ทการนฺเตหิ อุปฺปชฺช, อุปฺปชฺชิตฺวา, ปมชฺช, ปมชฺชิตฺวา, อุปสมฺปชฺช, อุปสมฺปชฺชิตฺวาฯ ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อจฺฉิชฺช, ฉิชฺช, ฉิชฺชิตฺวา, ฉินฺทิย, ฉินฺทิตฺวา, เฉตฺวาฯ

ภการนฺเตหิ รภ ราภสฺเส, อารพฺภ กเถสิ, อารทฺธา, อารภิตฺวาฯ ลภ ลาเภ, อุปลพฺภ, อุปลทฺธา, สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺติ อิจฺจาทิฯ

ตเวตุนาทิปฺปจฺจยนฺตนโยฯ

วตฺตมานกาลิกมานนฺตปฺปจฺจยนฺตนย

[646] วตฺตมาเน มานนฺตาฯ

อารทฺโธ อปริสมตฺโต อตฺโถ วตฺตมาโน, ตสฺมิํ วตฺตมาเน กาเล คมฺมมาเน สพฺพธาตูหิ มานอนฺตอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติฯ เต จ กิตสญฺญตฺตา ‘‘กตฺตริ กิต’’ติ กตฺตริ ภวนฺติฯ

อนฺตมานปฺปจฺจยานญฺเจตฺถ ‘‘ปรสมญฺญาปโยเค’’ติ ปรสมญฺญาวเสน ปรสฺสปทตฺตโนปทสญฺญตฺตา ตฺยาทีสุ วิย อนฺตมาเนสุ จ วิกรณปฺปจฺจยา ภวนฺติฯ

เตเนว มานปฺปจฺจโย ‘‘อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี’’ติ ภาวกมฺเมสุปิ โหติ, ตสฺส จ ‘‘อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺต’’นฺติ กฺวจิ อนฺตปฺปจฺจยาเทโส จฯ

คมุ, สปฺป คติมฺหิ, คจฺฉตีติ อตฺเถ อนฺตปฺปจฺจโย, ‘‘ภูวาทิโต อ’’อิติ อปฺปจฺจโย, ‘‘คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู’’ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, สรโลปาทิ, นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ คจฺฉนฺต สิ อิตีธ ‘‘วา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ’’ อิติ นฺตสฺส อมาเทโสฯ

วาสทฺทสฺส ววตฺถิภวิภาสตฺตา เอกาโรการปรสฺส น ภวติ, สรโลปาทิ, โส ปุริโส คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต คณฺหาติ, เสสํ คุณวนฺตุสมํฯ

อิตฺถิยํ ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปจฺจโย, ‘‘เสเสสุ นฺตุวา’’ติ นฺตุพฺยปเทเส ‘‘วา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘นฺตุสฺส ตมีกาเร’’ติ ตกาเร สรโลปสิโลปา, สา กญฺญา คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี อิจฺจาทิ อิตฺถิสมํฯ

นปุํสเก ปุเร วิย นฺตสฺส อมาเทโส, ตํ จิตฺตํ คจฺฉํ, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ

ตถา คจฺฉตีติ อตฺเถ มานปฺปจฺจโย, จฺฉาเทสาทิ จ, โส คจฺฉมาโน คณฺหาติ, เต คจฺฉมานา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํฯ สา คจฺฉมานา, ตา คจฺฉมานาโย อิจฺจาทิ กญฺญาสทฺทสมํฯ ตํ คจฺฉมานํ, ตานิ คจฺฉมานานิ อิจฺจาทิ จิตฺตสทฺทสมํฯ

คจฺฉียตีติ อตฺเถ ‘‘อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี’’ติ กมฺมนิ มานปฺปจฺจโย, ‘‘ภาวกมฺเมสุ โย’’ติ ยปฺปจฺจโย, ‘‘อิวณฺณาคโม วา’’ติ อิการาคโม, จฺฉาเทโส, โส เตน คจฺฉิยมาโน, สา คจฺฉิยมานา, ตํ คจฺฉิยมานํฯ

จฺฉาเทสาภาเว ‘‘ปุพฺพรูปญฺจา’’ติ ยการสฺส มกาโร, ธมฺโม อธิคมฺมมาโน หิตาย ภวติ, อธิคมฺมมานา, อธิคมฺมมานํฯ

ตถา มห ปูชายํ, มหตีติ มหํ, มหนฺโต, มหตี, มหนฺตี, มหํ, มหนฺตํ, มหมาโน, มหมานา, มหมานํฯ กมฺมนิ ‘‘ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปา มห มถาทีนมี’’อิติ ธาตฺวนฺตสฺส อการสฺส อีกาโร, มหียมาโน, มหียมานา, มหียมานํฯ

เอวํ จรตีติ จรํ, จรตี, จรนฺตี, จรนฺตํ, จรมาโน, จริยมาโน, ปจตีติ ปจํ, ปจตี, ปจนฺตี, ปจนฺตํ, ปจมาโน, ปจฺจมาโน, ‘‘ตสฺส จวคฺค’’อิจฺจาทินา จวคฺคตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ

ภู สตฺตายํ, ภวตีติ อตฺเถ อนฺตปฺปจฺจโย, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสาทิ, โส ภวํ, ภวนฺโตฯ อิตฺถิยํ อีปจฺจโย, ‘‘ภวโต โภโต’’ติ โภตาเทโส, โภตี, โภตี, โภติโยฯ นปุํสเก ภวํ, ภวนฺตํ, ภวนฺตานิ, อภิภวมาโนฯ ภาเว ภูยมานํฯ กมฺมนิ อภิภูยมาโนฯ

ชร วโยหานิมฺหิ, ‘‘ชร มราน’’นฺติอาทินา ชีร ชียฺยาเทสา, ชีรตีติ ชีรํ, ชีรนฺตี, ชีรนฺตํ, ชีรมาโน, ชีรียมาโน, ชียํ, ชียนฺตี, ชียนฺตํ, ชียมาโน, ชียฺยมาโนฯ

มร ปาณจาเค, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา เอกสฺส ยการสฺส โลโป, มรตีติ มียํ, มียนฺตี, มียนฺตํ, มียมาโน, มียฺยมาโน, มรํ, มรนฺตี, มรนฺตํ, มรมาโน, มรียมาโนฯ ลภํ, ลภนฺตี, ลภนฺตํ, ลภมาโน, ลพฺภมาโนฯ วหํ, วหนฺตี, วหนฺตํ, วหมาโน, วุยฺหมาโนฯ ‘‘อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา’’ติ จฺฉาเทโส, อิจฺฉตีติ อิจฺฉํ, อิจฺฉนฺตี, อิจฺฉนฺตํ, อิจฺฉมาโน, อิจฺฉียมาโน, อิสฺสมาโนฯ

‘‘ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา’’ติ ปสฺส ทิสฺส ทกฺขาเทสา, ปสฺสตีติ ปสฺสํ, ปสฺสนฺตี, ปสฺสนฺตํ, ปสฺสมาโน, วิปสฺสียมาโน, ทิสฺสมาโน, ทิสฺสนฺโต, มานสฺส อนฺตาเทโส, ทิสฺสํ, ทิสฺสนฺตี, ทิสฺสนฺตํ, ทกฺขํ, ทกฺขนฺตี, ทกฺขนฺตํ, ทกฺขมาโน ทกฺขิยมาโน อิจฺจาทิฯ

ตุท พฺยถเน, ตุทตีติ ตุทํ, ตุทนฺตี, ตุทนฺตํ, ตุทมาโน, ตุชฺชมาโนฯ ปวิสตีติ ปวิสํ, ปวิสนฺตี, ปวิสนฺตํ, ปวิสมาโน, ปวิสียมาโน อิจฺจาทิฯ

หู, ภู สตฺตายํ, อปฺปจฺจยโลโป, ปโหตีติ ปโหนฺโต, ปโหนฺตี, ปโหนฺตํ, ปหูยมานํ เตนฯ เสตีติ เสนฺโต, เสนฺตี, เสนฺตํ, เสมาโน, สยํ, สยนฺตี, สยนฺตํ, สยมาโน, สยาโน วา, มานสฺส อานาเทโส, อติสียมาโนฯ

อส สพฺภาเว, ‘‘สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป จา’’ติ อการสฺส โลโป, อตฺถีติ สํ, สนฺโต, สตี, สนฺตี, สนฺตํ, สมาโน, สมานา, สมานํฯ

ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, ‘‘วา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ฐา ติฏฺโฐ’’ติ ติฏฺฐาเทโส, ติฏฺฐํ, ติฏฺฐนฺตี, ติฏฺฐนฺตํ, ติฏฺฐมาโนฯ ติฏฺฐาภาเว ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ฐาโต หการาคโม, รสฺสตฺตญฺจ, อุปฏฺฐหํ, อุปฏฺฐหนฺตี, อุปฏฺฐหนฺตํ, อุปฏฺฐหมาโนฯ ฐียมานํ เตน, อุปฏฺฐียมาโน, อุปฏฺฐหียมาโนฯ

ปา ปาเน, ‘‘ปา ปิโพ’’ติ ปิพาเทโส, ปิพตีติ ปิพํ, ปิพนฺตี, ปิพนฺตํ, ปิพมาโน, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา พการสฺส วตฺตํ, ปิวํ, ปิวนฺตี, ปิวนฺตํ, ปิวมาโน, ปียมาโน, ปียมานา, ปียมานํ อิจฺจาทิฯ

หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, อปฺปจฺจเย ปุเร วิย ทฺวิภาวาทิ, ชุโหตีติ ชุหํ, ชุหนฺตี, ชุหนฺตํ, ชุหมาโน, หูยมาโนฯ เอวํ ชหํ, ชหนฺตี, ชหนฺตํ, ชหมาโน, ชหียมาโนฯ ททาตีติ ททํ, ททนฺตี, ททนฺตํ, ททมาโน, ทฺวิตฺตาภาเว ทานํ เทนฺโต, เทนฺตี, เทนฺตํ, ทียมาโนฯ

รุธิ อาวรเณ, ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา’’ติ อปฺปจฺจยนิคฺคหีตาคมา, รุนฺธตีติ รุนฺธํ, รุนฺธนฺตี, รุนฺธนฺตํ, รุนฺธมาโน, รุชฺฌมาโนฯ ภุญฺชตีติ ภุญฺชํ, ภุญฺชนฺตี, ภุญฺชนฺตํ, ภุญฺชมาโน, ภุชฺชมาโน อิจฺจาทิฯ

ทิวุ กีฬายํ, ‘‘ทิวาทิโต โย’’ติ ยปฺปจฺจโย, ‘‘ตถา กตฺตริ จา’’ติ ปุพฺพรูปตฺตํ, พตฺตญฺจ, ทิพฺพตีติ ทิพฺพํ, ทิพฺพนฺตี, ทิพฺพนฺตํ, ทิพฺพมาโนฯ เอวํ พุชฺฌตีติ พุชฺฌํ, พุชฺฌนฺโต, พุชฺฌมาโน, จวคฺคาเทโสฯ ชนี ปาตุภาเว, ‘‘ชนาทีนมา’’ติ โยควิภาเคน อาตฺตํ, ชายตีติ ชายํ, ชายมาโน, ชญฺญมาโนฯ

สุ สวเณ, ‘‘สฺวาทิโต’’ติอาทินา ณุ ณา อุณา จ, สุณาตีติ สุณํ, สุณนฺโต, สุณมาโน, สูยมาโน, สุยฺยมาโนฯ ปาปุณาตีติ ปาปุณํ, ปาปุณมาโน, ปาปียมาโนฯ

‘‘กิยาทิโต นา’’ติ นา, รสฺสตฺตํ, กิณาตีติ กิณํ, กีณมาโน, กียมาโนฯ วินิจฺฉินาตีติ วินิจฺฉินํ, วินิจฺฉินมาโน, วินิจฺฉียมาโน, จินํ, จียมาโนฯ ชานาตีติ ชานํ, ชานมาโน, ชาเทโส, ญายมาโนฯ คณฺหาตีติ คณฺหํ, คณฺหมาโน, คยฺหมาโนฯ

กร กรเณ, กโรตีติ อตฺเถ ‘‘วตฺตมาเน มานนฺตา’’ติ อนฺตปฺปจฺจโย, ‘‘ตนาทิโต โอยิรา’’ติ โอ, ‘‘ตสฺส วา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อุตฺตโมกาโร’’ติ อุตฺตํ, ‘‘กรสฺสากาโร จา’’ติ อการสฺสุกาโรฯ ‘‘ยวการา จา’’ติ สเร อุการสฺส วตฺตํ, ทฺวิตฺตํ, ‘‘โพ วสฺสา’’ติ พการทฺวยญฺจ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา รโลโป, โส กุพฺพํ, กุพฺพนฺโต, กุพฺพตี, กุพฺพนฺตี, กุพฺพนฺตํฯ อุตฺตาภาเว – กมฺมํ กโรนฺโต, กโรนฺตี, กโรนฺตํฯ มาเน – อุตฺตทฺวยํ, กุรุมาโน, กุรุมานา, กุรุมานํ, กุพฺพาโน วาฯ กมฺมนิ กยิรมาโน, กรียมาโน วา อิจฺจาทิฯ

จุร เถยฺเย, ‘‘จุราทิโต’’ติอาทินา เณ ณยา, โจเรตีติ โจเรนฺโต, โจเรนฺตี, โจเรนฺตํ, โจรยํ, โจรยตี, โจรยนฺตํ, โจรยมาโน, โจรียมาโนฯ ปาเลตีติ ปาเลนฺโต, ปาเลนฺตี, ปาเลนฺตํ, ปาลยํ, ปาลยนฺตี, ปาลยนฺตํ, ปาลยมาโน, ปาลียมาโน อิจฺจาทิฯ

การิเต ภาเวตีติ ภาเวนฺโต, ภาเวนฺตี, ภาเวนฺตํ, ภาวยํ, ภาวยนฺตี, ภาวยนฺตํ, ภาวยมาโน, ภาวียมาโนฯ กาเรตีติ กาโรนฺโต, กาเรนฺตี, กาเรนฺตํ, การยํ, การยนฺตี, การยนฺตํ, การยมาโน, การียมาโน, การาเปนฺโต, การาเปนฺตี, การาเปนฺตํ, การาปยํ, การาปยนฺตี, การาปยนฺตํ, การาปยมาโน, การาปียมาโน อิจฺจาทิฯ

วตฺตมานกาลิกมานนฺตปฺปจฺจยนฺตนโยฯ

อนาคตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนย

‘‘กาเล’’ติ อธิกาโรฯ

[647] ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณี ฆิณฯ

ภวิสฺสติ กาเล คมฺมมาเน คมาทีหิ ธาตูหิ ณี ฆิณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติฯ ณการา วุทฺธตฺถาฯ อายติ คมนํ สีลมสฺสาติ อตฺเถ ณี, วุทฺธิณโลปาฯ คามี, คามิโน, อาคามี กาโลฯ ฆิณปจฺจเย – ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ฆโลโป, คามํ คามิ, คามี, คามโยฯ

ภช เสวายํ, อายติ ภชิตุํ สีลมสฺสาติ ภาชี, ภาชิ, ‘‘น กคตฺตํ จชา’’ติ โยควิภาเคน นิเสธนโต ‘‘สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ’’ติ คตฺตํ น ภวติฯ

สุ คติมฺหิ, การิเต วุทฺธิอาวาเทสา จ, อายติ ปสฺสวิตุํ สีลมสฺสาติ ปสฺสาวี, ปสฺสาวิฯ อายติ ปฏฺฐานํ สีลมสฺสาติ ปฏฺฐายี, ปฏฺฐายิ, ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อายาเทโสฯ

‘‘ภวิสฺสตี’’ติ อธิกาโรฯ