หุโต หุตาวี หุตวา, วุฏฺโฐ วุสิต ชิณฺณโก;

ปกฺกํ ปกฺกนฺตโก ชาโต, ฐิโต รุฬฺโห พุภุกฺขิโตฯ

คีตํ นจฺจํ ชิโต ทิฏฺโฐ, ตุฏฺโฐ ยิฏฺโฐ จ ภคฺควา;

วุตฺตญฺจ คุตฺโต อจฺฉินฺโน, ปหีโน คมิโต คโตฯ

กโตภิสงฺขโต ภุตฺตํ, ฐานํ ครุมุปาสิโต;

ภีตญฺจ สมฺมโต พุทฺโธ, ปูชิโตตีตกาลิกาฯ

อตีตปฺปจฺจยนฺตนโยฯ

ตเวตุนาทิปฺปจฺจยนฺตนย

‘‘ปุญฺญานิ กาตุมิจฺฉิ, อิจฺฉติ, อิจฺฉิสฺสติ วา’’ติ วิคฺคเห –

[636] อิจฺฉตฺเถสุ สมาน กตฺตุ เกสุ ต เว ตุํ วาฯ

อิจฺฉา อตฺโถ เยสํ เต อิจฺฉตฺถา, เตสุ อิจฺฉตฺเถสุ ธาตูสุ สมานกตฺตุเกสุ สนฺเตสุ สพฺพธาตูหิ ตเวตุํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา, ‘‘ตเวตุํ วา’’ติ โยควิภาเคน ตทตฺถกฺริยายญฺจ, เต จ กิตกตฺตา กตฺตริ โหนฺติฯ

‘‘กโรติสฺส, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ

[637] ตเวตุนาทีสุ กาฯ

ตเวตุนอิจฺเจวมาทีสุ ปจฺจเยสุ ปเรสุ กโรติสฺส ธาตุสฺส กาเทโส โหติ วา, อาทิสทฺเทน ตุํตฺวาน ตฺวา ตพฺเพสุ จฯ

‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา’’ติ เอตฺถ ‘‘อตเว ตุนาทีสู’’ติ นามพฺยปเทสสฺส นิเสธนโต ตทนฺตานํ นิปาตตฺตํ สิทฺธํ ภวติ, ตโต นิปาตตฺตา ตเวตุนมนฺตโต ‘‘สพฺพาสมาวุโส’’ติอาทินา วิภตฺติโลโปฯ โส ปุญฺญานิ กาตเว อิจฺฉติ, กาตุมิจฺฉติฯ

กาเทสาภาเว ‘‘ตุํตุนตพฺเพสุ วา’’ติ รการสฺส ตตฺตํฯ กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโม, อภิสงฺขริตุมากงฺขติฯ ตถา สทฺธมฺมํ โสตเว, โสตุํ, สุณิตุํ วา ปตฺเถติฯ เอวํ อนุภวิตุํ, ปจิตุํ, คนฺตุํ, คมิตุํ, ขนฺตุํ, ขนิตุํ, หนฺตุํ, หนิตุํ, มนฺตุํ, มนิตุํ, หริตุํ, อนุสฺสริตุมิจฺฉติ, เอตฺถ อิการยุตฺตตมฺหิ ‘‘นมกราน’’มิจฺจาทินา ปฏิสิทฺธตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโปฯ

ตถา ตุทพฺยถเน, ตุทิตุํ, ปวิสิตุํ, อุทฺทิสิภุํ, โหตุํ, สยิภุํ, เนตุํ, ชุโหตุํ, ปชหิตุํ, ปหาตุํ, ทาตุํฯ โรทฺธุํ, รุนฺธิตุํ, ตุํตุนาทีสุปิ โยควิภาเคน กตฺตริ วิกรณปฺปจฺจยา, สรโลปาทิ จฯ โภตฺตุํ, ภุญฺชิตุํ, เฉตฺตุํ, ฉินฺทิตุํฯ สิพฺพิตุํ, โพทฺธุํ, พุชฺฌิตุํฯ ชายิตุํ, ชนิตุํฯ ปตฺตุํ, ปาปุณิตุํฯ เชตุํ, ชินิตุํ, เกตุํ, กิณิตุํ, วินิจฺเฉตุํ, วินิจฺฉินิตุํ, ญาตุํ, ชานิตุํ, คเหตุํ, คณฺหิตุํฯ โจเรตุํ, โจรยิตุํ, ปาเลตุํ, ปาลยิตุํฯ

การิเต ภาเวตุํ, ภาวยิตุํ, กาเรตุํ, การยิตุํ, การาเปตุํ, การาปยิตุมิจฺฉติ อิจฺจาทิฯ

‘‘ตเวตุํ วา’’ติ โยควิภาเคน กฺริยตฺถกฺริยายญฺจ คมฺมมานายํ ตุํปจฺจโยฯ ยถา – สุพุทฺธุํ วกฺขามิ, โภตฺตุํ วชติ, โภชนาย วชตีติ อตฺโถฯ เอวํ ทฏฺฐุํ คจฺฉติ, คนฺตุมารภติ, คนฺตุํ ปโยชยติ, ทสฺเสตุมาห อิจฺจาทิฯ

‘‘ตุ’’มิติ วตฺตเตฯ

[638] อรหสกฺกาทีสุ จฯ

อรหสกฺกภพฺพานุจฺฉวิกานุรูปอิจฺเจวมาทีสฺวตฺเถสุ ปยุชฺชมาเนสุ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน กาลสมยเวลาทีสุปิฯ

นินฺท ครหายํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ , ราชา อรหสิ ภวิตุํ, อรโห ภวํ วตฺตุํฯ สกฺกา เชตุํ ธเนน วา, สกฺกา ลทฺธุํ, กาตุํ สกฺขิสฺสติฯ ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ, อภพฺโพ กาตุํฯ อนุจฺฉวิโก ภวํ ทานํ ปฏิคฺคเหตุํฯ อิทํ กาตุํ อนุรูปํฯ ทานํ ทาตุํ ยุตฺตํ, ทาตุํ วตฺตุญฺจ ลภติ, เอวํ วฏฺฏติ ภาสิตุํ, ฉินฺทิตุํ น จ กปฺปติ อิจฺจาทิฯ ตถา กาโล ภุญฺชิตุํ, สมโย ภุญฺชิตุํ, เวลา ภุญฺชิตุํฯ

‘‘ตุ’’มิติ วตฺตเตฯ

[639] ปตฺตวจเน อลมตฺเถสุ จฯ

อลมตฺเถสุ ปตฺตวจเน สติ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ, อลํสทฺทสฺส อตฺถา อลมตฺถา ภูสนปริยตฺตินิวารณา, เตสุ อลมตฺเถสุฯ ปตฺตสฺส วจนํ ปตฺตวจนํ, อลเมว ทานานิ ทาตุํ, อลเมว ปุญฺญานิ กาตุํ, สมฺปตฺตเมว ปริยตฺตเมวาติ อตฺโถฯ

กตฺวา กมฺมํ อคจฺฉิ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสตีติ วา อตฺเถ –

[640] ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วาฯ

ปุพฺพกาโลติ ปุพฺพกฺริยา, เอโก กตฺตา เยสํ เต เอกกตฺตุกา, เตสํ เอกกตฺตุกานํ สมานกตฺตุกานํ ธาตูนมนฺตเร ปุพฺพกาเล วตฺตมานธาตุมฺหา ตุน ตฺวาน ตฺวาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วาฯ

วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา ตุนปฺปจฺจโย กตฺถจิเยว ภวติฯ เต จ กิตสญฺญตฺตา, ‘‘เอกกตฺตุกาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา จ กตฺตริเยว ภวนฺติฯ ตุเน ‘‘ตเวตุนาทีสุ กา’’ติ กาเทโส, นิปาตตฺตา สิโลโปฯ โส กาตุน กมฺมํ คจฺฉติ, อกาตุน ปุญฺญํ กิลมิสฺสนฺติ สตฺตาฯ

ตฺวานตฺวาสุ ‘‘รกาโร จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, กมฺมํ กตฺวาน ภทฺรกํ, ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคํ คจฺฉติ, อภิสงฺขริตฺวา, กริตฺวาฯ ตถา สิพฺพิตฺวา, ชายิตฺวา, ชนิตฺวา, ธมฺมํ สุตฺวา, สุตฺวาน ธมฺมํ โมทติ, สุณิตฺวา, ปตฺวา, ปาปุณิตฺวาฯ กิณิตฺวา, เชตฺวา, ชินิตฺวา, ชิตฺวาฯ โจเรตฺวา, โจรยิตฺวา, ปูเชตฺวา, ปูชยิตฺวาฯ ตถา เมตฺตํ ภาเวตฺวา, ภาวยิตฺวา, วิหารํ กาเรตฺวา, การยิตฺวา, การาเปตฺวา, การาปยิตฺวา สคฺคํ คมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพกาเลติ กิมตฺถํ? ปฐติ, ปจติฯ เอกกตฺตุกานนฺติ กิํ? ภุตฺเต เทวทตฺเต ยญฺญทตฺโต วชติฯ

‘‘อปตฺวาน นทิํ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’’ติอาทีสุ ปน สพฺพตฺถ ‘‘ภวตี’’ติ สมฺพนฺธโต เอกกตฺตุกตา, ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเตฯ

‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ

[641] สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โยฯ

สพฺเพหิ โสปสคฺคานุปสคฺเคหิ ธาตูหิ ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยสทฺทาเทโส โหติ วาฯ วนฺท อภิวนฺทเน อภิปุพฺโพ, ตฺวาปจฺจยสฺส โย, อิการาคโม จ, อภิวนฺทิย ภาสิสฺสํ, อภิวนฺทิตฺวา, วนฺทิย, วนฺทิตฺวาฯ ตถา อภิภุยฺย, ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ, อภิภวิตฺวา, อภิโภตฺวาฯ

สิ เสวายํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อิการสฺส อาตฺตํ, นิสฺสาย, นิสฺสิตฺวาฯ

ภช เสวายํ, ‘‘ตถา กตฺตริ จา’’ติ ปุพฺพรูปตฺตํ, วิภชฺช, วิภชิย, วิภชิตฺวาฯ

ทิส อติสชฺชเน, อุทฺทิสฺส, อุทฺทิสิย, อุทฺทิสิตฺวาฯ ปวิสฺส, ปวิสิย, ปวิสิตฺวาฯ

นี ปาปุณเน, อุปนีย, อุปเนตฺวาฯ อติเสยฺย, อติสยิตฺวาฯ โอหาย, โอหิตฺวา, ชหิตฺวา, หิตฺวาฯ อาทาย, อาทิยิตฺวา, ‘‘ทิวาทิโต โย’’ติ ยปฺปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตฺวนฺตสฺสิกาโร จ, ทตฺวา, ทตฺวานฯ ปิธาย, ปิทหิตฺวาฯ ภุญฺชิย, ภุญฺชิตฺวา, โภตฺวาฯ วิเจยฺย, วิจินิตฺวาฯ วิญฺญาย, วิชานิตฺวา, ญตฺวาฯ

‘‘ยถาคมํ, ตุนาทีสู’’ติ จ วตฺตเตฯ

[642] ทธนฺตโต โย กฺวจิฯ

ทการธการนฺเตหิ ธาตูหิ ยถาคมํ ยการาคโม โหติ กฺวจิ ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุฯ ยวโต ทการสฺส ชกาโร, สมาปชฺชิตฺวา, อุปฺปชฺชิตฺวา, ภิชฺชิตฺวา, ฉิชฺชิตฺวา คโตฯ พุธ อวคมเน, ‘‘ตถา กตฺตริ จา’’ติ สขาตฺวนฺตสฺส ยการสฺส จวคฺโค, พุชฺฌิย, พุชฺฌิตฺวาฯ วิรชฺฌิย, วิรชฺฌิตฺวาฯ รุนฺธิย, รุนฺธิตฺวาฯ

‘‘ตุนาทีน’’นฺติ อธิกาโร, ‘‘วา’’ติ จฯ

[643] จนนฺเตหิ รจฺจํฯ

จการนการนฺเตหิ ธาตูหิ ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ รจฺจาเทโส โหติ วา, ‘‘รจฺจ’’นฺติ โยควิภาเคน อญฺญสฺมาปิ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ราทิโลโปฯ วิจ วิเวจเน วิปุพฺโพ, วิวิจฺจ, วิวิจฺจิตฺวา, ‘‘โย กฺวจี’’ติ โยควิภาเคน ยการาคโมฯ

ปว ปาเก, ปจฺจ, ปจฺจิย, ปจฺจิตฺวาฯ วิมุจฺจ, วิมุจฺจิตฺวาฯ

หน หิํสาคตีสุ, อาหจฺจ, อุปหจฺจ, อาหนฺตฺวา, อุปหนฺตฺวาฯ

วาติ กิํ? อวมญฺญ, อวมญฺญิตฺวา, มนฺตฺวา, นฺยสฺสญกาโรฯ

อิ คติมฺหิ, โยควิภาเคน รจฺจาเทโส, ปฏิจฺจ, อเวจฺจ, อุเปจฺจ อุเปตฺวาฯ กร กรเณ, สกฺกจฺจ, อธิกิจฺจ, อิการาคโม, กริยฯ

ทิส เปกฺขเณ –

[644] ทิสา สฺวานสฺวานฺตโลโป จฯ

ทิสอิจฺเจตาย ธาตุยา ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ สฺวาน สฺวาอิจฺจาเทสา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ, จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาฯ

วาติ กิํ? เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุํ, ทฏฺฐาฯ ปสฺสิย, ปสฺสิตุน, ปสฺสิตฺวาฯ

อนฺตคฺคหณํ อนฺตโลปคฺคหณญฺจานุวตฺตเตฯ

[645] ม ห ท เภหิ มฺม ยฺห ชฺช พฺภ ทฺธา จฯ

ม ห ท ภอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยถากฺกมํ มฺม ยฺห ชฺช พฺภ ทฺธาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตโลโป จฯ มการนฺเตหิ ตาว อาคมฺม, อาคนฺตฺวาฯ กมุ ปทวิกฺเขเป, โอกฺกมฺม, โอกฺกมิตฺวา, นิกฺขมฺม, นิกฺขมิตฺวา, อภิรมฺม, อภิรมิตฺวาฯ

หการนฺเตหิ ปคฺคยฺห, ปคฺคณฺหิตฺวา, ปคฺคเหตฺวาฯ มุห เวจิตฺเต, สมฺมุยฺห, สมฺมุยฺหิตฺวา, ยการาคโม, อารุยฺห, อารุหิตฺวา, โอคยฺห, โอคเหตฺวาฯ

ทการนฺเตหิ อุปฺปชฺช, อุปฺปชฺชิตฺวา, ปมชฺช, ปมชฺชิตฺวา, อุปสมฺปชฺช, อุปสมฺปชฺชิตฺวาฯ ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อจฺฉิชฺช, ฉิชฺช, ฉิชฺชิตฺวา, ฉินฺทิย, ฉินฺทิตฺวา, เฉตฺวาฯ

ภการนฺเตหิ รภ ราภสฺเส, อารพฺภ กเถสิ, อารทฺธา, อารภิตฺวาฯ ลภ ลาเภ, อุปลพฺภ, อุปลทฺธา, สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺติ อิจฺจาทิฯ

ตเวตุนาทิปฺปจฺจยนฺตนโยฯ

วตฺตมานกาลิกมานนฺตปฺปจฺจยนฺตนย

[646] วตฺตมาเน มานนฺตาฯ

อารทฺโธ อปริสมตฺโต อตฺโถ วตฺตมาโน, ตสฺมิํ วตฺตมาเน กาเล คมฺมมาเน สพฺพธาตูหิ มานอนฺตอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติฯ เต จ กิตสญฺญตฺตา ‘‘กตฺตริ กิต’’ติ กตฺตริ ภวนฺติฯ

อนฺตมานปฺปจฺจยานญฺเจตฺถ ‘‘ปรสมญฺญาปโยเค’’ติ ปรสมญฺญาวเสน ปรสฺสปทตฺตโนปทสญฺญตฺตา ตฺยาทีสุ วิย อนฺตมาเนสุ จ วิกรณปฺปจฺจยา ภวนฺติฯ

เตเนว มานปฺปจฺจโย ‘‘อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี’’ติ ภาวกมฺเมสุปิ โหติ, ตสฺส จ ‘‘อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺต’’นฺติ กฺวจิ อนฺตปฺปจฺจยาเทโส จฯ

คมุ, สปฺป คติมฺหิ, คจฺฉตีติ อตฺเถ อนฺตปฺปจฺจโย, ‘‘ภูวาทิโต อ’’อิติ อปฺปจฺจโย, ‘‘คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู’’ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, สรโลปาทิ, นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ คจฺฉนฺต สิ อิตีธ ‘‘วา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ’’ อิติ นฺตสฺส อมาเทโสฯ