[423] ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺติฯ

เย สทฺทา ลกฺขเณน อนุปปนฺนา อนิทฺทิฏฺฐลกฺขณา อกฺขราทิโต, นาโมปสคฺคนิปาตโต วา สมาสตทฺธิตาทิโต วา, เต นิปาตนา สิชฺฌนฺติฯ

ตทฺธิตโต ตาว –

อิมสฺมา ชฺช สิยา กาเล, สมานาปรโต ชฺชุ จ;

อิมสทฺทสฺส’กาโร จ, สมานสฺส จ โส สิยาฯ

อิมสฺมิํ กาเล, อิมสฺมิํ ทิวเส วา อชฺช, สมาเน กาเล สชฺชุ, อปรสฺมิํทิวเส อปรชฺชุฯ นิปาเตหิ ภวตฺเถ ตนปฺปจฺจโยฯ อชฺช ภวํ อชฺชตนํ, อชฺช ภวา อชฺชตนี, สฺเว ภวํ สฺวาตนํฯ เอวํ ปุราตนํ, หิยฺโย ภวํ หิยฺยตฺตนํ, หิยฺโย ภวา หิยฺยตฺตนี อิจฺจาทิฯ

อพฺยยตทฺธิตํฯ

สามญฺญวุตฺติภาวตฺถา-พฺยยโต ตทฺธิตํ ติธา;

ตตฺราทิ จตุธาปจฺจา-เนกตฺถสฺสตฺถิสงฺขฺยาโตฯ

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ ตทฺธิตกณฺโฑ

ปญฺจโมฯ

6. อาขฺยาตกณฺฑ

ภูวาทิคณ

วิภตฺติวิธาน

อถ อาขฺยาตวิภตฺติโย กฺริยาวาจีหิ ธาตูหิ ปรา วุจฺจนฺเตฯ

ตตฺถ กฺริยํ อาจิกฺขตีติ อาขฺยาตํ, กฺริยาปทํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘กาลการกปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณมาขฺยาติก’’นฺติฯ ตตฺถ กาโลติ อตีตาทโย, การกมิติ กมฺมกตฺตุภาวา, ปุริสาติ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมา, กฺริยาติ คมนปจนาทิโก ธาตฺวตฺโถ, กฺริยาลกฺขณํ สญฺญาณํ เอตสฺสาติ กฺริยาลกฺขณํ, อติลิงฺคญฺจฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

กาลาทิวเสน ธาตฺวตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, ตฺยาทโย, ตา ปน วตฺตมานา ปญฺจมี สตฺตมี ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ภวิสฺสนฺตี กาลาติปตฺติ จาติ อฏฺฐวิธา ภวนฺติฯ

กฺริยํ ธาเรนฺตีติ ธาตโว, ภูวาทโย, ขาทิธาตุปฺปจฺจยนฺตา จ, เต ปน อตฺถวสา ทฺวิธา ภวนฺติ สกมฺมกา, อกมฺมกา จาติฯ ตตฺร สกมฺมกา เย ธาตโวกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา – กฏํ กโรติ, คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจตีติอาทโย, อกมฺมกา เย กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา – อจฺฉติ, เสติ, ติฏฺฐตีติอาทโยฯ