วิเสโสฯ
อตฺตา, อตฺตาโน, โภ อตฺต โภ อตฺตา, ภวนฺโต อตฺตาโน, อตฺตานํ อตฺตํ, อตฺตาโนฯ
นามฺหิ ‘‘อกมฺมนฺตสฺส จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน อตฺตนฺตสฺส อตฺตํ วาฯ อตฺตนา อตฺเตน วาฯ
[126] อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํฯ
อตฺตสทฺทสฺส อนฺโต อนตฺตมาปชฺชเต หิสฺมิํ ปเรฯ อตฺตเนหิ อตฺตเนภิฯ
‘‘ตโต, อตฺตโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
[127] สสฺส โนฯ
ตโต อตฺตสทฺทโต สสฺส วิภตฺติสฺส โน โหติฯ อตฺตโน, อตฺตานํฯ
[128] สฺมา นาฯ
ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนสฺส นา โหติฯ อตฺตนา อเปติฯ
นาภาวาติเทเสเนว สิทฺเธปิ อุตฺตรสุตฺเตน เอกโยคมกตฺวา ภินฺนโยคกรณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน อตฺตนฺตตการสฺส รกาโร ชกาเร กฺวจิฯ อตฺรโช อตฺตโช วาฯ อตฺตเนหิ อตฺตเนภิ, อตฺตโน, อตฺตานํฯ
‘‘อตฺตโต’’ติ วตฺตเตฯ
[129] ตโต สฺมิํ นิฯ
ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมิํวจนสฺส นิ โหติฯ อตฺตนิ, อตฺเตสุฯ
สขสทฺทสฺส เภโทฯ สขา, สขาโนฯ
‘‘โยน’’มิติ วตฺตเตฯ
[130] สขโต จาโยโนฯ
สขสทฺทโต โยนํ อาโย โนอาเทสา จ โหนฺติฯ สขาโยฯ
[131] สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุฯ
สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทโส โหติ โนนานํสอิจฺเจเตสุ ปเรสุฯ สขิโน ติฏฺฐนฺติฯ
อาลปเน คสญฺญายํ –
[132] สขโต คสฺเส วาฯ
สขโต คสฺส อการ อาการ อิการ อีการเอการาเทสา โหนฺติฯ วาสทฺเทน อญฺญสฺมาปิ กฺวจิ เอกาโรฯ ยถา – ภทฺทนฺเต อิเส อิติฯ
อ จ อา จ อิ จ อี จ เอ จาติปิ เอ, ปุพฺพสฺสรานํ กเมน โลโปฯ
โภ สข โภ สขา โภ สขิ โภ สขี โภ สเข, ภวนฺโต สขาโน สขาโย สขิโนฯ
‘‘สขนฺตสฺส, อาโร จา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[133] สุนมํสุ วาฯ
สขนฺตสฺส อาโร โภติ วา สุนํ อํอิจฺเจเตสุ ปเรสุฯ สขารํ สขานํ สขํ, สขาโน สขาโย สขิโน, สขินาฯ
‘‘สขนฺตสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
[134] อาโร หิมฺหิ วาฯ
สขนฺตสฺส อาโร โหติ วา หิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ สขาเรหิ สขาเรภิ, สเขหิ สเขภิฯ
อิการาเทเส ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ โนฯ สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํฯ
สฺมาวจนสฺส นาภาโวฯ สขินา, สขาเรหิ สขาเรภิ สเขหิ สเขภิ, สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํฯ
‘‘สขโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
[135] สฺมิเม ฯ
สขโต สฺมิํวจนสฺส เอกาโร โหติฯ นิจฺจตฺโถยมารมฺโภฯ สเข, สขาเรสุ สเขสุฯ
อาตุมสทฺทสฺส ปฐมาทุติยาสุ อตฺตสทฺทสฺเสว รูปนโยฯ อาตุมา, อาตุมาโน, โภ อาตุม โภ อาตุมา, ภวนฺโต อาตุมาโน, อาตุมานํ อาตุมํ, อาตุมาโน, อาตุเมน อิจฺจาทิ ปุริสสมํฯ
ปุมสทฺทสฺส เภโทฯ ปุม สิ,
‘‘สวิภตฺติสฺสา’’ติ อธิกาโรฯ
[136] ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิฯ
ปุมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ อนฺตคฺคหเณน มฆวยุวาทีนมนฺตสฺส จฯ ปุมาฯ
‘‘ปุมนฺตสฺสา’’ติ อธิกาโรฯ
[137] โยสฺวาโนฯ
ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโนอาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสุฯ ปุมาโนฯ
[138] อมาลปเนกวจเนฯ
ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ อาลปเนกวจเน ปเรฯ เห ปุมํ, เห ปุมาโน, ปุมํ, ปุมาโนฯ
‘‘อา, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[139] อุ นามฺหิ จฯ
ปุมนฺตสฺส อาอุอาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ จสทฺเทน ปุมกมฺมถามนฺตสฺส จุ’กาโร วา สสฺมาสุฯ ปุมานา ปุมุนา ปุเมน วาฯ
‘‘อาเน’’ติ วตฺตเตฯ
[140] หิวิภตฺติมฺหิ จฯ
ปุมนฺตสฺส หิวิภตฺติมฺหี จ อาเนอาเทโส โหติฯ วิภตฺติคฺคหณํ สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํฯ ปุมาเนหิ ปุมาเนภิฯ
จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส วา อานาเทโส โหติ สพฺพวิภตฺตีสุฯ ‘‘อุ นามฺหิ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน ปุมนฺตสฺสุกาโร วา สสฺมาสุ วิภตฺตีสุฯ ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ โนฯ ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํฯ
‘‘สฺมา, นา’’ติ วตฺตเตฯ
[141] ฌลโต จฯ
ฌลอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส นา โหติฯ จคฺคหณํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํฯ ปุมานา ปุมุนา ปุมา ปุมสฺมา ปุมมฺหา, ปุมาเนหิ ปุมาเนภิ ปุเมหิ ปุเมภิ, ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํฯ
[142] อาเน สฺมิํมฺหิ วาฯ
ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาเนอาเทโส โหติ วา สฺมิํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ปุมาเน ปุเม ปุมสฺมิํ ปุมมฺหิฯ
[143] สุสฺมิมา วาฯ
ปุมนฺตสฺส สุอิจฺเจตสฺมิํ ปเร อาอาเทโส โหติ วาฯ ปุมาสุ ปุเมสุฯ
ยุวาทีสุ ‘‘ยุว สิ’’ อิตีธ –
‘‘ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี’’ติ เอตฺถ อนฺตคฺคหเณน อากาโร, ‘‘หิวิภตฺติมฺหิ จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน อานาเทโส จฯ
ยุวา ยุวาโน, ยุวานา ยุวา, เห ยุว เห ยุวา เห ยุวาน เห ยุวานา, ภวนฺโต ยุวานา, ยุวานํ ยุวํ, ยุวาเน ยุเวฯ
‘‘อกมฺมนฺตสฺส จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส อา โหติ วา นาสุอิจฺเจเตสูติ อาตฺตํฯ
ยุวานา ยุเวน ยุวาเนน วา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวานา ยุวานสฺมา ยุวานมฺหา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวาเน ยุวานสฺมิํ ยุวานมฺหิ ยุเว ยุวมฺหิ ยุวสฺมิํ, ยุวาเนสุ ยุวาสุ ยุเวสุฯ
เอวํ มฆวา มฆวาโน, มฆวานา อิจฺจาทิ ยุวสทฺทสมํฯ
อการนฺตํฯ
อาการนฺโต ปุลฺลิงฺโค สาสทฺโทฯ
สา สิ, สิโลโป, สา สุนโขฯ
พหุวจเน –
[144] อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จฯ
ฆสญฺญกอาการวชฺชิโต ลิงฺคสฺสนฺโต สโร รสฺสมาปชฺชเต เอกวจเนสุ โยสุ จ ปเรสูติ รสฺสตฺตํฯ อปิคฺคหณํ สิมฺหิ นิวตฺตนตฺถํฯ เสสํ เนยฺยํฯ
สา ติฏฺฐนฺติ, เห ส เห สา, เห สา, สํ, เส, เสน, สาหิ สาภิ, สสฺส สาย, สานํ, สา สสฺมา สมฺหา, สาหิ สาภิ, สสฺส, สานํ, เส สสฺมิํ สมฺหิ, สาสุฯ
เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา คาณฺฑีวธนฺวาปภุตโยฯ
อาการนฺตํฯ
อิการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อคฺคิสทฺโทฯ สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อคฺคิ สิ,
‘‘อนฺโต, สิมฺหิ, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[145] อคฺคิสฺสินิฯ
อคฺคิสฺส อนฺโต อินิ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ‘‘เสสโต โลปํ คสิปี’’ติ สิโลโปฯ อคฺคินิ อคฺคิฯ
พหุวจเน ‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ ฌลสญฺญายํ –
‘‘ฌลโต, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[146] ฆปโต จ โยนํ โลโปฯ
ฆปสญฺเญหิ อิตฺถิวาจเกหิ อาการิวณฺณุวณฺเณหิ, ฌลสญฺเญหิ จ ปเรสํ โยวจนานํ โลโป โหติ วาฯ ววตฺถิตวิภาสายํฯ
[147] โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํฯ
ลิงฺคสฺสนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆมาปชฺชนฺเตฯ กตา นิการโลปา เยสํ เต กตนิการโลปาฯ อคฺคีฯ
‘‘ปญฺจาทีนมตฺต’’นฺติ อิโต ‘‘อตฺต’’มิติ วตฺตเตฯ
[148] โยสฺวกตรสฺโส โฌฯ
โยสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตมาปชฺชเตฯ อคฺคโยฯ
โฌติ กิํ? รตฺติโยฯ
อาลปเนเปวํฯ เห อคฺคิ, เห อคฺคี เห อคฺคโยฯ
ทุติเยกวจเน ปุพฺพสฺสรโลเป สมฺปตฺเต –
[149] อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหิฯ
ฌลปอิจฺเจเตหิ ปรสฺส อํวจนสฺส, มการสฺส จ นิคฺคหีตํ อาเทโส โหติฯ อคฺคิํฯ
อคฺคี อคฺคโย, อคฺคินา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ, ‘‘สุนํหิสุ จา’’ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กตฺถจิ ทีฆาภาโวฯ อคฺคิหิ อคฺคิภิฯ
‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ โนฯ อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํฯ
‘‘สฺมา นา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ฌลโต จา’’ติ วิกปฺเปน นาฯ อคฺคินา อคฺคิสฺมา อคฺคิมฺหา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ อคฺคิหิ อคฺคิภิ, อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํ อคฺคินํ, อคฺคิมฺหิ อคฺคิสฺมิํ, อคฺคีสุ อคฺคิสุฯ
เอวมญฺเญปิ –
โชติ ปาณิ คณฺฐิ มุฏฺฐิ, กุจฺฉิ วตฺถิ สาลิ วีหิ;
พฺยาธิ โอธิ โพธิ สนฺธิ, ราสิ เกสิ สาติ ทีปิฯ
อิสิ มุนิ มณิ ธนิ ยติ คิริ รวิ กวิ,
กปิ อสิ มสิ นิธิ วิธิ อหิ กิมิ ปติ;
หริ อริ ติมิ กลิ พลิ ชลธิ คหปติ,
อุรุธิติ วรมติ นิรุปธิ อธิปติฯ
อญฺชลิ สารถิ อติถิ สมาธิ อุทธิปฺปภุตโยฯ
อิการนฺตํฯ
อีการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ทณฺฑีสทฺโทฯ
‘‘ทณฺฑี สิ’’ อิตีธ –
‘‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จา’’ติ รสฺสตฺเต สมฺปตฺเต เอตฺเถวาปิคฺคหเณน สิสฺมิํ ตทภาเว สิทฺเธ นิยมตฺถมาหฯ
‘‘รสฺส’’นฺติ วตฺตมาเน –
[150] น สิสฺมิมนปุํสกานิฯ
สิสฺมิํ นปุํสกวชฺชิตานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเตติ รสฺสตฺตาภาโว, สิโลโปฯ ทณฺฑี ติฏฺฐติฯ
อนปุํสกานีติ กิํ? สุขการิ ทานํฯ
เอตฺถ จ –
วิสทาวิสทาการ-โวหาโรภยมุตฺตกา;
ปุมาทิชานเน เหตุ-ภาวโต ลิงฺคมีริตาฯ
โยโลเป ทณฺฑี ติฏฺฐนฺติฯ
อิตรตฺร ‘‘อโฆ รสฺส’’มิจฺจาทินา รสฺสตฺเต กเต –
‘‘ฌโต, กตรสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[151] โยนํ โนฯ
สพฺเพสํ โยนํ สาลปนานํ ฌโต กตรสฺสา ปเรสํ โนอิจฺจาเทโส โหติฯ ทณฺฑิโน ติฏฺฐนฺติฯ
กตรสฺสาติ กิํ? อคฺคโยฯ
อธิการํ วินา ‘‘โยนํ,
โน’’ติ โยควิภาคโต;
กฺวจิ อกตรสฺสาปิ,
โน สารมติโน ยถาฯ
อาลปเน ‘‘เค’’ติ วตฺตเตฯ
[152] ฌลปา รสฺสํฯ
ฌลปอิจฺเจเต รสฺสมาปชฺชนฺเต เค ปเรฯ โภ ทณฺฑิฯ
‘‘อโฆ รสฺส’’นฺติอาทินาว สิทฺเธปิ รสฺสตฺเต ปุนารมฺโภ นิยมตฺโถ, เตน ‘‘โภ โค’’ติอาทีสุ น ภวติฯ ทณฺฑี ทณฺฑิโนฯ
ทุติยายํ รสฺสตฺเต กเต ‘‘อ’’มิติ วตฺตเต, ‘‘ฆปโต สฺมิํ ยํ วา’’ติ อิโต มณฺฑูกคติยา ‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
[153] นํ ฌโต กตรสฺสาฯ
ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส อํวจนสฺส นํ โหติ วาฯ ทณฺฑินํ ทณฺฑิํ, ทณฺฑี ทณฺฑิโน, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํฯ
‘‘ฌลโต จา’’ติ นาฯ ทณฺฑินา ทณฺฑิสฺมา ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํฯ
‘‘ฌโต, กตรสฺสา’’ติ จ วตฺตเต, ปุเร วิย ‘‘วา’’ติ จฯ
[154] สฺมิํ นิฯ
ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส สฺมิํวจนสฺส นิอิจฺจาเทโส โหติ วาฯ ทณฺฑินิ ทณฺฑิสฺมิํ ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑีสุฯ
เอวมญฺญานิปิ –
ธมฺมี สงฺฆี ญาณี หตฺถี, จกฺกี ปกฺขี ทาฐี รฏฺฐี;
ฉตฺตี มาลี วมฺมี โยคี, ภาคี โภคี กามี สามีฯ
ธชี คณี สสี กุฏฺฐี, ชฏี ยานี สุขี สิขี;
ทนฺตี มนฺตี กรี จาคี, กุสลี มุสลี พลีฯ
ปาปการี สตฺตุฆาตี, มาลฺยการี ทีฆชีวี;
ธมฺมจารี สีฆยายี, สีหนาที ภูมิสายี –
อิจฺจาทีนิ อีการนฺตนามานิฯ
คามณีสทฺทสฺส ตุ สตฺตมิยํ เภโทฯ
คามณี, คามณี คามณิโน, โภ คามณิ, โภนฺโต คามณี โภนฺโต คามณิโน, คามณินํ คามณิํ, คามณี คามณิโนฯ
เสสํ ทณฺฑีสมํฯ นิอาเทสาภาโวว วิเสโสฯ เอวํ เสนานี สุธีปฺปภุตโยฯ
อีการนฺตํฯ
อุการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ภิกฺขุสทฺโทฯ
ตเถว ภิกฺขุสทฺทโต สิ, สิโลโปฯ โส ภิกฺขุฯ
พหุวจเน ‘‘ฆปโต จ โยนํ โลโป’’ติ โยโลโป, ‘‘โยสุ กต’’อิจฺจาทินา ทีโฆฯ เต ภิกฺขูฯ
โลปาภาเว ‘‘วา, โยน’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
[155] ลโต โวกาโร จฯ
ลสญฺญโต ปเรสํ โยวจนานํ โวการาเทโส โหติ วาฯ การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติฯ จสทฺทคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํฯ อถ วา จคฺคหณํ โนคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ, เตน ชนฺตุสพฺพญฺญูอาทิโต โยนํ โน จ โหติฯ วาสทฺโท ววตฺถิตวิภาสตฺโถฯ เตน –
ภิกฺขุปฺปภุติโต นิจฺจํ, โว โยนํ เหตุอาทิโต;
วิภาสา น จ โว โน จ, อมุปฺปภุติโต ภเวฯ
‘‘อตฺตํ, อกตรสฺโส’’ติ จ วตฺตเตฯ
[156] เวโวสุ โล จฯ
เว โวอิจฺเจเตสุ จ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเตฯ ภิกฺขโว, โภ ภิกฺขุ, ภวนฺโต ภิกฺขูฯ
โลปาภาเว –
[157] อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโวฯ
อกตรสฺสา ลโต ปรสฺส อาลปเน วิหิตสฺส โยอิจฺเจตสฺส เว โวอาเทสา โหนฺติฯ อตฺตํฯ ภวนฺโต ภิกฺขเว ภิกฺขโวฯ ‘‘อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ นิคฺคหีตํฯ
ภิกฺขุํ, ภิกฺขู ภิกฺขโว, ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ ภิกฺขุหิ ภิกฺขุภิ, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนํ, ภิกฺขุนา ภิกฺขุสฺมา ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ ภิกฺขุหิ ภิกฺขุภิ, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนํ, ภิกฺขุมฺหิ ภิกฺขุสฺมิํ, ภิกฺขูสุ ภิกฺขุสุฯ
เอวํ เสตุ เกตุ ราหุ ภานุ ปงฺคุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุ สินฺธุ พนฺธุ เนรุ เมรุ สตฺตุ การุ เหตุ ชนฺตุ รุรุ ปฏุ อิจฺจาทโยฯ
เหตุชนฺตุสทฺทานํ ปฐมาทุติยาสุ วิเสโสฯ
เหตุ, เหตู เหตโว เหตุโย, โภ เหตุ, โภนฺโต เหตู เหตเว เหตโว, เหตุํ, เหตู เหตโว เหตุโยฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ
ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตโวฯ การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติฯ ชนฺตุโน ชนฺตุโย, โภ ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตเว ชนฺตโว, ชนฺตุํ, ชนฺตู ชนฺตโว ชนฺตุโน ชนฺตุโย อิจฺจาทิฯ
สตฺถุสทฺทสฺส เภโทฯ ‘‘สตฺถุ สิ’’อิตีธ –
‘‘อนฺโต’’ติ วตฺตเตฯ
[158] สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมิํ สิโลโป จฯ
สตฺถุ ปิตุ มาตุ ภาตุ ธีตุ กตฺตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อาตฺตมาปชฺชเต สิสฺมิํ, สิโลโป จ โหติฯ สตฺถาฯ
‘‘สตฺถุ ปิตาทีน’’นฺติ อธิกาโรฯ
[159] อญฺเญสฺวารตฺตํ ฯ
สตฺถุ ปิตาทีนมนฺโต สิวจนโต อญฺเญสุ วจเนสุ อารตฺตมาปชฺชเตฯ อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน กตฺถจิ อนิยมํ ทสฺเสติฯ
อารคฺคหณมนุวตฺตเตฯ
[160] ตโต โยนโม ตุฯ
ตโต อาราเทสโต สพฺเพสํ โยนํ โอการาเทโส โหติฯ
ตุคฺคหเณน อญฺเญหิปิ จตุอุภนทีควาทีหิ โยนโมกาโร โหติ, สรโลปาทิฯ สตฺถาโรฯ
อาลปเน ‘‘อการปิตาทฺยนฺตานมา’’ติ อาตฺตํฯ ‘‘เค รสฺส’’นฺติ อธิกิจฺจ ‘‘อากาโร วา’’ติ วิกปฺเปน รสฺสตฺตํ, วโลโปฯ โภ สตฺถ โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโร, สตฺถารํ, สตฺถาเร สตฺถาโรฯ
‘‘ตโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
[161] นา อาฯ
ตโต อาราเทสโต นาวจนสฺส อาการาเทโส โหติฯ สตฺถารา, สตฺถุนาติ อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน สิทฺธํฯ สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิฯ
‘‘วา นํมฺหี’’ติ อิโต ‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
[162] อุ สสฺมิํ สโลโป จฯ
สตฺถุ ปิตุอิจฺเจวมาทีนมนฺตสฺส อุตฺตํ โหติ วา สสฺมิํ, สโลโป จ โหติฯ อาราเทสาปวาโทยํฯ สตฺถุ, อญฺญตฺถ ภาวนิทฺเทเสนาราภาโวฯ สตฺถุสฺส สตฺถุโนฯ
‘‘อารตฺต’’นฺติ วตฺตเตฯ
[163] วา นํมฺหิฯ
สตฺถุ ปิตุอาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ สตฺถารานํฯ
อาราภาเว ‘‘วา นํมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ
[164] สตฺถุนตฺตญฺจฯ
สตฺถุสทฺทนฺตสฺส, ปิตาทีนมนฺตสฺส จ อตฺตํ โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, ปุน สตฺถุคฺคหณํ สตฺถุโน นิจฺจวิธานตฺถํฯ สตฺถานํฯ
‘‘อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาวา’’ติ สฺมาวจนสฺสนาภาโวฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิ, สตฺถุ สตฺถุโน สตฺถุสฺส, สตฺถารานํ สตฺถานํฯ
‘‘อารโต’’ติ วตฺตเตฯ
[165] ตโต สฺมิมิฯ
ตโต อาราเทสโต สฺมิํวจนสฺส อิการาเทโส โหติฯ ปุน ตโตคฺคหเณน อญฺญสฺมาปิ สฺมิํวจนสฺส อิกาโรฯ ยถา – ภุวิ, ทิวิฯ
[166] อาโร รสฺสมิกาเรฯ
อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อิกาเร ปเร, สตฺถริ, สตฺถาเรสุฯ
เอวํ กตฺตา, กตฺตาโร, โภ กตฺต โภ กตฺตา, ภวนฺโต กตฺตาโร, กตฺตารํ, กตฺตาเร กตฺตาโร, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิฯ ‘‘อุ สสฺมิํ สโลโป จา’’ติ อุตฺตํ, สโลโป จฯ กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ กตฺตุนํ, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิ, กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ กตฺตุนํ, กตฺตริ, กตฺตาเรสุ, อาราภาเว กตฺตูสุ กตฺตุสุฯ
เอวํ –
ภตฺตุ วตฺตุ เนตุ โสตุ, ญาตุ เชตุ เฉตฺตุ เภตฺตุฯ ทาตุ ธาตุ นตฺตุ โพทฺธุ, วิญฺญาเปตุ อาทโยปิฯ
‘‘อุ สสฺมิํ สโลโป จา’’ติ วตฺตเตฯ
[167] สกมนฺธาตาทีนญฺจฯ
สกมนฺธาตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อุตฺตมาปชฺชเต สสฺมิํ, สโลโป จ, นิจฺจํ ปุนพฺพิธานาฯ สกมนฺธาตุ วิย อสฺส ราชิโน วิภโว, เสสํ สมํฯ เอวํ มหามนฺธาตุปฺปภุตโยฯ
ปิตุสทฺทสฺส เภโทฯ สิมฺหิ อาตฺตํ, สิโลโป, ปิตาฯ
โยมฺหิ ‘‘อาโร, รสฺส’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
[168] ปิตาทีนมสิมฺหิ ฯ
ปิตาทีนมาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อสิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ สิสฺมิํ อาราเทสาภาเวปิ อสิมฺหีติ อธิกวจนมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน โตอาทิมฺหิ ปิตาทีนมิกาโร จฯ ยถา – ปิติโต, มาติโต, ภาติโต, ธีติโต, ปิติปกฺโข, มาติปกฺโขติฯ
ปิตโร, เสสํ กตฺตุสมํฯ โภ ปิต โภ ปิตา, ภวนฺโต ปิตโร, ปิตรํ, ปิตเร ปิตโร, ปิตรา ปิตุนา, ปิตเรหิ ปิตเรภิฯ ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ ปิตูนํ, ทีฆาภาเว ปิตุนํ วา, ปิตรา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ ปิตูนํ ปิตุนํ, ปิตริ, ปิตเรสุ ปิตูสุ ปิตุสุฯ
เอวํ ภาตา, ภาตโร อิจฺจาทิฯ
อุการนฺตํฯ
อูการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อภิภูสทฺโทฯ
ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโปฯ โส อภิภู, โยโลเป กเต เต อภิภูฯ
‘‘อโฆ รสฺส’’นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, โวกาโรฯ กตรสฺสตฺตา อตฺตาภาโวฯ อภิภุโว, โภ อภิภุ, ภวนฺโต อภิภู อภิภุโวฯ
กตรสฺสตฺตา เวอาเทโส น โหติฯ เสสํ ภิกฺขุสทฺทสมํ, รสฺสตฺตเมว วิเสโสฯ
อภิภุํ, อภิภู อภิภุโว , อภิภุนา, อภิภูหิ อภิภูภิ, อภิภุโน อภิภุสฺส, อภิภูนํ อิจฺจาทิฯ
เอวํ สยมฺภู, เวสฺสภู, ปราภิภู, สหภูอาทโยฯ สหภูสทฺทสฺส โยนํ โนอาเทโสว วิเสโสฯ สหภู, สหภู สหภุโว สหภุโน อิจฺจาทิฯ
ตถา สพฺพญฺญูสทฺทสฺส โยสฺเวว วิเสโสฯ โส สพฺพญฺญู เต สพฺพญฺญู, โยโลปาภาเว รสฺสตฺตํ, ‘‘ลโต โวกาโร จา’’ติ เอตฺถ การคฺคหเณน โยนํ โนอาเทโสฯ วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา น จ โวกาโรฯ สพฺพญฺญุโน, โภ สพฺพญฺญุ, โภนฺโต สพฺพญฺญู สพฺพญฺญุโน, สพฺพญฺญุํ, สพฺพญฺญู สพฺพญฺญุโน อิจฺจาทิฯ
เอวํ มคฺคญฺญู ธมฺมญฺญู อตฺถญฺญู กาลญฺญู รตฺตญฺญู มตฺตญฺญู กตญฺญู ตถญฺญู วิญฺญู วิทู เวทคู ปารคู อิจฺจาทโยฯ
อูการนฺตํฯ
เอการนฺโต อปฺปสิทฺโธฯ
โอการนฺโต ปุลฺลิงฺโค โคสทฺโทฯ
ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, โค คจฺฉติฯ
‘‘คาว เส’’ติ อิโต ‘‘โค’’ติ อธิกาโร, ‘‘อาวา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[169] โยสุ จฯ
โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาวาเทโส โหติ โยสุฯ จสทฺเทน นา สฺมา สฺมิํสุอิจฺเจเตสุ จฯ ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร, สรโลปาทิฯ คาโว ติฏฺฐนฺติฯ
[170] อวํมฺหิ จฯ
โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาว อวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ เสทฺเทน โย นา ส สฺมาสฺมิํสุอิจฺเจเตสุ จ อวาเทโส โหติฯ คโว คจฺฉนฺติ, เห โค, เห คาโว เห คโวฯ
ทุติยายํ ‘‘อํมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ
[171] อาวสฺสุ วาฯ
อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺส อุการาเทโส โหติ วา อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ อาวสฺส อ อาว, ตสฺส อาวสทฺทนฺตสฺสฯ ‘‘อํโม’’ติอาทินา นิคฺคหีตํฯ คาวุํ คาวํ ควํ, คาโว คโวฯ
‘‘โคณ, วา’’ติ วตฺตเตฯ
[172] สุหินาสุ จฯ
สุ หิ นาอิจฺเจเตสุ สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วาฯ จสทฺเทน เสเสสุ จฯ โคโณ, โคณา, เห โคณ เห โคณา, โคณํ, โคเณ, โคเณน, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺสฯ
[173] โคณ นํมฺหิ วาฯ
สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ โคณานํ, โคณา โคณสฺมา โคณมฺหา, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺส, โคณานํ, โคเณ โคณสฺมิํ โคณมฺหิ, โคเณสุฯ
โคณาเทสาภาเว คาเวน คเวน, โคหิ โคภิฯ
[174] คาว เสฯ
‘‘โค อาว เส’’อิติ ติปทมิทํฯ โคสฺส โอ โค, โคสทฺโทการสฺส อาวาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิฯ คาวสฺส ควสฺสฯ
นํมฺหิ ‘‘โค, อวา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[175] ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเสฯ
ตโต โคสทฺทโต ปรสฺส นํวจนสฺส อํอาเทโส โหติ, โคสทฺโทการสฺส อวาเทโส จ ปติมฺหิ ปเร อลุตฺเต จ สมาเสฯ จสทฺเทน อสมาเสปิ อํ อวาเทสาฯ ควํปติสฺส เถรสฺส, ควํฯ
‘‘สุหินาสุ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน นํมฺหิ คุอาเทโสฯ ‘‘โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน นการาคโม จฯ คุนฺนํโคนํ วาฯ
คาวา คาวมฺหา คาวสฺมา ควา ควมฺหา ควสฺมา, โคหิ โคภิ, คาวสฺส ควสฺส, ควํ คุนฺนํ โคนํ, คาเว คาวมฺหิ คาวสฺมิํ คเว ควมฺหิ ควสฺมิํ, คาเวสุ คเวสุ โคสุฯ
โอการนฺตํฯ
ปุริโส คุณวา ราชา, สา’คฺคิ ทณฺฑี จ ภิกฺขุ จ;
สตฺถา’ภิภู จ สพฺพญฺญู, โคติ ปุลฺลิงฺคสงฺคโหฯ
ปุลฺลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ
อสฺมา นสฺมา ตสฺมา นมฺหา ตมฺหา, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิ, อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เตสํ เนสานํ เตสานํ, อสฺมิํ นสฺมิํ ตสฺมิํ นมฺหิ ตมฺหิ, เนสุ เตสุฯ
อิตฺถิยํ ‘‘ตา สิ’’ อิตีธ สาเทสสิโลปาฯ สา กญฺญา, นตฺตํฯ นา ตา นาโย ตาโย, นํ ตํ, นา ตา นาโย ตาโย, นาย ตาย, นาหิ ตาหิ นาภิ ตาภิฯ
‘‘เอติมาสมี’’ติ อิโต เอติมาคฺคหณญฺจ ‘‘ตสฺสา วา’’ติ อิโต ตคฺคหณญฺจ ปญฺจมิยนฺตวเสน วตฺตเต ‘‘วา’’ติ จฯ
[215] ตโต สสฺส สฺสายฯ
ตโต ตา เอตา อิมาโต ปรสฺส สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วาฯ
‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ จ, อิ’’อิติ จ วตฺตเตฯ
[216] ตสฺสา วาฯ
ตาอิจฺเจตสฺส อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส อนฺตสฺส อิกาโร โหติ วา สํ สาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุฯ ติสฺสาย ตสฺสาย อสฺสาย นสฺสาย อสฺสา นสฺสา ติสฺสา ตสฺสา นาย ตาย, นาสํ ตาสํฯ
ปญฺจมีฉฏฺฐีสุ ตติยาจตุตฺถีสมํฯ สตฺตมิยํ อสฺสํ นสฺสํ ติสฺสํ ตสฺสํ นายํ ตายํ, นาสุ ตาสุฯ
นปุํสเก สิมฺหิสาเทสาภาวา นตฺตํฯ นํ ตํ, นานิ ตานิ, นํ ตํ, นานิ ตานิ, เนน เตน อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
เอต สิ, ‘‘เอตเตสํ โต’’ติ สการาเทโสฯ เอโส ปุริโส, เอเต, เอตํ, เอเต อิจฺจาทิ สพฺพสทฺทสมํฯ
อิตฺถิยํ เอตา สิ, สาเทโสฯ เอสา กญฺญา, เอตา เอตาโย, เอตํ, เอตา เอตาโย, เอตาย, เอตาหิ เอตาภิฯ
ส สฺมิํสุ ปน ‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ จา’’ติ วตฺตเตฯ
[217] เอติมาสมิฯ
อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, เอตา อิมาอิจฺเจเตสมนฺโต สโร อิกาโร โหติ สํสาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุฯ สาเทสคติกตฺตา สฺสายาเทเสปิฯ จสทฺทาธิการโต อญฺเญกาสทฺทาทีนมนฺตสฺส จฯ
เอติสฺสาย เอติสฺสา เอตาย, เอตาสํ เอตาสานํ, เอตาย, เอตาหิ เอตาภิ, เอติสฺสาย เอติสฺสา เอตาย, เอตาสํ เอตาสานํ, เอติสฺสํ เอตายํ, เอตาสุฯ
จสทฺทโต อญฺญิสฺสา อญฺญาย, อญฺญิสฺสํ อญฺญายํฯ เอกิสฺสา เอกาย, เอกิสฺสํ เอกายํฯ อิตริสฺสา อิตราย, อิตริสฺสํ อิตรายํ อิจฺจาทิฯ
นปุํสเก เอตํ, เอตานิ, เอตํ, เอตานิ, เสสํ เญยฺยํฯ
อิมสทฺทสฺส เภโทฯ อิม สิ –
‘‘สพฺพสฺสิมสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
[218] อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิฯ
อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อนปุํสกสฺส อยํอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, สิโลโปฯ อยํ ปุริโส, อิเม, อิมํ, อิเมฯ
[219] อนิมิ นามฺหิ จฯ
อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อน อิมิอาเทสา โหนฺติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ อนิตฺถิลิงฺคสฺเสเวตํ คหณํฯ อเนน อิมินาฯ
‘‘สุนํหิสู’’ติ วตฺตเตฯ
[220] สพฺพสฺสิมสฺเส วาฯ
สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอกาโร โหติ วา สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ วจเนสุฯ
อาปฺปจฺจยนฺตานิทฺเทสา, สพฺพตฺถาติ อวุตฺตโต;
อนิตฺถิลิงฺคสฺเสเวตฺถ, คหณญฺหิ อิมสฺสิติฯ
เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิฯ
‘‘สพฺพสฺส, วา, สพฺพตฺถ, สสฺมาสฺมิํสํสาสฺวตฺต’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
[221] อิมสทฺทสฺส จฯ
อิมสทฺทสฺส จ สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ วา ส สฺมา สฺมิํสํ สาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุฯ
อสฺส อิมสฺส, เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ, อสฺมา อิมสฺมา อิมมฺหา, เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ, อสฺส อิมสฺส, เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ, อสฺมิํ อิมสฺมิํ อิมมฺหิ, เอสุ อิเมสุฯ
อิตฺถิยํ อิมา สิ, อยมาเทสสิโลปาฯ
อยํ กญฺญา, อิมา อิมาโย, อิมํ, อิมา อิมาโย, อิมาย, อิมาหิ อิมาภิฯ
จตุตฺถิยํ อตฺตํ, อิการ- สฺสายาเทสา จ, อสฺสาย อิมิสฺสาย อสฺสา อิมิสฺสา อิมาย, อิมาสํ อิมาสานํฯ สตฺตมิยํ อสฺสํ อิมิสฺสํ อิมิสฺสา วา, ‘‘เตสุ วุทฺธิโลปา’’ทินา สฺมิํวจนสฺส วา สาเทโสฯ อิมายํ, อิมาสุฯ เสสํ เญยฺยํฯ
นปุํสเก อิม สิ, ‘‘สวิภตฺติสฺส, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[222] อิมสฺสิทมํสิสุ น ปุํสเกฯ
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อิทํ โหติ วา อํ สิสุ ปเรสุฯ
อิทํ จิตฺตํ วิโรจติ, อิมํ, อิมานิ, อิทํ ปุปฺผํ ปสฺสสิ, อิมํ, อิมานิ, อเนน อิมินา, เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค วิย เญยฺยํฯ
อมุสทฺทสฺส เภโทฯ อมุ สิ –
‘‘วา, อนปุํสกสฺส, สิมฺหี’’ติ จ วตฺตเตฯ
[223] อมุสฺส โม สํฯ
อนปุํสกสฺส อมุสทฺทสฺส มกาโร สการมาปชฺชเต วา สิมฺหิ ปเรฯ อสุ ราชาฯ
‘‘สพฺพนามโต, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
[224] สพฺพโต โกฯ
สพฺพโต สพฺพนามโต ปโร กอิจฺจยมาคโม โหติ วาฯ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน หีนาทิโตปิ โกฯ ‘‘อมุสฺส โม ส’’นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน กกาเรปิ สาเทโสฯ
อสุโก , อสุกา, อสุกํฯ สาเทสาภาเว อมุโก, อมุกา, อมุกํ อิจฺจาทิฯ
พหุวจเน ‘‘ลโต โวกาโร จา’’ติ สุตฺเต อนุวตฺตมานวาคฺคหเณน โวกาโร น โหติ, นิจฺจํ โยโลโป, ทีโฆ จฯ
อมู ปุริสา, อมุํ, อมู, อมุนา, อมูหิ อมูภิ อมุหิ อมุภิ, อมุสฺสฯ ‘‘อมุสฺสาทุ’’นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน อทุํอาเทโส, อทุสฺส, อมูสํ อมูสานํ อมุสํ อมุสานํ, อมุสฺมา อมุมฺหา, อมูหิ อมูภิ อมุหิ อมุภิ, อมุสฺส อทุสฺส, อมูสํ อมูสานํ อมุสํ อมุสานํ, อมุสฺมิํ อมุมฺหิ, อมูสุ อมุสุฯ
อิตฺถิยํ สิมฺหิ สาเทสาทิฯ
อสุ กญฺญา อสุกา อมุกา วา, อมู อมุโย, อมุํ, อมู อมุโย, อมุยา, อมูหิ อมูภิ, อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ, อมุยา, อมูหิ อมูภิ, อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ, อมุสฺสํ อมุยํ อมุยา, อมูสุฯ
นปุํสเก อมุสิฯ ‘‘สวิภตฺติสฺส’’, อิมสฺสิทมิจฺจาทิโต ‘‘อํสิสุ นปุํสเก’’ติ จ วตฺตเตฯ
[225] อมุสฺสาทุํฯ
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สพฺพสฺเสว อมุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อทุํ โหติ อํสิสุ ปเรสุฯ อทุํ ปุปฺผํ, อมู อมูนิ, อทุํ, อมู อมูนิ, อมุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
กิํสทฺทสฺส เภโทฯ ‘‘กิํ สิ’’ อิตีธ –
‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ อิโต ‘‘กิสฺส, ก’’อิติ จ วตฺตเตฯ
[226] เสเสสุ จฯ
กิมิจฺเจตสฺส กสทฺโท อาเทโส โหติ วปฺปจฺจยโต เสเสสุ วิภตฺติเภเทสุฯ เอตฺถ จ ‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน วปฺปจฺจยาวสิฏฺฐ ถมาทิปฺปจฺจยานํ คหิตตฺตา เสสคฺคหเณน วิภตฺติโยว คยฺหนฺเตฯ จคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ, เตน ‘‘กิสฺส, กิสฺมิ’’นฺติอาทิ จ สิชฺฌติฯ ‘‘โส’’ติ สิสฺส โอ, สรโลปาทิฯ
โก เอโส, เก, กํ, เก, เกน, เกหิ เกภิ, กสฺส กิสฺส, นิคฺคหีตโลปาทิ, เกสํ เกสานํ, กสฺมา กมฺหา, เกหิ เกภิ, กสฺส กิสฺส, เกสํ เกสานํ, กสฺมิํ กิสฺมิํ กมฺหิ กิมฺหิ, เกสุฯ
อิตฺถิยํ ‘‘กิํ สิ’’อิตีธ ‘‘เสเสสุ จา’’ติ วิภตฺติยํ ปรายํ กาเทเส กเต ‘‘อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย’’ติ มชฺเฌ อาปฺปจฺจโย, สิโลโปฯ
กา เอสา กญฺญา, กา กาโย, กํ, กา กาโย อิจฺจาทิ สพฺพาสทฺทสมํฯ
นปุํสเก กิํ สิ, โลปวิธิสฺส พลวตรตฺตา ปฐมํ สิโลเป กเต ปุน วิภตฺติปรตฺตาภาวา, ‘‘ตทนุปโรเธนา’’ติ ปริภาสโต วา กาเทสาภาโวฯ กิํ เอตํ, กานิฯ
ทุติเยกวจเน ‘‘กฺวจิ โลป’’นฺติ นิคฺคหีตโลเป กเต ‘‘อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ นิคฺคหีตํฯ กิํ, กานิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
เอกสทฺโท สงฺขฺยาตุลฺยาสหายญฺญวจโนฯ ยทา สงฺขฺยาวจโน, ตทา สพฺพตฺเถกวจนนฺโตว, อญฺญตฺถ พหุวจนนฺโตปิฯ เอโก, เอกา, เอกํ อิจฺจาทิ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํฯ สํสาสฺเวว วิเสโสฯ
อุภสทฺโท ทฺวิสทฺทปริยาโย, สทา พหุวจนนฺโตวฯ
‘‘อุภ โย’’ อิตีธ ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน กฺวจิ โยนโมกาโรฯ อุโภ ปุริสาอุเภ วา, อุโภ ปุริเส อุเภฯ สุ หิสุ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา กฺวจิ เอการสฺโสกาโรฯ อุโภหิ อุโภภิ อุเภหิ อุเภภิฯ
[227] อุภาทิโต นมินฺนํฯ
อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหติฯ
อุภินฺนํ, อุโภหิ อุโภภิ อุเภหิ อุเภภิ, อุภินฺนํ, อุโภสุ อุเภสุฯ
ทฺวิอาทโย สงฺขฺยาสงฺเขฺยยฺยวจนา, พหูนํ วาจิตตฺตา สทา พหุวจนนฺตาวฯ
‘‘ทฺวิ โย’’อิตีธ ‘‘สวิภตฺติสฺส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺย’’นฺติ จ อธิกาโรฯ
[228] โยสุ ทฺวินฺนํ ทฺเว จฯ
ทฺวิอิจฺเจตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานสฺส สวิภตฺติสฺส ทฺเวอิจฺจาเทโส โหติ โยสุ ปเรสุฯ จสทฺเทน ทุเว จ, กฺวจิ ทุวิ จ นํมฺหิฯ
พหุวจนุจฺจารณํ ทฺวิสทฺทโต พหุวจนเมว โหตีติ ญาปนตฺถํฯ ทฺเว ธมฺมา, ทฺเว อิตฺถิโย, ทฺเว รูปานิ, ทุเว วา, เอวํ ทุติยายมฺปิ, ทฺวีหิ ทฺวีภิฯ
นํมฺหิ ทีเฆ สมฺปตฺเต –
[229] โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหิฯ
ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต สงฺขฺยาโต นการาคโม โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ จสทฺทคฺคหเณน อิตฺถิยํ ติ จ ตุสทฺทโต สฺสญฺจาคโม นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ทฺวินฺนํ ทุวินฺนํ วา, ทฺวีหิ ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ ทุวินฺนํ, ทฺวีสุฯ
ติสทฺทสฺส เภโทฯ ‘‘ติ โย’’อิตีธ
โยโลเป สมฺปตฺเต
‘‘โยสู’’ติ วตฺตเตฯ
[230] ติ จตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส ตโยจตฺตาโรตีณิ จตฺตาริฯ
ติ จตุนฺนํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโรตีณิ จตฺตาริอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ โยสุ ปเรสุฯ ตโย ปุริสา, ตโย ปุริเส ปสฺส, ตีหิ ตีภิฯ
‘‘น’’มิติ วตฺตเตฯ
[231] อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหิฯ
ติอิจฺเจตสฺมา สงฺขฺยาสทฺทา ปรสฺส นํวจนสฺส อิณฺณํ อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, สรโลปาทิฯ ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีหิ ตีภิ, ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีสุฯ
อิตฺถิยํ ติสฺโส อิตฺถิโย, ติสฺโส, ตีหิ ตีภิ, นํมฺหิ สฺสญฺจาคโม, ติสฺสนฺนํ, สฺสํพฺยวธานโต อิณฺณาภาโว, เสสํ สมํฯ
นปุํสเก ตีณิ, ตีณิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
ตถา จตุสทฺทสฺสปิ โยสุ ‘‘ติจตุนฺน’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตาเทโส, ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน กฺวจิ โอกาโร จฯ จตฺตาโร จตุโร วา, จตฺตาโร จตุโร, จตูหิ จตูภิ จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, นการาคโมฯ จตูหิ จตูภิ จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุฯ
อิตฺถิยํ จตสฺโส, จตสฺโส, นํมฺหิ สฺสญฺจาคโม, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา จตุรุการสฺส อกาโรฯ จตสฺสนฺนํฯ เสสํ สมํฯ
นปุํสเก จตฺตาริ, จตฺตาริฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
ตถา –
นีลาทิคุณนามญฺจ, พหุพฺพีหิ จ ตทฺธิตํ;
สามญฺญวุตฺยตีตาทิ-กิตนฺตํ วาจฺจลิงฺคิกํฯ
เอตฺเถทํ วุจฺจเต –
เอเส’โส เอตมิติ จ,
ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;
ถีปุนฺนปุํสกานิติ,
วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิฯ
ติลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ
อลิงฺคนาม
อถาลิงฺเคสุ นาเมสุ ตุมฺหมฺหสทฺทา วุจฺจนฺเตฯ
เตสํ ปนาลิงฺคตฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปํฯ ‘‘ตุมฺหมฺห’’อิติ ฐิเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ
‘‘สวิภตฺตีนํ, ตุมฺหมฺหาก’’นฺติ อธิกาโรฯ
[232] ตฺวมหํ สิมฺหิ จฯ
สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตฺวํอหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ จสทฺเทน ตุมฺหสฺส ตุวญฺจ โหติฯ ตฺวํ ปุมา, ตฺวํ อิตฺถี, ตฺวํ นปุํสกํ, ตุวํ สตฺถา วาฯ อหํ ปุมา, อหํ อิตฺถี, อหํ นปุํสกํฯ
พหุวจเน ‘‘สพฺพนามการเต ปฐโม’’ติ เอกาโรฯ ตุมฺเห ติฏฺฐถ, ภิยฺโย อมฺเห มเหมเสฯ
‘‘อมฺหสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
[233] มยํ โยมฺหิ ปฐเมฯ
สพฺพสฺส อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทโส โหติ โยมฺหิ ปฐเมฯ มยํ คจฺฉามฯ
เอตฺถ จ เอกสฺมิมฺปิ คารวพหุมาเนน พหุตฺตสมาโรปา พหุวจนํ โหติฯ
‘‘อํมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ
[234] ตวํ มมญฺจ นวาฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตวํ มมํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ นวา ยถากฺกมํ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ตวํ, มมํ ปสฺสฯ