ภาวตทฺธิต

‘‘อลสสฺส ภาโว’’ติ วิคฺคเห –

[387] ณฺยตฺตตา ภาเว ตุฯ

ฉฏฺฐิยนฺตโต ณฺยตฺตตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ‘‘ตสฺส ภาโว’’ อิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถ, ตุสทฺทคฺคหเณน ตฺตนเณยฺยาทิปฺปจฺจยา จฯ ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา อิติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติ, วุตฺตญฺจ – ‘‘ยสฺส คุณสฺส หิ ภาวา ทพฺเพ สทฺทนิเวโส ตทภิธาเนณฺยตฺตตาทโย’’ติฯ ณฺยตฺตตฺตนนฺตานํ นิจฺจํ นปุํสกตฺตํ, ตาปจฺจยนฺตสฺส สภาวโต นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตาฯ ณฺยปฺปจฺจโยยํ คุณวจเน พฺราหฺมณาทีหิ, ตตฺถ ‘‘อวณฺโณ เย โลปญฺจา’’ติ อวณฺณโลโป, อาทิวุทฺธิฯ

อาลสฺยํฯ เอวํ อาโรคฺยํ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, อณณสฺส ภาโว อาณณฺยํ, วิธวาย ภาโว เวธพฺยํ, ทุพฺพลสฺส ภาโว ทุพฺพลฺยํ, จปลสฺส ภาโว จาปลฺยํฯ

วิยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํฯ เอวํ อิสฺสริยํ, อาลสิยํ, มุณฺฑิยํ, มูฬฺหิยํฯ เอตฺถ ‘‘เวยฺยตฺติย’’นฺติอาทีสุ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ยมฺหิ อิการาคโมฯ

‘‘ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิตฺย’’นฺติอาทีสุ ‘‘ยวตํ ตลนทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺต’’นฺติ ตฺยการสํโยคาทีนํ จลญชการาเทสา , ทฺวิตฺตํฯ ปณฺฑิจฺจํ, พหุสฺสุตสฺส ภาโว พาหุสฺสจฺจํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อุการสฺส อกาโร, เอวํ โปโรหิจฺจํ, อธิปติสฺส ภาโว อาธิปจฺจํ, มุฏฺฐสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺฐสฺสจฺจํ, อิวณฺณโลโปฯ กุสลสฺส ภาโว โกสลฺลํฯ เอวํ เวปุลฺลํ, สมานานํ ภาโว สามญฺญํ, คิลานสฺส ภาโว เคลญฺญํ, ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรา’’ทิสุตฺเตน สํโยเค ปเร รสฺสตฺตํฯ

สุหทสฺส ภาโวโสหชฺชํฯ เอวํ เวสารชฺชํ, กุสีทสฺสภาโวโกสชฺชํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อีการสฺส อกาโรฯ ตถา ‘‘ปุริสสฺส ภาโว โปริส’’นฺติอาทีสุ ‘‘ยวตํ ตลนา’’ทิสุตฺเต การคฺคหเณน ยวตํ สการกจฏปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสาฯ สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํฯ เอวํ โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ, เอตฺถ สการาคโมฯ ตถา นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, ทฺวิตฺตํฯ เอวํ อาธิกฺกํ, ทุภคสฺส ภาโว โทภคฺคํ, วาณิชสฺส ภาโว วาณิชฺชํ, ราชิโน ภาโว รชฺชํ, ‘‘กฺวจา’’ทินา รสฺสตฺตํฯ สรูปสฺส ภาโว สารุปฺปํฯ เอวํ โอปมฺมํ, โสขุมฺมํฯ

ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ, ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํฯ เอวํ พฺราหฺมญฺญํ, นิปุณสฺส ภาโว เนปุญฺญํฯ ‘‘ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุปิ การคฺคหเณเนว ยวตํ ถธณการานํ ฉฌญการาเทสาฯ

ตฺตตาปจฺจเยสุ – ปํสุกูลิกสฺส ภาโว ปํสุกูลิกตฺตํ, ปํสุกูลิกตาฯ เอวํ เตจีวริกตฺตํ, เตจีวริกตา, โอทริกตฺตํ, โอทริกตา, มนุสฺสตฺตํ, มนุสฺสตา ชาติ, นีลตฺตํ, นีลตา คุโณ, ยาจกตฺตํ, ยาจกตา กฺริยา, ทณฺฑิตฺตํ, ทณฺฑิตา ทพฺพํ, สจฺจวาทิตา, ปารมิตา, กตญฺญุตา, สพฺพญฺญุตา, ‘‘กฺวจา’’ทินา ตาปจฺจเย รสฺสตฺตํ, อปฺปิจฺฉตา, อสํสคฺคตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, ลหุตา อิจฺจาทิฯ

ตฺตนปจฺจเย – ปุถุชฺชนสฺส ภาโว ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชายตฺตนํฯ

เณยฺเย – สุจิสฺส ภาโว โสเจยฺยํฯ เอวํ อาธิปเภยฺยํ, กวิสฺส ภาโวกาเวยฺยํ, เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, มหาวุตฺตินา นการสฺส โลโปฯ

‘‘ณฺยตฺตตา’’ติ โยควิภาเคน กมฺมนิ, สกตฺเถ จ ณฺยาทโย, วีรานํ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํ, ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ปาริภฏฺยสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตาฯ เอวํ โสวจสฺสตา, ภิสคฺคสฺส กมฺมํ เภสชฺชํ, พฺยาวฏสฺส กมฺมํ เวยฺยาวจฺจํ, สฐสฺส ภาโว, กมฺมํ วา สาเฐยฺยํฯ

สกตฺเถ ปน – ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, กรุณาเยว การุญฺญํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, กายปาคุญฺญเมว กายปาคุญฺญตา อิจฺจาทิฯ

‘‘วิสมสฺส ภาโว’’ติ วิคฺคเห –

‘‘ตฺตตา, ภาเว’’ติ จ วตฺตเตฯ

[388] ณ วิสมาทีหิฯ

วิสมอิจฺเจวมาทีหิ ฉฏฺฐิยนฺเตหิ ณปฺปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ ‘‘ตสฺส ภาโว’’ อิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถฯ อากติคโณยํฯ เวสมํ, วิสมตฺตํ, วิสมตาฯ สุจิสฺส ภาโว โสจํ, สุจิตฺตํ, สุจิตา, ครุโน ภาโว คารโว, อาทิวุทฺธิ, ‘‘โอ สเร จา’’ติ สุตฺเต จสทฺทคฺคหเณน อุการสฺส จ อวาเทโสฯ ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ปฏุตฺตํ, ปฏุตาฯ

อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, มุทุโน ภาโว มทฺทวํ อิจฺจตฺร ‘‘อาตฺตญฺจา’’ติ ณมฺหิ อิการุการานํ อาตฺตํ, ทฺวิภาโว, สํโยเค อาทิรสฺสตฺตญฺจฯ อุชุตา, มุทุตาฯ เอวํ อิสิสฺส ภาโว อาริสฺยํ, อาสภํ, กุมารสฺส ภาโวโกมารํ, ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ, มหาวุตฺตินา นการาคโม, ปรมานํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี ทานาทิกฺริยา, ‘‘ณวณิกา’’ทิสุตฺเตน อีปจฺจโย, สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคีฯ

[389] รมณียาทิโต กณฯ

รมณียอิจฺเจวมาทิโต กณปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ ภาวตฺเถฯ

รมณียสฺส ภาโว รามณียกํ, รมณียตฺตํ, รมณียตา ฯ เอวํ มานุญฺญกํ, มนุญฺญตฺตํ, มนุญฺญตา, ปิยรูปกํ, ปิยรูปตฺตํ, ปิยรูปตา, กลฺยาณกํ, กลฺยาณตฺตํ, กลฺยาณตา, โจรกํ, โจริกา วา, โจรตฺตํ, โจรตา, อฑฺฒกํ, อฑฺฒตฺตํ, อฑฺฒตา อิจฺจาทิฯ

ภาวตทฺธิตํฯ

วิเสสตทฺธิต

‘‘สพฺเพ อิเม ปาปา อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป’’ติ วิคฺคเห –

[390] วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺฐาฯ

วิเสสตฺเถ ตร ตม อิสิก อิย อิฏฺฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติฯ ปาปตโร, ปาปตรา, ปาปตรํฯ ตโตปิ อธิโก ปาปตโม, ปาปตมา, ปาปตมํฯ ปาปิสิโก, ปาปิสิกา, ปาปิสิกํฯ ปาปิโย, ปาปิยา, ปาปิยํฯ ปาปิฏฺโฐ, ปาปิฏฺฐา, ปาปิฏฺฐํฯ อติสเยน ปาปิฏฺโฐ, ปาปิฏฺฐตโรฯ เอวํ ปฏุตโร, ปฏุตโม, ปฏิสิโก, ปฏิโย, ปฏิฏฺโฐฯ สพฺเพสํ อติสเยน วโร วรตโร, วรตโม, วริสิโก, วริโย, วริฏฺโฐฯ เอวํ ปณีตตโร, ปณีตตโมฯ

‘‘สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ’’ติ อตฺเถ อิยอิฏฺฐปฺปจฺจยา โหนฺติฯ