สํสฏฺฐาทิอเนกตฺถตทฺธิต

‘‘ติเลน สํสฏฺฐ’’นฺติ วิคฺคเห –

[373] เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโกฯ

เยน วา สํสฏฺฐํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหติ, ตโต ตติยนฺตโต ลิงฺคมฺหา เตสุ สํสฏฺฐาทีสฺวตฺเถสุ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วาฯ เตลิกํ โภชนํ, ติเลน อภิสงฺขตนฺติ อตฺโถฯ เตลิกี ยาคุฯ คุเฬน สํสฏฺฐํ เอคาฬิกํฯ เอวํ ฆาติกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ, โลณิกํฯ

นาวาย ตรตีติ นาวิโก, อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, วุทฺธิอภาวปกฺเข อุฬุมฺปิโกฯ เอวํ กุลฺลิโก, โคปุจฺฉิโกฯ สกเฏน จรตีติ สากฏิโกฯ เอวํ ปาทิโก, ทณฺฑิโก, ธมฺเมน จรติ ปวตฺตตีติ ธมฺมิโกฯ สีเสน วหตีติ สีสิโก, วาคฺคหเณน อีการสฺส วุทฺธิ น โหติฯ เอวํ อํสิโก, ขนฺธิโก, หตฺถิโก, องฺคุลิโกฯ

ปุน วาคฺคหเณน อญฺญตฺเถสุปิ ณิกปฺปจฺจโย, ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปถํ คจฺฉตีติ ปถิโกฯ

‘‘วินยมธีเต, อเวจฺจาธีเต’’ติ วา วิคฺคเห –

‘‘ณิโก’’ติ วตฺตเตฯ

[374] ตมธีเต เตนกตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จฯ

จตุปฺปทมิทํฯ

ตมธีเตติ อตฺเถ, เตน กตาทีสฺวตฺเถสุ จ ตมฺหิ สนฺนิธาโน, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส ภณฺฑํ , ตมสฺส ชีวิกา อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ ทุติยาทิวิภตฺยนฺเตหิ ลิงฺเคหิ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วาฯ เวนยิโกฯ เอวํ สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโกฯ

‘‘พฺยากรณมธีเต’’ติ อตฺเถ ณิกปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต –

‘‘วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จา’’ติ วตฺตมาเน –

[375] มายูนมาคโม ฐาเนฯ

อิ อุอิจฺเจเภสํ อาทิสรานํ อสํโยคนฺตานํ มา วุทฺธิ โหติ สเณ, ตตฺเรว วุทฺธิ อาคโม โหติ จ ฐาเนติ เอการวุทฺธาคโมฯ

‘‘ฐาเน’’ติ วจนา เจตฺถ, ยูนมาเทสภูตโต;

ยเวหิ ปุพฺเพว เอโอ-วุทฺธิโย โหนฺติ อาคมาฯ

ยการสฺส ทฺวิภาโวฯ

เวยฺยากรณิโก, นฺยายมธีเตติ เนยฺยายิโกฯ เอวํ ตกฺกิโก, เวทิโก, เนมิตฺติโก, กาเยน กโต ปโยโค กายิโก, กาเยน กตํ กมฺมํ กายิกํ, วจสา กตํ กมฺมํ วาจสิกํฯ เอวํ มานสิกํ, เอตฺถ จ ‘‘สสเร วาคโม’’ติ สุตฺเต ววตฺถิตวาสทฺเทน ปจฺจเย ปเรปิ สาคโม, เถเรหิ กตา สงฺคีติ เถริกาฯ เอวํ ปญฺจสติกา, สตฺตสติกา, เอตฺถ ‘‘ณวณิกา’’ทิสุตฺเต อนุวตฺติตวาคฺคหเณน อีปจฺจโย น โหติฯ

สนฺนิธานตฺเถ สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา, สารีริกํ ทุกฺขํฯ เอวํ มานสิกา, มานสิกํฯ

นิยุตฺตตฺเถ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, เอตฺถ ‘‘มายูนมาคโม ฐาเน’’ติ วการโต ปุพฺเพโอการาคโมฯ เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นาคริโก, นวกมฺมิโก, วนกมฺมิโก, อาทิกมฺมิโก, โอทริโก, รถิโก, ปถิโก, อุปาเย นิยุตฺโต โอปายิโก, เจตสิ นิยุตฺตา เจตสิกาฯ

สิปฺปตฺเถ วีณาวาทนํ วีณา, วีณา อสฺส สิปฺปํ เวณิโกฯ เอวํ ปาณวิโก, โมทิงฺคิโก, วํสิโกฯ

ภณฺฑตฺเถ คนฺโธ อสฺส ภณฺฑนฺติ คนฺธิโกฯ เอวํ เตลิโก, โคฬิโก, ปูวิโก, ปณฺณิโก, ตมฺพูลิโก, โลณิโกฯ

ชีวิกตฺเถ อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวติ, อุรพฺภมสฺส ชีวิกาติ วา โอรพฺภิโกฯ เอวํ มาควิโก, เอตฺถ วการาคโมฯ สูกริโก, สากุณิโก, มจฺฉิโก อิจฺจาทิฯ

‘‘เตน กตาที’’ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน เตน หตํ, เตน พทฺธํ, เตน กีตํ, เตน ทิพฺพติ, โส อสฺส อาวุโธ, โส อสฺส อาพาโธ, ตตฺถ ปสนฺโน, ตสฺส สนฺตกํ, ตมสฺส ปริมาณํ, ตสฺส ราสิ, ตํ อรหติ, ตมสฺส สีลํ, ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตตฺร วิทิโต, ตทตฺถาย สํวตฺตติ, ตโต อาคโต, ตโต สมฺภูโต, ตทสฺส ปโยชนนฺติ เอวมาทิอตฺเถ จ ณิกปฺปจฺจโย โหติฯ ยถา – ชาเลน หโต, หนตีติ วา ชาลิโกฯ เอวํ พาฬิสิโก, วากริโก, สุตฺเตน พทฺโธ สุตฺติโก, วรตฺตาย พทฺโธ วารตฺติโก นาโคฯ

วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํฯ เอวํ กุมฺภิกํ, ผาลิกํ, โสวณฺณิกํ, สาติกํฯ อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโกฯ เอวํ สาลากิโก, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโกฯ จาโป อสฺส อาวุโธติ จาปิโกฯ เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโกฯ

วาโต อสฺส อาพาโธติ วาติโกฯ เอวํ เสมฺหิโก, ปิตฺติโกฯ

พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโกฯ เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโกฯ พุทฺธสฺส สนฺตโก พุทฺธิโกฯ เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก วิหาโร, สงฺฆิกา ภูมิ, สงฺฆิกํ จีวรํ, ปุคฺคลิกํฯ

กุมฺโภ อสฺส ปริมาณนฺติ กุมฺภิกํฯ เอวํ ขาริกํ, โทณิกํฯ กุมฺภสฺส ราสิ กุมฺภิโกฯ กุมฺภํ อรหตีติ กุมฺภิโกฯ เอวํ โทณิโก, อฏฺฐมาสิโก, กหาปณิโก, อาสีติกา คาถา, นาวุติกา, สาติกํ, สาหสฺสิกํฯ สนฺทิฏฺฐมรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโก, ‘‘เอหิ ปสฺสา’’ติ อิมํ วิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ

สีลตฺเถ ปํสุกูลธารณํ ปํสุกูลํ, ตํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโกฯ เอวํ เตจีวริโก, เอกาสเน โภชนสีโล เอกาสนิโก, รุกฺขมูเล วสนสีโล รุกฺขมูลิโก, ตถา อารญฺญิโก, โสสานิโกฯ

ชาตตฺเถ อปาเย ชาโต อาปายิโกฯ

เอวํ เนรยิโก, สามุทฺทิโก มจฺโฉ, วสฺเสสุ ชาโต วสฺสิโก, วสฺสิกา, วสฺสิกํ ปุปฺผํ, สารทิโก, เหมนฺติโก, วาสนฺติโก, จาตุทฺทสิโก, ราชคเห ชาโต, ราชคเห วสตีติ วา ราชคหิโก ชโน, มคเธสุ ชาโต, วสตีติ วา มาคธิโก, มาคธิกา, มาคธิกํ, สาวตฺถิยํ ชาโต, วสตีติ วา สาวตฺถิโก, กาปิลวตฺถิโก, เวสาลิโกฯ

โลเก วิทิโต โลกิโก, โลกาย สํวตฺตตีติปิ โลกิโกฯ ตถา มาติโต อาคตํ มาติกํ, ปิติโต อาคตํ เปตฺติกํ นามํฯ

สมฺภูตตฺเถ มาติโต สมฺภูตํ มตฺติกํฯ เอวํ เปตฺติกํฯ อุปธิตสฺส ปโยชนํ โอปธิกํฯ

สกตฺเถปิ อสงฺขาโรเยว อสงฺขาริกํฯ เอวํ สสงฺขาริกํ, นามเมว นามิกํฯ เอวํ อาขฺยาติกํ, โอปสคฺคิกํ, เนปาติกํ, จตุมหาราเช ภตฺติ เอเตสนฺติ จาตุมหาราชิกาฯ เอวํ อญฺญตฺเถปิ โยเชตพฺพํฯ

‘‘กสาเวน รตฺต’’นฺติ วิคฺคเห –

[376] ณ ราคา เตนรตฺตํ ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จฯ

ราคตฺถวาจกา ลิงฺคมฺหา ‘‘เตน รตฺต’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถ, ‘‘ตสฺเส’’ติ ฉฏฺฐิยนฺตโต ‘‘อิท’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถ จ อญฺญตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโย โหติ วาฯ

กาสาวํ วตฺถํฯ เอวํ กาสายํ, กุสุมฺเภน รตฺตํ โกสุมฺภํ, หลิทฺทิยา รตฺตํ หาลิทฺทํ, ปตฺตงฺคํ, มญฺชิฏฺฐํ, กุงฺกุมํ, นีเลน รตฺตํ นีลํฯ เอวํ ปีตํฯ

อิทมตฺเถ มหิํสสฺส อิทํ มาหิํสํ มํสํ, ทธิ สปฺปิ จมฺมาทิกํ วา, สูกรสฺส อิทํ สูกรํ, กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ พฺยากรณํฯ เอวํ โสคตํ สาสนํฯ

‘‘อิสิสฺส อิท’’นฺติ อตฺเถ ณปฺปจฺจเย กเต วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต –

‘‘สเณ, ยูนมาคโม ฐาเน’’ติ จ วตฺตเตฯ

[377] อาตฺตญฺจฯ

อิ อุอิจฺเจเตสํ อาทิสรานํ อาตฺตญฺจ โหติ สณการปฺปจฺจเย ปเร, จสทฺเทน ริการาคโม จ ฐาเนติ อิการสฺส อาตฺตํฯ

ฐานาธิการโต อาตฺตํ, อิสูสภอุชาทินํ;

อิสิสฺส ตุ ริการาค-โม จาตฺตานนฺตเร ภเวฯ

อาริสฺยํ, อุสภสฺส อิทํ อาสภํ ฐานํ, อาสภี วาจาฯ

อญฺญตฺถคฺคหเณน ปน อวิทูรภโว, ตตฺร ภโว, ตตฺร ชาโต, ตโต อาคโต, โส อสฺส นิวาโส, ตสฺส อิสฺสโร, กตฺติกาทีหิ นิยุตฺโต มาโส, สาสฺส เทวตา, ตมเวจฺจาธีเต, ตสฺส วิสโย เทโส, ตสฺมิํ เทเส อตฺถิ, เตน นิพฺพตฺตํ, ตํ อรหติ, ตสฺส วิกาโร, ตมสฺส ปริมาณนฺติ อิจฺเจวมาทีสฺวตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโยฯ ยถา – วิทิสาย อวิทูเร ภโว เวทิโส คาโม, อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร ภวํ โอทุมฺพรํ วิมานํฯ

ภวตฺเถ มนสิ ภวํ มานสํ สุขํ, สาคโมฯ สเร ภโว สารโส สกุโณ, สารสา สกุณี, สารสํ ปุปฺผํ , อุรสิ ภโว โอรโส ปุตฺโต, อุรสิ สํวฑฺฒิตตฺตา, มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺตี วา, ปุเร ภวา โปรี วาจาฯ

ชาตาทีสุ ปาวุเส ชาโต ปาวุโส เมโฆ, ปาวุสา รตฺติ, ปาวุสํ อพฺภํ, สรเท ชาโต สารโท มาโส, สารทา รตฺติ, สารทํ ปุปฺผํฯ เอวํ สิสิโร, เหมนฺโต, วสนฺโต, วิมฺโห, มถุรายํ ชาโต มาถุโร ชโน, มาถุรา คณิกา, มาถุรํ วตฺถํฯ มถุราย อาคโต มาถุโร, มถุรา อสฺส นิวาโสติ มาถุโร, มถุราย อิสฺสโร มาถุโร ราชาฯ ‘‘สพฺพโต โก’’ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน ตทฺธิตโตปิ กฺวจิ สสรกการาคโม, มาถุรโก วา, ราชคเห ชาโต, ราชคหา อาคโต, ราชคโห อสฺส นิวาโสติ วา, ราชคหสฺส อิสฺสโรติ วา ราชคโห, ราชคหโก วาฯ เอวํ สาคโล, สาคลโก วา, ปาฏลิปุตฺโต, ปาฏลิปุตฺตโก วา, เวสาลิยํ ชาโตติอาทิอตฺเถ เวสาโล, เวสาลโก วา, กุสินาเร ชาโต โกสินาโร, โกสินารโก วาฯ เอวํ สาเกโต, สาเกตโก วา, โกสมฺโพ, โกสมฺพโก วา, อินฺทปตฺโต, อินฺทปตฺตโก วา, กปิลฺโล, กปิลฺลโก วา, ภารุกจฺโฉ, ภารุกจฺฉโก วา, นคเร ชาโต, นครา อาคโต, นคเร วสตีติ วา นาคโร, นาครโก วาฯ เอวํ ชานปโทฯ

ชนปทนาเมสุ ปน สพฺพตฺถ พหุวจนเมว ภวติฯ

ยถา – องฺเคสุ ชาโต, องฺเคหิ อาคโต, องฺคา อสฺส นิวาโส, องฺคานํ อิสฺสโร วา องฺโค, องฺคโก วา, มาคโธ, มาคธโก วา, โกสโล, โกสลโก วา , เวเทโห, เวเทหโก วา, กมฺโพโช, กมฺโพชโก วา, คนฺธาโร, คนฺธารโก วา, โสวีโร, โสวีรโก วา, สินฺธโว, สินฺธวโก วา, อสฺสโก, กาลิงฺโค, ปญฺจาโล, สกฺโก, ตถา สุรฏฺเฐ ชาโต, สุรฏฺฐสฺส อิสฺสโร วา โสรฏฺโฐ, โสรฏฺฐโก วาฯ เอวํ มหารฏฺโฐ, มหารฏฺฐโก วา อิจฺจาทิฯ

นกฺขตฺตโยเค กตฺติกาย ปุณฺณจนฺทยุตฺตาย ยุตฺโต มาโส กตฺติโก, มคสิเรน จนฺทยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ยุตฺโต มาโส มาคสิโรฯ เอวํ ผุสฺเสน ยุตฺโต มาโส ผุสฺโส, มฆาย ยุตฺโต มาโส มาโฆ, ผคฺคุนิยา ยุตฺโต มาโส ผคฺคุโน, จิตฺตาย ยุตฺโต มาโส จิตฺโต, วิสาขาย ยุตฺโต มาโส เวสาโข, เชฏฺฐาย ยุตฺโต มาโส เชฏฺโฐ, อุตฺตราสาฬฺหาย ยุตฺโต มาโส อาสาฬฺโห, อาสาฬฺหี วา, สวเณน ยุตฺโต มาโส สาวโณ, สาวณีฯ ภทฺเทน ยุตฺโต มาโส ภทฺโท, อสฺสยุเชน ยุตฺโต มาโส อสฺสยุโช, พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธฯ เอวํ โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, โสโมฯ

พฺยากรณํ อเวจฺจาธีเต เวยฺยากรโณฯ เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิชฺโช, วตฺถุวิชฺโชฯ วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต, อุทุมฺพรา อสฺมิํ ปเทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร เทโสฯ

สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปริขา, ปยสา นิพฺพตฺตํ ปายาสํ, สหสฺสํ อรหตีติ สาหสฺสี คาถา, อยโส วิกาโร อายโสฯ เอวํ โสวณฺโณ, ปุริโส ปริมาณมสฺสาติ โปริสํ อุทกํฯ

จคฺคหเณน ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตสฺส หิตํ, ตํ อรหตีติอาทีสุ เณยฺยปฺปจฺจโยฯ พาราณสิยํ ชาโต, วสตีติ วา พาราณเสยฺยโก, ปุเร วิย กการาคโมฯ เอวํ จมฺเปยฺยโก, สาคเลยฺยโก, มิถิเลยฺยโก ชโน, คงฺเคยฺโย มจฺโฉ, สิลาย ชาตํ เสเลยฺยกํ, กุเล ชาโต โกเลยฺยโก สุนโข, วเน ชาตํ วาเนยฺยํ ปุปฺผํฯ เอวํ ปพฺพเตยฺโย มานุโส, ปพฺพเตยฺยา นที, ปพฺพเตยฺยํ โอสธํ, ปถสฺส หิตํ ปาเถยฺยํ, สปติสฺส หิตํ สาปเตยฺยํ ธนํ, ปทีเปยฺยํ เตลํ, มาตุ หิตํ มตฺเตยฺยํฯ เอวํ เปตฺเตยฺยํฯ ทกฺขิณมรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย อิจฺจาทิฯ

[378] ชาตาทีนมิมิยา จฯ

ชาตอิจฺเจวมาทีนํ สทฺทานํ อตฺเถ อิม อิยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วาฯ

ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม, ปจฺฉิมา ชนตา, ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, อนฺเต ชาโต อนฺติโม, อนฺติมา, อนฺติมํฯ เอวํ มชฺฌิโม, ปุริโม, อุปริโม, เหฏฺฐิโม, ปจฺจนฺติโม, โคปฺผิโม, คนฺถิโมฯ

ตถา อิยปฺปจฺจเย มนุสฺสชาติยา ชาโต มนุสฺสชาติโย, มนุสฺสชาติยา, มนุสฺสชาติยํฯ เอวํ อสฺสชาติโย, หตฺถิชาติโย, โพธิสตฺตชาติโย, ทพฺพชาติโย, สมานชาติโย, โลกิโย อิจฺจาทิฯ

อาทิคฺคหเณน ตตฺถ นิยุตฺโต, ตทสฺส อตฺถิ, ตตฺถ ภโวติอาทีสฺวปิ อิม อิยปฺปจฺจยา โหนฺติ, จสทฺเทน อิกปฺปจฺจโย จฯ อนฺเต นิยุตฺโต อนฺติโม, อนฺติโย, อนฺติโก, ปุตฺโต อสฺส อตฺถิ, ตสฺมิํ วา วิชฺชตีติ ปุตฺติโม, ปุตฺติโย, วุตฺติโก, กปฺโป อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโย, หานภาโค อสฺส อตฺถีติ หานภาคิโยฯ เอวํ ฐิติภาคิโย, โพธิสฺส ปกฺเข ภวา โพธิปกฺขิยา, ปญฺจวคฺเค ภวา ปญฺจวคฺคิยาฯ เอวํ ฉพฺพคฺคิยา, อุทริยํ, อตฺตโน อิทนฺติ อตฺตนิยํ, นการาคโมฯ

จสทฺทคฺคหเณน กิย ยณฺยปฺปจฺจยา จฯ ชาติยา นิยุตฺโต ชาติกิโยฯ เอวํ อนฺธกิโย, ชจฺจนฺเธ นิยุตฺโต ชจฺจนฺธกิโยฯ สสฺส อยนฺติ สกิโยฯ เอวํ ปรกิโยฯ

ยปฺปจฺจโย สาธุหิตภวชาตาทิอตฺเถสุฯ ยถา – กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํฯ สภายํ สาธุ สพฺภํ, ‘‘ยวตํ ตลนา’’ทินา อุการาทิฯ เอวํ เมธาย หิตํ เมชฺฌํ ฆฏํฯ

ปาทานํ หิตํ ปชฺชํ เตลํ, รถสฺส หิตา รจฺฉา, คาเม ภโว คมฺโม , คเว ภวํ คพฺยํ, ‘‘โอสเร จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ยปฺปจฺจเย ปเรปิ อวาเทโสฯ กวิมฺหิ ภวํ กพฺยํ, ทิวิ ภวา ทิพฺยา, ถนโต ชาตํ ถญฺญํ, ธนาย สํวตฺตตีติ ธญฺญํฯ

ณฺยปฺปจฺจโย ปริสายํ สาธุ ปาริสชฺโช, ทการาคโม, สมณานํ หิตา สามญฺญา ชนา, พฺราหฺมณานํ หิตา พฺราหฺมญฺญา, อรูเป ภวา อารุปฺปา อิจฺจาทิฯ

‘‘ราชปุตฺตานํ สมูโห’’ติ วิคฺคเห –

[379] สมูหตฺเถ กณณาฯ

ฉฏฺฐิยนฺตโต ‘‘เตสํ สมูโห’’ติ อตฺเถ กณณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติฯ ราชปุตฺตโก, ราชปุตฺตกํ วา, ราชปุตฺโตฯ เอวํ มานุสฺสโก, มานุสฺโส, มาถุรโก, มาถุโร, โปริสโก, โปริโส, วุทฺธานํ สมูโห วุทฺธโก, วุทฺโธฯ เอวํ มายูรโก, มายูโร, กาโปโต, โกกิโล, มาหิํสโก, มาหิํโส, โอฏฺฐโก, โอรพฺภโก, อฏฺฐนฺนํ สมูโห อฏฺฐโก, ราชานํ สมูโห ราชโก, ภิกฺขานํ สมูโห ภิกฺโข, สิกฺขานํ สมูโห สิกฺโข, ทฺวินฺนํ สมูโห ทฺวยํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อิการสฺส อยาเทโสฯ เอวํ ติณฺณํ สมูโห ตยํ อิจฺจาทิฯ

‘‘สมูหตฺเถ’’ติ วตฺตเตฯ

[380] คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตาฯ

คามชนพนฺธุสหายอิจฺเจวมาทีหิ ตาปจฺจโย โหติ สมูหตฺเถฯ คามานํ สมูโห คามตาฯ เอวํ ชนตา, พนฺธุตา, สหายตา, นาครตาฯ ‘‘ตา’’ติ โยควิภาเคน สกตฺเถปิ เทโวเยว เทวตา, ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตาฯ

[381] ตทสฺส ฐานมิโย จฯ

‘‘ตทสฺส ฐาน’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถ ฉฏฺฐิยนฺตโต อิยปฺปจฺจโย โหติฯ มทนสฺส ฐานํ มทนิโย, มทนิยา, มทนิยํ, พนฺธนสฺส ฐานํ พนฺธนิยํฯ เอวํ มุจฺฉนิยํฯ รชนิยํ, คมนิยํ, ทสฺสนิยํ, อุปาทานิยํ, ปสาทนิยํฯ จสทฺเทน หิตาทิอตฺเถปิ อุปาทานานํ หิตา อุปาทานิยา อิจฺจาทิฯ

[382] อุปมตฺถายิตตฺตํฯ

อุปมตฺเถ อุปมาวาจิลิงฺคโต อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหติฯ ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํฯ เอวํ ติมิรายิตตฺตํฯ

‘‘ตทสฺส ฐาน’’นฺติ วตฺตเตฯ

[383] ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โลฯ

‘‘ตนฺนิสฺสิต’’นฺติ อตฺเถ, ‘‘ตทสฺสฐาน’’นฺติ อตฺเถ จ ลปฺปจฺจโย โหติฯ ทุฏฺฐุ นิสฺสิตํ, ทุฏฺฐุ ฐานํ วา ทุฏฺฐุลฺลํ, ทุฏฺฐุลฺลา วาจา, ลสฺส ทฺวิภาโวฯ เอวํ เวทลฺลํฯ

‘‘อภิชฺฌา อสฺส ปกติ, อภิชฺฌา อสฺส พหุลา’’ติ วา วิคฺคเห –

[384] อาลุ ตพฺพหุเลฯ

ปฐมาวิภตฺยนฺตโต อาลุปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺส พหุล’’มิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถฯ อภิชฺฌาลุ, อภิชฺฌาลู, อภิชฺฌาลโวฯ เอวํ สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุฯ ‘‘สพฺพโต โก’’ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน กการาคโม, อภิชฺฌาลุโก, อภิชฺฌาลุกา, อภิชฺฌาลุกํฯ เอวํ สีตาลุโก, ทยาลุโก, ตถา หีโนว หีนโกฯ เอวํ โปตโก, กุมารโก, มาณวโก, มุทุโก, อุชุโก, อปฺปมตฺตกํ, โอรมตฺตกํ, สีลมตฺตกํ อิจฺจาทิฯ

‘‘ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี’’ติ อิมินา ปฏิภาคกุจฺฉิตสญฺญานุกมฺปาทิอตฺเถสุ กปฺปจฺจโยฯ ปฏิภาคตฺเถ หตฺถิโน อิว หตฺถิกาฯ เอวํ อสฺสกาฯ กุจฺฉิตตฺเถ กุจฺฉิโต สมโณ สมณโกฯ เอวํ พฺราหฺมณโก, มุณฺฑโก, ปณฺฑิตโก, เวยฺยากรณโกฯ สญฺญายํ กตโก, ภฏโกฯ อนุกมฺปายํ ปุตฺตโกฯ

ตถา กิํยเตตโต ปริมาณตฺเถ ตฺตกวนฺตุปฺปจฺจยาฯ กิํ ปริมาณมสฺสาติ กิตฺตกํฯ เอวํ ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํฯ

วนฺตุมฺหิ อาตฺตญฺจ, ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยาวา, ยาวนฺโต , คุณวนฺตุสมํฯ เอวํ ตาวา, ตาวนฺโตฯ เอตาวา, เอตาวนฺโต อิจฺจาทิฯ

‘‘สุวณฺเณน ปกต’’นฺติ วิคฺคเห –

[385] ตปฺปกติวจเน มโยฯ

ตปฺปกติวจนตฺเถ มยปฺปจฺจโย โหติ, ปกรียตีติ ปกติ, เตน ปกติ ตปฺปกติ, ตปฺปกติยา วจนํ กถนํ ตปฺปกติวจนํฯ สุวณฺณมโย รโถ, โสวณฺณมโย วา, สุวณฺณมยา ภาชนวิกติ, สุวณฺณมยํ ภาชนํฯ เอวํ รูปิยมยํ, รชตมยํ, ชตุมยํ, ทารุมยํ, มตฺติกามยํ, อิทฺธิยา นิพฺพตฺตํ อิทฺธิมยํฯ

มนโต นิปฺผนฺนา มโนมยา, อยสาปกตํ อโยมยํฯ เอตฺถ จ ‘‘มโนคณาทีน’’นฺติ วตฺตมาเน –

[386] เอเตสโม โลเปฯ

เอเตสํ มโนคณาทีนํ อนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเตติ โอกาโรฯ

คเวน ปกตํ กรีสํ, โคโต นิพฺพตฺตนฺติ วา โคมยํฯ ‘‘มโย’’ติโยควิภาเคน สกตฺเถปิ ทานเมว ทานมยํ, สีลมยํ อิจฺจาทิฯ

สํสฏฺฐาทิอเนกตฺถตทฺธิตํฯ

ภาวตทฺธิต

‘‘อลสสฺส ภาโว’’ติ วิคฺคเห –

[387] ณฺยตฺตตา ภาเว ตุฯ

ฉฏฺฐิยนฺตโต ณฺยตฺตตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ‘‘ตสฺส ภาโว’’ อิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถ, ตุสทฺทคฺคหเณน ตฺตนเณยฺยาทิปฺปจฺจยา จฯ ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา อิติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติ, วุตฺตญฺจ – ‘‘ยสฺส คุณสฺส หิ ภาวา ทพฺเพ สทฺทนิเวโส ตทภิธาเนณฺยตฺตตาทโย’’ติฯ ณฺยตฺตตฺตนนฺตานํ นิจฺจํ นปุํสกตฺตํ, ตาปจฺจยนฺตสฺส สภาวโต นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตาฯ ณฺยปฺปจฺจโยยํ คุณวจเน พฺราหฺมณาทีหิ, ตตฺถ ‘‘อวณฺโณ เย โลปญฺจา’’ติ อวณฺณโลโป, อาทิวุทฺธิฯ

อาลสฺยํฯ เอวํ อาโรคฺยํ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, อณณสฺส ภาโว อาณณฺยํ, วิธวาย ภาโว เวธพฺยํ, ทุพฺพลสฺส ภาโว ทุพฺพลฺยํ, จปลสฺส ภาโว จาปลฺยํฯ

วิยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํฯ เอวํ อิสฺสริยํ, อาลสิยํ, มุณฺฑิยํ, มูฬฺหิยํฯ เอตฺถ ‘‘เวยฺยตฺติย’’นฺติอาทีสุ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ยมฺหิ อิการาคโมฯ