นิคฺคหีตสนฺธิวิธาน

อถ นิคฺคหีตสนฺธิ วุจฺจเตฯ

ตณฺหํ กโร, รณํ ชโห, สํ ฐิโต, ชุติํ ธโร, สํ มโต อิตีธ ‘‘นิคฺคหีต’’นฺติ อธิกาโร, ‘‘พฺยญฺชเน’’ติ วตฺตเตฯ

[49] วคฺคนฺตํ วา วคฺเคฯ

วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหีตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตีติ นิมิตฺตานุสฺวรานํ ฐานาสนฺนวเสน ตพฺพคฺคปญฺจโม โหติฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ เตน ‘‘ตณฺหงฺกโร, รณญฺชโห, สณฺฐิโต, ชุตินฺธโร, สมฺมโต’’ติอาทีสุ นิจฺจํฯ

ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตงฺขณํ ตํขณํ, สงฺคโห สํคโห, ตงฺฆตํ ตํ ฆตํฯ ธมฺมญฺจเร ธมฺมํ จเร, ตญฺฉนฺนํ ตํ ฉนฺนํ, ตญฺชาตํ ตํ ชาตํ, ตญฺญาณํ ตํ ญาณํฯ ตณฺฐานํ ตํ ฐานํ, ตณฺฑหติ ภํ ฑหติฯ ตนฺตโนติ ตํ ตโนติ, ตนฺถิรํ ตํ ถิรํ, ตนฺทานํ ตํ ทานํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตนฺนิจฺจุตํ ตํ นิจฺจุตํฯ ตมฺปตฺโต ตํ ปตฺโต, ตมฺผลํ ตํ ผลํ, เตสมฺโพโธ เตสํ โพโธ, สมฺภูโต สํภูโต, ตมฺมิตฺตํ ตํ มิตฺตํฯ กิงฺกโต กิํ กโต, ทาตุงฺคโต ทาตุํ คโตติ เอวมาทีสุ วิกปฺเปนฯ

อิธ น ภวติ, น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, สรณํ คจฺฉามิฯ

สติ โจปริ วาคฺคหเณ วิชฺฌนฺตเร วา อิธ วาคฺคหณกรณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน นิคฺคหีตสฺส สํอุปสคฺคปุมนฺตสฺส เล ลกาโรฯ ยถา – ปฏิสํลีโน ปฏิสลฺลีโน, เอวํ ปฏิสลฺลาโณ, สลฺลกฺขณา, สลฺเลโข, สลฺลาโป, ปุํลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํฯ

ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, ตญฺหิ ตสฺส, เอวญฺหิ โว อิตีธ ‘‘วา’’ติ อธิกาโรฯ

[50] เอเห ญํฯ

เอการหกาเร ปเร นิคฺคหีตํ โข ญการํ ปปฺโปติ วา, เอกาเร ญาเทสสฺส ทฺวิภาโวฯ

ปจฺจตฺตญฺเญวปจฺจตฺตํ เอว, ตญฺเญว ตํ เอว, ตญฺหิ ตสฺส ตญฺหิ ตสฺส, เอวญฺหิ โว เอวญฺหิ โวฯ

ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาสทฺทสฺส เอวหินิปาตโต อญฺญตฺถ น โหติ, ยถา – เอวเมตํ, เอวํ โหติฯ

สํโยโค, สํโยชนํ, สํยโต, สํยาจิกาย, ยํ ยเทว, อานนฺตริกํ ยมาหุ อิตีธ ‘‘ญ’’มิติ วตฺตเตฯ

[51] ส เย จฯ

นิคฺคหีตํ โข ยกาเร ปเร สห ยกาเรน ญการํ ปปฺโปติ วา, ญาเทสสฺส ทฺวิตฺตํฯ

สญฺโญโค สํโยโค, สญฺโญชนํ สํโยชนํ, สญฺญโต สํยโต, สญฺญาจิกาย สํยาจิกาย, ยญฺญเทว ยํ ยเทว, อานนฺตริกญฺญมาหุ อานนฺตริกํ ยมาหุฯ

วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตาว สํปทนฺตโต จ สพฺพนามยการปรโต จ นิคฺคหีตา อญฺญตฺถ น โหติฯ ยถา – เอตํ โยชนํ, ตํ ยานํ, สรณํ ยนฺติฯ

เอตฺถ จ ‘‘สห เย จา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ส เย จา’’ติ วจนโต สุตฺตนฺเตสุ สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลโปปีติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน ปฏิสงฺขาย โยนิโส ปฏิสงฺขา โยนิโส, สยํ อภิญฺญาย สจฺฉิกตฺวา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา, ปริเยสนาย ปริเยสนาติอาทิ สิชฺฌติฯ

ตํ อหํ พฺรูมิ, ยํ อาหุ, ธนํ เอว, กิํ เอตํ, นินฺทิตุํ อรหติ, ยํ อนิจฺจํ, ตํ อนตฺตา, เอตํ อโวจ, เอตํ เอว อิจฺจตฺร –

[52] มทา สเรฯ

นิคฺคหีตสฺส โข สเร ปเร มการทการาเทสา โหนฺติ วาฯ เอตฺถ จ วาสทฺทาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา ทกาโร ยเตตสทฺทโต ปรสฺเสวฯ

ตมหํ พฺรูมิ, ยมาหุ, ธนเมว, กิเมตํ, นินฺทิตุมรหติ, ยทนิจฺจํ, ตทนตฺตา, เอตทโวจ, เอตเทวฯ

วาติ กิํ? ตํ อหํ, เอตํ เอว, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํฯ

เอตฺถ จ มทาติ โยควิภาเคน พฺยญฺชเนปิ วา มกาโรฯ เตน ‘‘พุทฺธม สรณม คจฺฉามี’’ติอาทิ สิชฺฌติฯ

ตาสํ อหํ สนฺติเก, วิทูนํ อคฺคํ, ตสฺส อทาสิํ อหํ อิตีธ ‘‘สเร’’ติ วตฺตเตฯ

[53] กฺวจิ โลปํฯ

นิคฺคหีตํ โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขเณ สุขุจฺจารณฏฺฐาเนฯ ปุพฺพสฺสรโลโป, ปรสฺส อสํโยคนฺตสฺส ทีโฆฯ

ตาสาหํ สนฺติเก, วิทูนคฺคํ, ตสฺส อทาสาหํ, ตถาคตาหํ, เอวาหํ, กฺยาหํฯ

กฺวจีติ กิํ? เอวมสฺส, กิมหํฯ

อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ, สํรตฺโต, สํราโค, สํรมฺโภ, อวิสํหาโร, จิรํ ปวาสิํ, คนฺตุํ กาโม, คนฺตุํ มโน อิตีธ ‘‘กฺวจิ โลป’’นฺติ วตฺตเตฯ

[54] พฺยญฺชเน จฯ

นิคฺคหีตํ โข พฺยญฺชเน จ ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิฯ รการหกาเรสุ อุปสคฺคนฺตสฺส ทีโฆฯ

อริยสจฺจาน ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ, สารตฺโต, สาราโค, สารมฺโภ, อวิสาหาโร, จิรปฺปวาสิํ, ทฺวิตฺตํ, คนฺตุกาโม, คนฺตุมโนฯ

กฺวจีติ กิํ? เอตํ มงฺคลมุตฺตมํฯ

กตํ อิติ, กิํ อิติ, อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, จกฺกํ อิว, กลิํ อิทานิ, กิํ อิทานิ, ตฺวํ อสิ, อิทํ อปิ, อุตฺตริํ อปิ, ทาตุํ อปิ, สทิสํ เอว อิตีธ ‘‘นิคฺคหีตมฺหา, โลป’’นฺติ จ วตฺตเตฯ

[55] ปโร วา สโรฯ

นิคฺคหีตมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วาฯ นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํฯ

กตนฺติ, กินฺติ, อภินนฺทุนฺติ, อุตฺตตฺตํว, จกฺกํว, กลินฺทานิ, กินฺทานิ, ตฺวํสิ, อิทมฺปิ, อุตฺตริมฺปิ, ทาตุมฺปิ, สทิสํวฯ

วาติ กิํ? กตํ อิติ, กิมิติ, ทาตุมปิ, สามํ เอวฯ

อยมฺปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา อิตีวีทานิสีเปวาทิโต อญฺญตฺถ น โหติฯ ยถา – อหํ เอตฺถ, เอตํ อโหสิฯ

เอวํ อสฺส เต อาสวา, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชติ อิตีธ สเร ปเร ลุตฺเต วิปริณาเมน ‘‘ปรสฺมิํ, สเร, ลุตฺเต’’ติ จ วตฺตเตฯ

[56] พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโคฯ

นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺมิํ สเร ลุตฺเต พฺยญฺชโน สญฺโญโค เจ, วิสญฺโญโคว โหตีติ สํโยเคกเทสสฺส ปุริมพฺยญฺชนสฺส โลโปฯ

ทฺวินฺนํ พฺยญฺชนานเมกตฺร ฐิติ สญฺโญโค, อิธ ปน สํยุชฺชตีติ สญฺโญโค, ปุริโม วณฺโณ, วิคโต สญฺโญโค อสฺสาติ วิสญฺโญโค, ปโรฯ

เอวํ ส เต อาสวา, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติฯ

ลุตฺเตติ กิํ? เอวมสฺสฯ

จสทฺเทน ติณฺณํ พฺยญฺชนานํ สรูปสํโยโคปิ วิสญฺโญโค โหติฯ ยถา – อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺสฯ

จกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาวจิธ ภิกฺขเว, อณุถูลานิ, ต สมฺปยุตฺตา อิภีธ ‘‘สเร, อาคโม, กฺวจิ, พฺยญฺชเน’’ติ จ วตฺตเตฯ

[57] นิคฺคหิตญฺจฯ

นิคฺคหีตญฺจ อาคโม โหติ สเร วา พฺยญฺชเน วา กฺวจิ สุขุจฺจารณฏฺฐาเนฯ นิคฺคหีตสฺส รสฺสานุคตตฺตา รสฺสโตเยวายํฯ

จกฺขุํ อุทปาทิ, อวํสิโร, ยาวญฺจิธ ภิกฺขเว, อณุํถูลานิ, ตํสมฺปยุตฺตา, เอวํ ตงฺขเณ, ตํสภาโวฯ

กฺวจีติ กิํ? น หิ เอเตหิ, อิธ เจวฯ

เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคิํว สนมํ อิตีธ โลปาเทสการิเย สมฺปตฺเต เยภุยฺเยน ตทปวาทตฺถมาหฯ

[58] อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหีตํฯ

นิคฺคหีตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหติฯ

อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา ปุพฺพสฺสรโลโป วาฯ

เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคิํว สนฺธมํฯ

อิธ อวุตฺตวิเสสานมฺปิ วุตฺตนยาติเทสตฺถมติเทสมาหฯ

[59] อนุปทิฏฺฐานํ วุตฺตโยคโตฯ

เย อิธ อมฺเหหิ วิเสสโต น อุปทิฏฺฐา อุปสคฺคนิปาตาทโย, เตสํ วุตฺตโยคโต วุตฺตนเยน สรสนฺธาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

เตน ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ปริยาทีนํ รหนาทิวณฺณสฺส วิปริยโย ยวาทีหิ, ยถา – ปริยุทาหาสิ ปยิรุทาหาสิ, อริยสฺส อยิรสฺส, พหฺวาพาโธ พวฺหาพาโธ, น อภิเนยฺย อนภิเนยฺยฯ

‘‘ตํ อิมินาปิ ชานาถา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปโร วา สโร’’ติ สเร ลุตฺเต ‘‘ตตฺรากาโร’’ติ โยควิภาเคน อกาโร นิคฺคหีตสฺส ทกาโร, ตทมินาปิ ชานาถ อิจฺจาทิฯ

อิติ นิคฺคหีตสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํฯ

สญฺญาวิธานํ สรสนฺธิ สนฺธิ,

นิเสธนํ พฺยญฺชนสนฺธิ สนฺธิ;

โย นิคฺคหีตสฺส จ สนฺธิกปฺเป,

สุนิจฺฉโย โสปิ มเยตฺถ วุตฺโตฯ

อิติ รูปสิทฺธิยํ สนฺธิกณฺโฑ

ปฐโมฯ

2. นามกณฺฑ

อถ นามิกวิภตฺยาวตาโร วุจฺจเตฯ

อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนิ จตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํฯ

ตํ ปน ทุวิธํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน, ติวิธํ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺควเสนฯ ยถา – รุกฺโข, มาลา, ธนํฯ

จตุพฺพิธํ สามญฺญคุณกฺริยายทิจฺฉาวเสน, ยถา – รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวฑฺโฒติอาทิฯ

อฏฺฐวิธํ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนิคฺคหีตนฺตปกติเภเทนฯ

ปุลฺลิงฺค

ตตฺถ ปฐมํ อการนฺตมฺหา ปุลฺลิงฺคา ชาตินิมิตฺตา ปุริสสทฺทา สฺยาทิวิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเตฯ

[60] ชินวจนยุตฺตญฺหิฯ

อธิกาโรยํฯ ตตฺถ ปญฺจ มาเร ชิตวาติ ชิโน, พุทฺโธฯ ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ, ตสฺส ชินวจนสฺส ยุตฺตํ ชินวจนยุตฺตํ, เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ยุตฺตํ อนุรูปเมวาติ อิทํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํฯ

สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายาทิกปฺปิกา;

พฺรหฺมาโน จ’สฺสุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเรฯ

อธิกาโร ปน ติวิโธ สีหคติกมณฺฑูกคติกยถานุปุพฺพิกวเสน, อยํ ปน สีหคติโก ปุพฺพาปรวิโลกนโต, ยถานุปุพฺพิโกเยว วาฯ